روند توسعه انرژی سبز در کشورهای آسیای مرکزی

طبق گزارش آژانس بین‌المللی انرژی‌های تجدیدپذیر (IRENA)، کشورهای آسیای مرکزی در سال‌های ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۴ در گذار به انرژی سبز به موفقیت‌هایی دست یافتند، اما بخش انرژی عمدتاً قرمز باقی مانده است.

در سال 2024، ظرفیت کل منابع انرژی تجدیدپذیر (RES) در آسیای مرکزی از ۱۷.۳ گیگاوات فراتر رفت و رشد قابل توجه ۲۶.۶ درصدی را در مقایسه با سال ۲۰۱۸ نشان داد.عواملی مانند تغییرات اقلیمی، کم‌آبی، و وابستگی بالا به سوخت‌های فسیلی موجب شده دولت‌های منطقه به سمت توسعه منابع تجدیدپذیر، به‌ویژه انرژی خورشیدی و بادی، حرکت کنند. قزاقستان و ازبکستان پیشگام سرمایه‌گذاری در پروژه‌های خورشیدی در مقیاس صنعتی بوده‌اند، در حالی که قرقیزستان و تاجیکستان نیز بر بهینه‌سازی ظرفیت‌های آبی تمرکز کرده‌اند. مشارکت شرکت‌های بین‌المللی و نهادهای مالی مانند بانک جهانی و بانک توسعه آسیایی نقش مهمی در تأمین مالی و انتقال فناوری ایفا کرده است. کشورهای منطقه همچنین در حال تدوین چارچوب‌های قانونی و سیاست‌گذاری جدید برای جذب سرمایه‌گذاران خارجی در حوزه انرژی پاک هستند. با توجه به ظرفیت‌های طبیعی مطلوب، انرژی سبز نه‌تنها راهکاری برای پایداری محیط‌زیستی، بلکه ابزاری برای تنوع‌بخشی به اقتصادهای ملی محسوب می‌شود. در این میان قزاقستان طرح کربن صفر را تا سال 2060 و ازبکستان نیز در راهبرد 2030 خود گذار به اقتصاد سبز و دیجیتال داشته است.

وضعیت قزاقستان

قزاقستان که مسیر دستیابی به بی‌طرفی کربن تا سال 2060 را تعیین کرده است، یکی از رهبران منطقه در توسعه منابع انرژی تجدیدپذیر است که سرمایه‌گذاری در انرژی خورشیدی و بادی را جذب می‌کند و پروژه‌های بزرگی را با هدف افزایش سهم منابع انرژی تجدیدپذیر در تراز انرژی اجرا می‌کند.

طبق اعلام وزارت انرژی جمهوری قزاقستان، سهم برق تولید شده از منابع انرژی تجدیدپذیر تا پایان سال 2024 از 6 درصد فراتر رفت و به 6.43 درصد رسید که دو برابر رقم سال 2020 (3 درصد) است. سال گذشته، 8 پروژه جدید با ظرفیت کلی 163 مگاوات به بهره‌برداری رسید. در طول پنج سال گذشته، این کشور شاهد پویایی مثبت و پایداری بوده است: در سال 2021 - 3.69 درصد، در سال 2022 - 4.53 درصد، در سال 2023 - 5.92 درصد، در سال 2024 - 6.43 درصد.

در طول دهه گذشته، ظرفیت نصب‌شده تأسیسات انرژی تجدیدپذیر در کشور بیش از ۱۷ برابر افزایش یافته و به ۳۰۸۲ مگاوات رسیده است.

 

تأسیسات انرژی تجدیدپذیر در قزاقستان

منبع: وزارت انرژی جمهوری قزاقستان

 بر اساس اینفوگراقی فوق، در مجموع ۱۵۴ تأسیسات انرژی تجدیدپذیر با ظرفیت بیش از ۳ گیگاوات در قزاقستان است که به شرح ذیل می‌باشد:

63نیروگاه بادی ۱,۵۷۰٫۰۵ مگاوات

46  نیروگاه خورشیدی۱,۲۲۲٫۶۱ مگاوات

۴۲ نیروگاه آبی (هیدروالکتریک)۲۸۷٫۶۸ مگاوات

3 نیروگاه زیست‌گازی (بیوگاز)1.77 مگاوات

در سال ۲۰۲۵، قرار است ۹ پروژه دیگر با ظرفیت کلی ۴۵۵.۵ مگاوات به بهره‌برداری برسد که سهم انرژی «سبز» را در تراز انرژی کشور به میزان قابل توجهی افزایش داده و ردپای کربن را کاهش می‌دهد.

از سال ۲۰۱۸، این کشور از یک مکانیسم حراج شفاف استفاده می‌کند که حدود ۲۶۰ شرکت از ۱۳ کشور را جذب می‌کند. این امر نه تنها باعث افزایش ظرفیت شده، بلکه تعرفه‌های برق "سبز" را نیز به میزان قابل توجهی کاهش داده است: برای نیروگاه‌های بادی - تقریباً ۲ برابر، برای نیروگاه‌های خورشیدی - ۲.۵ برابر.

برخی از جذاب‌ترین شرایط برای سرمایه‌گذاران ایجاد شده است، از جمله قراردادهای ۲۰ ساله برای خرید برق، شاخص‌بندی تعرفه‌ها و ترجیحات سرمایه‌گذاری.

دولت این کشور قصد دارد سهم منابع انرژی تجدیدپذیر را در تراز انرژی کشور به ۱۵ درصد افزایش دهد. برای این منظور، قرار است ۹۱ پروژه جدید دیگر با ظرفیت کل ۲۲۵۸ مگاوات تا سال ۲۰۳۰ به بهره‌برداری برسد. کل ظرفیت نصب‌شده منابع انرژی تجدیدپذیر تا آن زمان ۱۰ گیگاوات خواهد بود.

 

ازبکستان و طرح خانه خورشیدی:

ازبکستان علاقه فزاینده‌ای به منابع انرژی تجدیدپذیر نشان می‌دهد و با حمایت مؤسسات مالی بین‌المللی، نیروگاه‌های خورشیدی و بادی راه‌اندازی می‌کند. طبق استراتژی « ازبکستان - 2030»، دولت قصد دارد تا سال 2030 سهم منابع انرژی تجدیدپذیر در تولید برق را به 40 درصد (با ظرفیت 25 گیگاوات) افزایش دهد. این کشور در حال انجام کارهای گسترده‌ای برای معرفی منابع انرژی تجدیدپذیر است و یک چارچوب قانونی در زمینه انرژی جایگزین ایجاد شده است. در سال 2019، قانون «استفاده از منابع انرژی تجدیدپذیر» با هدف ایجاد یک چارچوب قانونی و تحریک سرمایه‌گذاری در این بخش تصویب شد.

تا سال ۲۰۲۴، کل ظرفیت منابع انرژی تجدیدپذیر در ازبکستان به ۴.۵ گیگاوات رسید و سهم آنها در کل بخش انرژی ۱۶٪ بود. منابع انرژی تجدیدپذیر تقریباً ۱ میلیارد متر مکعب گاز طبیعی را ذخیره کرده و از انتشار ۱.۴ میلیون تن گازهای گلخانه‌ای به جو جلوگیری کردند.

طبق  وب‌سایت رسمی ریاست جمهوری این کشور، ۲.۱ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی به این صنعت جذب شده است و پروژه‌هایی به ارزش ۱۳ میلیارد دلار دیگر در حال اجرا هستند. نیروگاه‌های خورشیدی و بادی مدرن تقریباً در تمام مناطق در حال ساخت هستند. به طور خاص، ۹ نیروگاه بزرگ خورشیدی و بادی با ظرفیت کل ۱.۶ گیگاوات در بخارا، جیزخ، قشقه‌دریا، نوایی، سمرقند و سرخان‌دریا راه‌اندازی شده‌اند. در مناطق اندیجان، سمرقند، سرخان‌دریا و تاشکند، ۶ نیروگاه برق‌آبی بزرگ و کوچک با ظرفیت کل ۱۸۳ مگاوات راه‌اندازی شده‌اند.

پنل‌های خورشیدی با ظرفیت کلی ۴۵۷ مگاوات نیز در مراکز اجتماعی، شرکت‌ها و سازمان‌ها، ساختمان‌های متعلق به کارآفرینان و ساختمان‌های مسکونی نصب شده‌اند. بانک‌ها تقریباً ۲ تریلیون صوم برای این اهداف اختصاص داده‌اند. در نتیجه، امکان تولید ۵ میلیارد کیلووات ساعت برق سازگار با محیط زیست و صرفه‌جویی ۱.۵ میلیارد متر مکعب گاز ایجاد شده است.

طبق  اطلاعات اعلام شده توسط شوکت میرضیایف، رئیس جمهور ازبکستان، انرژی «سبز» در حال تبدیل شدن به یکی از محرک‌های اقتصاد این کشور است. ظرف سه سال، ۲۸ نیروگاه بزرگ خورشیدی و بادی با ظرفیت کلی ۸ گیگاوات راه‌اندازی خواهد شد.

این کشور برنامه‌ای به نام «خانه خورشیدی» دارد که طبق آن به ساکنانی که پنل‌های خورشیدی نصب می‌کنند، به ازای هر کیلووات برق، هزار صوم پرداخت می‌شود. تا سال ۲۰۲۴، حدود ۱۱ هزار صاحب‌خانه به طور مؤثر از این فرصت استفاده کردند.

مزایای بیشتری برای کارآفرینان در زمینه استفاده از انرژی خورشیدی در حال ایجاد است. به طور خاص، مزایای گمرکی برای واردات پنل‌های خورشیدی، اینورترها و باتری‌ها به مدت پنج سال دیگر تمدید خواهد شد.

قرقیزستان-نیروگاه‌های برق آبی کوچک و متوسط:

قرقیزستان در سال‌های اخیر به منظور افزایش ظرفیت انرژی کشور، تقویت امنیت انرژی و کاهش وابستگی به منابع انرژی سنتی، توجه ویژه‌ای به ساخت نیروگاه‌های برق آبی کوچک، نیروگاه‌های خورشیدی و بادی داشته است.

این کشور به طور فعال در حال توسعه بخش برق آبی است و بر ساخت نیروگاه‌های برق آبی کوچک و متوسط توسط سرمایه‌گذاران داخلی تمرکز دارد. طبق اعلام  وزارت انرژی جمهوری قرقیزستان، ۳۹ نیروگاه برق آبی در این کشور فعالیت می‌کنند. قرار است تا پایان سال ۲۰۲۵، ۱۸ نیروگاه برق آبی کوچک با ظرفیت کلی حدود ۷۸ مگاوات که با استفاده از منابع آبی موجود فعالیت می‌کنند، راه‌اندازی شود.

در سال ۲۰۲۶، قرار است ۱۳ نیروگاه برق آبی کوچک با ظرفیت تقریبی ۱۴۸ مگاوات و در سال ۲۰۲۷، ۱۴ نیروگاه برق آبی کوچک دیگر با ظرفیت کلی حدود ۱۷۰ مگاوات راه‌اندازی شود.

در بخش انرژی خورشیدی، بزرگترین ابتکار، پروژه‌ای است که در روستای تورو-آیگیر در منطقه ایسیک-کول در حال اجرا است. یک نیروگاه خورشیدی با ظرفیت ۳۰۰ مگاوات در زمینی به مساحت ۴۰۷ هکتار با سرمایه‌گذاری کل ۲۷۰ میلیون دلار در حال ساخت است.

اولین پروژه نیروگاه بادی در شهر بالیکچی در حال اجرا است. قرار است ۱۰۰ توربین بادی در زمینی به مساحت ۹.۸ هکتار نصب شود که هر کدام ۲ مگاوات برق تولید می‌کنند. ظرفیت کل این ایستگاه ۲۰۰ مگاوات خواهد بود. در آینده، این منطقه قصد دارد ۳۴ نیروگاه برق آبی کوچک دیگر، پنج نیروگاه خورشیدی و یک نیروگاه بادی بسازد.

همانطور که رئیس انجمن نیروگاه‌های بادی و خورشیدی جمهوری قرقیزستان، کوندوز کیرباشوا، اشاره کرد، تأسیسات انرژی تجدیدپذیر در قرقیزستان در مرحله ساخت و ساز هستند. سهم انرژی جایگزین در کل ظرفیت برق کشور هنوز اندک است. در عین حال، برنامه توسعه ملی جمهوری قرقیزستان تا سال 2030 » که اخیراً توسط رئیس جمهور این کشور امضا شده است، بیان می‌کند که سهم انرژی تجدیدپذیر در کل تولید برق چندین برابر افزایش خواهد یافت.

طبق این سند، این استراتژی بر سه اولویت کلیدی متمرکز است:

 امنیت انرژی، استقلال انرژی و پایداری زیست‌محیطی.

 برای دستیابی به آنها، پنج حوزه مرتبط با هم پیش‌بینی شده است که تمام جنبه‌های توسعه انرژی را پوشش می‌دهد. مهم‌ترین اقدامات، گسترش و تنوع‌بخشی به ظرفیت تولید، افزایش بهره‌وری سیستم انرژی و مدیریت تقاضا، نوسازی زیرساخت‌های انرژی، تقویت ادغام منطقه‌ای و تضمین پایداری آب و هوا خواهد بود.

به گفته کوندوز کیرباشوا، کشورهای آسیای مرکزی پتانسیل توسعه انرژی «سبز» را دارند. او اظهار داشت: «هنوز سازوکار پنجره واحدی در قرقیزستان ایجاد نشده است که در آن یک سازمان دولتی بتواند مجوزها، قطعات زمین برای ساخت تأسیسات انرژی تجدیدپذیر را ارائه دهد، قراردادها را منعقد کند و تعرفه‌ها را در یک مکان تصویب کند.»

این کارشناس اظهار داشت: «کشورهای منطقه آسیای مرکزی باید متحد شوند، در جهت توسعه منابع انرژی جایگزین همکاری نزدیکی داشته باشند و از پتانسیل آب برای نیازهای کشاورزی و امنیت غذایی بیشتر استفاده کنند.

تاجیکستان سبز:

تاجیکستان ۹۸٪ از برق خود را از منابع برق آبی تولید می‌کند. طبق آمار آژانس بین‌المللی انرژی‌های تجدیدپذیر (IRENA)، از سال ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۴، ظرفیت نصب‌شده منابع انرژی تجدیدپذیر این کشور ۱۵.۸٪ یا ۷۸۱ مگاوات افزایش یافته است - از ۴۹۵۷ به ۵۷۳۸ مگاوات. این کشور از نظر سهم انرژی «سبز» در رتبه ششم جهان قرار دارد.

مطابق با  استراتژی توسعه اقتصاد «سبز» در جمهوری برای سال‌های 2037-2023، تا پایان این سند، ظرفیت تولید برق در کشور از منابع انرژی تجدیدپذیر 10 درصد افزایش خواهد یافت. ظرفیت تولید انرژی خورشیدی به 800 مگاوات افزایش خواهد یافت.

امامعلی رحمان، رئیس جمهور تاجیکستان، اظهار داشت که بر اساس استراتژی توسعه اقتصاد سبز، این کشور قصد دارد تا سال 2032 تولید برق از منابع تجدیدپذیر را به طور کامل تضمین کند و تا سال 2037 به یک کشور سبز تبدیل شود.

کارشناسان خاطرنشان می‌کنند که تاجیکستان پتانسیل عظیمی‌برای توسعه انرژی خورشیدی دارد: از ۲۶۰ تا ۳۳۰ روز آفتابی در سال. کل پتانسیل فنی تولید انرژی خورشیدی ۲۵ میلیارد کیلووات ساعت در سال تخمین زده می‌شود که امکان تأمین تا ۸۰٪ از نیازهای برق جمعیت را به مدت ده ماه فراهم می‌کند. با این حال، با وجود این، انرژی خورشیدی و بادی در این کشور هنوز در مراحل اولیه توسعه است.

تنها نیروگاه خورشیدی تجاری با ظرفیت ۲۲۰ کیلووات در سال ۲۰۲۰ در مرغاب به بهره‌برداری رسید. در سال ۲۰۲۵، ساخت یک نیروگاه خورشیدی با ظرفیت ۲۰۰ مگاوات در منطقه سغد آغاز خواهد شد. قرار است تا سال ۲۰۲۷، ایستگاه‌های خورشیدی کوچکی با ظرفیت کلی بیش از ۱۴ مگاوات ساخته شوند. علاوه بر این، از اول آوریل ۲۰۲۴، الزام تجهیز اجباری همه ساختمان‌های جدید و بازسازی‌شده به سیستم‌های انرژی خورشیدی به اجرا درآمد. در سال‌های اخیر، این کشور شروع به معرفی آشپزخانه‌ها، خشک‌کن‌ها و گلخانه‌های خورشیدی کرده است که نشان دهنده تطبیق تدریجی فناوری‌ها با شرایط محلی است.

 

جمع‌بندی:

به گفته کارشناسان، گذار به انرژی «سبز» در اقتصاد کشورهای آسیای مرکزی امیدوارکننده به نظر می‌رسد. توسعه منابع انرژی تجدیدپذیر در شرایط کمبود فزاینده برق به کاهش وابستگی به منابع انرژی سنتی، جلوگیری از تأثیر منفی استفاده از سوخت‌های فسیلی بر محیط زیست و تحریک رشد اقتصادی کمک خواهد کرد.

با این حال، علیرغم موفقیت‌های حاصل شده، توسعه انرژی سبز در منطقه آسیای مرکزی با چالش‌های متعددی روبرو است. این چالش‌ها شامل نیاز به نوسازی زیرساخت‌های انرژی، جذب سرمایه‌گذاری خصوصی، ایجاد یک چارچوب نظارتی مطلوب و افزایش آگاهی عمومی از مزایای انرژی‌های تجدیدپذیر است. غلبه بر این چالش‌ها به کشورهای آسیای مرکزی این امکان را می‌دهد که پتانسیل خود را در زمینه انرژی پاک به طور کامل تحقق بخشند و به تلاش‌های جهانی برای مبارزه با تغییرات اقلیمی‌کمک کنند.

 

منابع:

https://www.irena.org/Publications/2025/Mar/Renewable-capacity-statistics-2025

https://www.inform.kz/ru/kak-razvivaetsya-zelenaya-energetika-v-stranah-tsentralnoy-azii-a39afc

https://www.gov.kg/files/news/froala/dd08061311362a4faa610d681b49a92ae4f73a55.pdf

https://ru.kabar.kg/news/chislo-malyh-ges-v-kyrgyzstane-priblizitsya-k-90/

https://president.uz/ru/lists/view/7055

https://president.uz/ru/lists/view/7055

https://lex.uz/docs/6600404#6605091

https://t.me/Minenergokz/6392

https://www.irena.org/Publications/2025/Mar/Renewable-capacity-statistics-2025

https://www.gov.kz/memleket/entities/energo/press/news/details/999539?lang=ru