صنعت زنبورداری در ترکیه

ترکیه به دلیل موقعیت جغرافیایی، تنوع آب وهوایی و فرهنگ غنی زنبورداری، یکی از بازیگران اصلی در بازار جهانی عسل است. تنوع اقلیمی و پوشش گیاهی آن کم‌نظیر است و بنا بر اعلام وزارت کشاورزی این کشور، ۷۵ گونه‌های گیاهی مولد شهد و گرده دنیا در این کشور یافت می‌شوند . این شرایط، همراه با سیاست‌های حمایتی دولت و به‌کارگیری فناوری‌های نوین، باعث رشد چشمگیر صنعت زنبورداری آن در سال‌های اخیر شده است.

در ادامه به بررسی وضعیت کنونی صنعت زنبورداری در ترکیه بر اساس داده‌های اداره آمار و وزارت کشاورزی و جنگل داری و  (TÜİK) و اتحادیه مرکزی زنبورداران و رسانه‌های این کشور می‌پردازیم.

سیاست‌ها و حمایت‌های دولت از صنعت زنبورداری:

دولت ترکیه با رویکردی جامع از زنبورداری به عنوان یکی از بخش‌های مهم کشاورزی حمایت می‌کند. سیاست‌های کلان حمایتی شامل یارانه‌های مالی مستقیم، تسهیلات اعتباری، آموزش و تحقیقات، بیمه محصولات و طرح‌های توسعه منطقه‌ای به شرح ذیل است:

یارانه‌های بلاعوض به ازای هر کندو، بین ۸۰ تا۱۹۰ لیره است. تولیدکنندگان جوان (زیر ۴۰ سال) ، زنان یا زنبورداران کوچ رو، درصد اضافی بر این مبلغ دریافت می‌کنند که در ترکیب شرایط می‌تواند کمک‌هزینه را تا سقف ۱۹۰ لیره به ازای هر کندو افزایش دهد.

تسهیلات بانکی ویژه برای توسعه زنبورداری، در سال ۲۰۲۳ بیش از ۴۷۳ میلیون لیره کمک‌هزینه به ۸۰٬۴۷۹ زنبوردار پرداخت شد. این مبلغ در سال 2024 به یک میلیارد لیر افزایش یافت. (برای مثال بانک کشاورزی ترکیه (Ziraat Bank) طرح وام کم‌بهره‌ای تحت عنوان «کِرِدی آلتیـن کـووان» (وام کندوی طلایی) ارائه می‌کند که تا سقف ۳۰۰٬۰۰۰ لیره به طرح‌های توسعه زنبورداری اختصاص می‌یابد.

ایجاد ۷۹۶ جنگل عسل در ۷۹ استان با پوشش بیش از ۹۵٬۰۰۰ هکتار

طرح‌های آموزشی تخصصی، توسعه زنبورداری ارگانیک، و گسترش بیمه کندوها (برای نمونه، در سال ۲۰۲۳ در استان موغلا، «دوره زنبوردار پیشرو» به مدت ۵ روز برگزار شد که طی آن به زنبورداران موضوعاتی همچون تولید گرده و بره‌موم، برداشت ژل رویال، پرورش ملکه، برداشت بهداشتی عسل و نگهداری محصولات آپی‌تراپی آموزش داده شد.

به طورکلی، مجموعه این سیاست‌ها و حمایت‌ها توانسته است صنعت زنبورداری ترکیه را طی دو دهه اخیر متحول کنند. افزایش تولید، افزایش شمار زنبورداران جوان و زنان، و تنوع‌بخشی به محصولات زنبورعسل (مانند بره‌موم و ژل رویال) نتیجه بخشی از این حمایت‌ها است. دولت ترکیه همچنان طرح‌های جدیدی برای توسعه پایدار این صنعت در دست اجرا دارد و تلاش می‌کند با حمایت‌های مالی و فنی، زنبورداری را به یک حوزه سودآور و مقاوم در برابر مخاطرات تبدیل کند.

فناوری‌ها و تکنیک‌های نوین در زنبورداری ترکیه

 صنعت زنبورداری ترکیه همگام با روندهای جهانی در حال بهره‌گیری از فناوری‌های نوین و هوشمند جهت افزایش بهره‌وری و مدیریت بهتر کلنی‌ها است. مهم‌ترین تکنیک‌ها و فناوری‌های جدید مورد استفاده عبارت‌اند از:

کندوهای هوشمند مجهز به حسگرهای محیطی و سامانه پایش از راه دور که توسط پژوهشگران ترکیه طراحی شده است. در این کندوها حسگرهایی برای اندازه‌گیری دما، رطوبت، وزن، میزان اکسیژن داخل کندو و موقعیت مکانی تعبیه شده که داده‌ها را بی‌درنگ به یک نرم‌افزار ارسال می‌کند.

اپلیکیشن‌های دولتی مانند «TarımCebimde» با نقشه ملی تولید عسل(زنبوردار می‌تواند از طریق رایانه یا اپلیکیشن موبایل، وضعیت هر کندو را مشاهده کرده و در صورت بروز مشکل، مثلاً کاهش دمای داخل کندو یا افت وزن عسل، سریعاً مطلع شده و اقدام کنند.

خودکارسازی برداشت عسل با دستگاه‌های مدرن(برخی از زنبورداران تجاری از دستگاه‌های مدرن استخراج عسل (سانتریفیوژهای برقی تمام‌خودکار) استفاده می‌کنند که عملیات جداسازی عسل از شان را با سرعت و بهداشت بیشتری انجام می‌دهد. همچنین طرح‌های نوآورانه‌ای الهام‌گرفته از فناوری «فلو-هایو» (Flow Hive) در دست بررسی است که برداشت را بدون نیاز به باز کردن کندو امکان‌پذیر می‌کند.

پروژه‌های تحقیقاتی در زمینه ربات زنبور و هوش مصنوعی با همکاری اتحادیه اروپا (پژوهشگران ترک در عرصه فناوری‌های پیشرفته زنبورداری نیز فعال‌اند. برای مثال، تیمی از دانشگاه فنی خاورمیانه (ODTÜ) در قالب پروژه‌ای موسوم به«RoboRoyale» در حال توسعه‌ی ربات‌های زنبور و سامانه‌های هوش مصنوعی برای نظارت بر کندوها هستند. این طرح که در چارچوب برنامه Horizon اتحادیه اروپا حمایت می‌شود، شامل ربات‌های کوچکی است که می‌توانند به ملکه زنبور عسل غذا داده و سلامت آن را پایش کنند و حسگرهای پیشرفته‌ای که وضعیت داخل کندو را به صورت ۲۴ ساعته تحلیل می‌کنند.

به طور کلی، این فناوری‌ها باعث بهبود نظارت، افزایش بازده، وکاهش تلفات کلنی‌ها شده‌اند. کارشناسان پیش‌بینی می‌کنند که در سال‌های پیش‌رو، استفاده از الگوریتم‌های یادگیری ماشین برای تحلیل رفتار کلنی و پهپادها یا ربات‌ها برای انجام وظایفی نظیر گرده‌افشانی کمکی یا پایش مناطق دوردست در ترکیه رایج‌تر شود.

آخرین آمار صنعت زنبور عسل در ترکیه

عسل‌های ترکیه از نظر تنوع، ارگانیک بودن، و نشان‌های جغرافیایی در رتبه ممتاز جهانی قرار دارند. 29 نوع عسل ترکیه تاکنون دارای نشان جغرافیایی شده‌اند. عسل آنزر، عسل کاج، عسل مرکبات و عسل آفتابگردان از مهم‌ترین برندهای صادراتی‌ این کشور هستند.

1.تعداد زنبورداران و کندوها: بر اساس آمار رسمی سال ۲۰۲۳، در ترکیه حدود ۱۰۰٬۳۹۹ زنبوردار فعال و حدود ۹٫۲ میلیون کندوی زنبور عسل وجود دارد، در 2024 تعداد کندوها به 3. 9 میلیون افزایش یافت. این ارقام نسبت به سال‌های قبل رشد داشته‌اند (افزایش ۵۰ درصدی از سال ۲۰۱۰). بیش از ۷۰ درصد زنبورداران، به شیوه کوچ رو فعالیت می‌کنند و کندوها را برای بهره برداری از گلهای فصلی جابه جا می‌کنند.

2.  تولید سالانه عسل: در ۲۰۲۳ حدود ۱۱۵ هزار تن عسل در این کشور تولید شد که نسبت به حدود ۱۱۸ هزار تن در سال ۲۰۲۲ کمی‌کاهش دارد. بازده میانگین به ازای هر کندو حدود ۱۲٫۵ کیلوگرم است.

جایگاه ترکیه در بازار جهانی عسل: ترکیه پس از چین دومین تولیدکننده بزرگ عسل در جهان است و از نظر تعداد با 3. 9. میلیون کلنی زنبور، در رتبه سوم جهان قرار دارد. با این حال سهم این کشور در صادرات جهانی عسل به اندازه تولید آن چشمگیر نیست و در سال 2024 با 79. 169 میلیون دلار جایگاه هشتم جهان را بعد از کشورهای قزاقستان، هند، ازبکستان، روسیه ، ویتنام، اکراین ومکزیک کسب کرده است. طبق داده‌های انجمن صادرکنندگان شرق دریای سیاه (DKIB)، عسل ترکیه از ژانویه تا ژوئن2023 در ۴۵ کشور، مناطق خودمختار و مناطق آزاد خریدار داشته است.  آلمان و ایالات متحده بزرگترین واردکنندگان عسل این کشور هستند. دیگر بازارهای اصلی آن در اتحادیه اروپا (اسپانیا، فرانسه)، و کشورهای خلیج فارس است. واردات محدود آن نیز (کمتر از 500 تن در سال)، عمدتاً از ایران و اوکراین برای تأمین نیازهای خاص انجام می‌شود. این کشور از نظر تولید موم زنبور عسل در بین پنج کشور برتر جهان قرار دارد. در برخی محصولات خاص مانند عسل «چَنَر» (عسل برگ‌ریز یا عسل‌کاج) رتبه اول دنیا را دارد. در واقع حدود ۹۰ درصد عسل‌ کاج جهان در جنگل‌های جنوب‌غربی  این کشور و و بیشتر در منطقه اژه (موغلا) تولید می‌شود. مزیت رقابتی این کشور، تولید عسل ارگانیک و عسل کاج باکیفیت بالا است و استانداردهای بین المللی و گواهی ISO و EU  را کسب کرده است.

چالش های صنعت عسل ترکیه با نگاه به آینده

ترکیه با برخورداری از ظرفیت‌های طبیعی، برنامه‌ریزی راهبردی، بهره‌گیری از فناوری‌های نوین و راهبرد صادرات محور در مسیر تبدیل‌شدن به یکی از قطب پایدار و هوشمند زنبورداری در جهان است. با این حال، چالش‌هایی چون عسل تقلبی تهدیدی جدی برای اعتبار جهانی آن محسوب می‌شود که به نظر کارشناسان، رفع آن نیازمند شفاف‌سازی زنجیره تأمین، تقویت نظارت، و ارتقای استانداردها و مقابله با چالشهای زیست محیطی است.  در سال ۲۰۲۳، ۹۳ درصد از نمونه‌های صادراتی آن به اروپا توسط اتحادیه اروپا به عنوان مشکوک به تقلب (افزودن شربت‌های غیرطبیعی) اعلام شد. در بازار داخلی نیز ده‌ها شرکت به دلیل عرضه عسل تقلبی ، تحت پیگرد قرار گرفتند. در یکی از بزرگ‌ترین عملیات‌ها، ۸٬۱۵۰ تن شربت تقلبی و ۱۰۰٬۰۰۰ برچسب جعلی کشف شد. اتحادیه زنبورداران و تولیدکنندگان که نگران آسیب این موضوع به اعتبار این کشور در بازار بین‌المللی هستند، خواستار مداخله دولت، مقررات سختگیرانه‌تر و مجازات‌های بازدارنده برای تولیدکنندگان عسل تقلبی شده اند. در عین حال، مسئولان این صنعت امیدوارند که در سال ۲۰۲۵ با مساعد بودن شرایط اقلیمی و ارتقای کیفیت تولید، روند افزایش تولید و صادرات عسل این کشور ادامه یابد.