برنامه اندونزی برای تبدیل شدن به مرکز جهانی صنعت حلال

اندونزی در سال‌های اخیر با جدیت تلاش کرده تا به مرکز جهانی صنعت حلال تبدیل شود. این هدف بخشی از راهبرد ملی این کشور برای تقویت اقتصاد اسلامی و افزایش نقش‌آفرینی در زنجیره ارزش جهانی محصولات حلال است. با جمعیتی عمدتاً مسلمان و بازار مصرف بزرگ، اندونزی ظرفیت بالقوه‌ای برای توسعه صنایع مختلف حلال، از جمله غذا، دارو، لوازم آرایشی، گردشگری و خدمات مالی اسلامی دارد.

بازار جهانی حلال؛ اقدامات دولت اندونزی برای بهره گیری از فرصتی سودآور

تبدیل شدن به مرکز صنعت حلال جهان علاوه بر جنبه پرستیژی و قدرت نرم برای اندونزی، نقش مهمی در ارتقاء جایگاه اقتصادی این کشور و درآمدهای دولت ایفا می‌کند. بر اساس گزارش « وضعیت اقتصاد اسلامی جهانی»[1] ۲۰۲۳ ، بازار جهانی حلال تا سال ۲۰۲۸ به بیش از ۳ تریلیون دلار خواهد رسید. این بازار بخش‌هایی همچون غذای حلال، لوازم آرایشی، دارو، مد اسلامی، گردشگری حلال و خدمات مالی اسلامی را شامل می‌شود. تنها بازار غذای حلال در سال ۲۰۲۲ ارزشی معادل ۱.۳ تریلیون دلار داشت و با رشد سالانه بیش از ۷ درصد در حال گسترش است.

این آمار فرصت بزرگی برای اندونزی ایجاد کرده تا خود را به‌عنوان یک تولیدکننده و صادرکننده پیشتاز محصولات حلال معرفی کند. بر اساس گزارش وضعیت اقتصاد اسلامی جهانی (SGIER) در سال 2023 اندونزی در رتبه سوم جهانی قرار گرفته است؛ در حالی که در سال ۲۰۲۲ رتبه چهارم را داشت. این ارتقاء رتبه نشان‌دهنده آن است که تلاش‌ها برای تقویت صنعت محصولات حلال به‌طور فزاینده‌ای نتایج مثبتی داشته‌اند. بر اساس این گزارش برآورد شده است که ۲ میلیارد مصرف‌کننده مسلمان در سراسر جهان در سال ۲۰۲۲ حدود ۲.۲۹ تریلیون دلار آمریکا برای کالاها و خدمات در بخش‌های غذا، دارو، لوازم آرایشی، مد، سفر و رسانه و تفریح هزینه کرده‌ باشند. این رقم نشان‌دهنده رشد سالانه ۹.۵ درصدی است. همچنین پیش‌بینی می‌شود که میزان هزینه‌کرد مسلمانان جهان برای غذا و نوشیدنی تا سال ۲۰۲۷ به ۱.۸۹ تریلیون دلار آمریکا برسد.

 از میان ۶ بخش شاخص اقتصاد اسلامی جهانی (GIEI[2]) شامل: امور مالی شریعت، غذای حلال، گردشگری سازگار با مسلمانان، مد اسلامی (modest fashion)، رسانه و تفریحات اسلامی و داروسازی و لوازم آرایشی حلال، اندونزی در سه بخش غذای حلال، مد اسلامی و دارو و لوازم آرایشی حلال در میان پنج کشور برتر جهان قرار دارد.

برای تحقق این چشم‌انداز، دولت اندونزی اقداماتی راهبردی انجام داده است:

تدوین برنامه جامع اقتصاد شریعت اندونزی (MEKSI[3]) : این برنامه یک سیاست کلان است که از سوی کمیته ملی اقتصاد و مالی اسلامی در سال 2019 تدوین شد. برنامه‌هایی که از MEKSI استخراج شده‌اند، با هدف تبدیل اندونزی به پیشتاز جهانی در تولید محصولات حلال اجرا می‌شوند. طبق برنامه جامع اقتصاد شریعت اندونزی (۲۰۱۹–۲۰۲۴)، چهار بخش کلیدی در اولویت توسعه قرار گرفتند: غذای حلال و نوشیدنی، مد اسلامی، گردشگری حلال و بخش مالی اسلامی. برنامه‌هایی که از MEKSI استخراج شده‌اند، با هدف تبدیل اندونزی به پیشتاز جهانی در تولید محصولات حلال اجرا می‌شوند. در روند اجرایی این برنامه، چند راهبرد کلیدی تعریف شده است:

۱. افزایش بهره‌وری و رقابت‌پذیری: تقویت زنجیره ارزش حلال، توسعه منابع انسانی توانمند و رقابتی ، توانمندسازی فعالان صنعت حلال شامل بنگاه‌های کوچک و متوسط و مدارس شبانه‌روزی اسلامی (پسانترن‌ها) ،توسعه مراکز نوآوری و شتاب‌دهی کسب‌وکارهای نوپای حلال با تکیه بر فناوری و نوآوری و افزایش پژوهش و نوآوری در صنعت حلال در این زمینه هدف گذاری شده است.

۲. اجرای سیاست‌ها و تقویت چارچوب‌های قانونی: این راهبرد شامل تقویت صنعت حلال از طریق سیاست‌ها و مقررات حمایتی است که منافع، قطعیت و عدالت کافی را از مرحله تولید تا مصرف تضمین کند و اجرای سیستم تضمین محصولات حلال (شامل صدور گواهی و قابلیت ردیابی زنجیره تأمین) را محقق نماید.

۳. تقویت مالی و زیرساختی: شامل حمایت از توسعه مالی شریعت فراگیر و در دسترس، تقویت زیرساخت‌های صنعت حلال و تدوین شاخص‌ها و پایگاه‌های داده برای رصد صنعت حلال

۴. تقویت برند حلال و افزایش آگاهی عمومی: شامل ارتقاء گرایش اجتماعی و سبک زندگی حلال از طریق تبلیغات و آموزش عمومی و برقراری دیپلماسی اقتصادی بین‌المللی در حوزه صنعت حلال و افزایش حضور اندونزی در مجامع جهانی حلال.

تأسیس موسسه سازماندهی تضمین محصولات حلال (BPJPH): این نهاد زیر نظر وزارت امور دینی از سال ۲۰۱۹ مسئول صدور گواهی حلال و نظارت بر استانداردها شده است.

راه‌اندازی برنامه جامع صنعت حلال اندونزی MPIHI[4] 2023-2029: برای تسریع در دستیابی اندونزی به جایگاه مرکز جهانی حلال، دولت این کشور برنامه فوق را از طریق کمیته ملی امور مالی و اقتصادی شریعت (KNEKS[5])، در اکتبر ۲۰۲۳ راه اندازی کرد. همچنین، برنامه جامع اقتصاد شریعت اندونزی که پیش‌تر معرفی شده بود، بر حوزه تأمین مالی و توسعه مالی اسلامی تمرکز دارد.

اجرای سیاست الزام گواهی حلال: از ۱۷ اکتبر ۲۰۲۴، داشتن گواهی حلال برای طیف وسیعی از محصولات غذایی، دارویی و مصرفی در اندونزی اجباری شده است. این اقدام به‌عنوان محرکی برای رشد داخلی و افزایش نظم در صنعت حلال تلقی می‌شود.

همکاری با نهادهای بازرسی: BPJPH همکاری‌هایی با سازمان‌هایی مانند سازمان بازرسی حلال شریعت[6] را آغاز کرده تا روند صدور گواهی تسهیل و استانداردسازی شود.

لازم به ذکر است دولت پرابوو با نگاه ملی‌گرایانه اقتصادی، به دنبال این است که صنعت حلال نه فقط به عنوان بخش مذهبی، بلکه به‌عنوان محرک رشد اقتصادی، اشتغال‌زایی و توسعه صادرات عمل کند. اگر این برنامه‌ها به‌درستی اجرا شوند، اندونزی می‌تواند جایگاه خود به‌عنوان قطب جهانی حلال را تثبیت کند و حتی از رقبایی مانند مالزی و عربستان پیشی بگیرد. اندونزی در سال های اخیر با برگزاری رویدادهای بین‌المللی مانند Indonesia Sharia Economic Festival و Indonesia Halal Industry Summit تلاش داشته تا جایگاه خود را به‌عنوان بازیگری پیشرو در این حوزه تثبیت کند. افزون بر این، دولت با ایجاد مناطق صنعتی حلال مانند شهرک صنعتی مدرن سیکاندِه (MCIE[7]) در استان بانتن، سعی در جذب سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی دارد.

دولت هدف‌گذاری کرده است که ۱۰ میلیون گواهی حلال صادر کند و طبق آمار BPJPH از اکتبر 2019 تا فوریه ۲۰۲۴، حدود ۳,۹۰۷,۸۸۴ محصول موفق به دریافت گواهی حلال شده‌اند. این رقم اوایل 2025 به 4.4 میلیون محصول رسید. بنابراین، اجرای یک راهبرد مؤثر برای تسریع روند گواهی‌سازی حلال برای بنگاه‌های خرد و کوچک ضروری است.

یکی از چالش‌های اصلی که تاکنون همچنان مانعی مهم محسوب می‌شود، حمایت از توسعه بنگاه‌های کوچک و متوسط در حوزه حلال است، به‌ویژه در زمینه تأمین سرمایه و مدیریت. در خود KNEKS، این مسئولیت به مدیریت کسب‌وکار و مالی شریعت سپرده شده است.

نکته مهم این است که تعداد زیادی از بنگاه‌های کوچک و خرد با سطوح کیفی و میزان درک متفاوت از نظام تضمین محصولات حلال در کشور فعال هستند. تعداد واحدهای اقتصادی اندونزی حدود ۶۵ میلیون بنگاه است که ۹۸ درصد آن‌ها را بنگاه‌های خرد و کوچک تشکیل می‌دهند. این کسب‌وکارها در سراسر کشور و در سطوح شهرستان و شهر پراکنده‌اند.

از چالش های برنامه تبدیل اندونزی به مرکز صنعت حلال جهان تداوم مشکلات ساختاری در صنعت فرآوری این کشور است؛ از جمله مواد اولیه و مواد کمکی مورد نیاز این صنعت همچنان عمدتاً وارداتی هستند. همچنین، محصولات کم‌تکنولوژی بخش عمده‌ای از صادرات اندونزی را تشکیل می‌دهند و میزان مشارکت محصولات و صنایع اندونزی در زنجیره ارزش جهانی نیز هنوز بهینه نشده است.

هزینه‌های تولید و لجستیک در اندونزی اغلب بالاتر از سایر کشورهاست، به‌ویژه در زمینه حمل‌ونقل و توزیع. این موضوع باعث افزایش قیمت تمام‌شده محصولات حلال اندونزی در بازارهای جهانی می‌شود و در نتیجه، ممکن است رقابت‌پذیری آن‌ها را کاهش دهد.

یکی دیگر از چالش‌های صنعت حلال، تفاوت استانداردهای حلال در کشورهای مختلف است. بنابراین، همکاری‌های بین‌المللی از جمله پذیرش و شناسایی متقابل استانداردها و گواهی‌های حلال اهمیت بالایی دارد. لذا موفقیت نهایی، در گرو ایجاد توازنی پایدار میان اصول داخلی و الزامات جهانی است تا برند "حلال اندونزی" به عنوان نماد اعتماد در سطح جهان شناخته شود.

[1] State of the Global Islamic Economy Report

[2] Global Islamic Economy Indicator

[3] Master plan for Indonesian Sharia Economy 2019-2024

[4] Master Plan Industri Halal Indonesia 2023-2029

[5] Komite Nasional Ekonomi dan Keuangan Syariah

[6] Halal Quality Syariah Inspection Agency

[7] ModernCikande Industrial Estate