انرژی ارمنستان و نقش کشور روسیه در آن

سیستم انرژی ارمنستان به شدت به روسیه وابسته است. این وابستگی از عوامل متعددی برخوردار می‌باشد: گاز و مواد خام وارداتی، مشارکت شرکت های روسی در دارایی‌های نیروگاه‌ها، مالکیت شبکه‌های توزیع توسط شرکت های روسی و مدیریت شرکت ها. در حال حاضر ارمنستان تقریباً تمام نفت و گاز طبیعی خود را از فدراسیون روسیه وارد می‌کند.

محصول تولید شده توسط ارمنستان در زمینه انرژی برق است. دولت در تلاش است تا انرژی خورشیدی، نیروگاه هسته ای جدید، گسترش تجارت انرژی با کشورهای همسایه ایران و گرجستان را توسعه دهد. برخی از برنامه‌ها به کندی پیش می روند. با این حال، وابستگی انرژی به بازار روسیه کاهش نیافته است.

تصویر کلی از سیستم برق ارمنستان

در سال 2022، برق به اندازه 8.9 میلیارد کیلووات در ساعت در ارمنستان تولید شد و در سال 2023  این میزان به 8.45 میلیارد کیلووات  در ساعت رسید. این تقاضای داخلی برای برق را تضمین کرد و تقاضای برق گرجستان و ایران نیز تامین می‌شد.

به طور کلی در سال 2023 توان سیستم انرژی ارمنستان 3.935 میلیارد کیلووات بوده است.

برق در ارمنستان در چهار نوع نیروگاه تولید می‌شود: هسته‌ای (نیروگاه هسته‌ای متسامور)، آبی، حرارتی و در سال‌های اخیر نیروگاه‌های تجدیدپذیر، به‌ویژه نیروگاه‌های خورشیدی نیز تاسیس شدند.

دو مجموعه بزرگ از نیروگاه‌های برق آبی در حال بهره برداری هستند: سوان - هرازدان و نیروگاه برق آبی وروتانی. تعداد نیروگاه‌های کوچک 187 است.

مشارکت روسیه در سیستم انرژی ارمنستان

تنها پنج شرکت با مشارکت کامل دولتی در زمینه انرژی در ارمنستان وجود دارد که دو تای آنها برق تولید می‌کنند: نیروگاه هسته ای ارمنستان  و نیروگاه حرارتی ایروان.

سه شرکت دیگر عبارتند از:

شرکت "شبکه‌های برق فشار قوی"  - ارائه خدمات انتقال برق،

شرکت "اپراتور سیستم برق"  -  ارائه خدمات نظارتی

شرکت "مرکز محاسباتی"  -  ارائه خدمات اپراتور بازار.

ایستگاه‌هایی که روسیه در آنها مشارکت دارد

سوان - هرازدان

هفت نیروگاه‌ در امتداد رودخانه هرازدان قرار دارند: سوان، هرازدان، آرگل، ارزنی، کاناکر، ایروان-1 و ایروان-3. در سال 2023، سهم نیروگاه سوان - هرازدان در تولید برق 4.7 درصد بوده است.

در سال 2003، نیروگاه سوان - هرازدان به مبلغ 25 میلیون دلار به شرکت بین المللی انرژی، متعلق به شرکت روسیه "اینتر رائو ای ای اس" به منظور پرداخت بدهی ناشی از سوخت هسته ای نیروگاه اتمی واگذار شد. در سال 2011 شرکت "روس هیدرو"  آن را خرید و و در سال  2019  آن را به شرکت "تاشیر"  فروخت.

گروه شرکت‌های "تاشیر" روسی است، اگرچه مالک آن سامول کاراپتیان تاجر ارمنی است.

نیروگاه حرارتی هرازدان

در سال 2023 سهم نیروگاه حرارتی هرازدان در تولید برق 3.8 درصد بوده است.

در نوامبر 2002، قرارداد "اموال در مقابل بدهی" بین ارمنستان و روسیه به امضا رسید که به موجب آن ارمنستان در ازای بدهی حدود 95 میلیون دلار، پنج محل استراتژیک را به روسیه تحویل داد. نیروگاه حرارتی هرازدان به مالکیت "اینتر را اس" درآمد و در سال 2017 به "تاشیر" فروخته شد.

ایستگاه هرازدان-5

ایستگاه هرازدان پنجمین واحد نیروگاه حرارتی است. در سال 2023 سهم ایستگاه هرازدان-5 در تولید برق 2.1 درصد بوده است.

طرف ارمنی نیز طبق قرارداد " اموال در مقابل بدهی" تا سال 2005 حق انحصاری خرید بلوک 5 را به روسیه اعطا کرد و تا آن زمان متعهد شد که آن را نفروشد.

ایستگاه هرازدان در سال 2006 به قیمت 248.8 میلیون دلار به شرکت گازپروم فروخته شد. در نتیجه، شرکت" گازپروم ارمنستان"  مالکیت واحد را بدست می آورد و متعهد به تکمیل ساخت واحد شد. در دسامبر 2013، ایستگاه هرازدان-5 راه اندازی شد.

نیروگاه هسته ای ارمنستان

بیش از 30 درصد از برق مصرفی در ارمنستان (32 درصد در سال 2023)  در نیروگاه اتمی متسامور تولید می‌شود. نیروگاه هسته ای در سال 1976 (واحد اول نیروگاه) راه اندازی شد. در سال 1980 واحد 2 برق مورد بهره برداری قرار گرفت. در ماه‌های فوریه و مارس کار متوقف شد. در سال 1995 واحد برق 2 بازگشایی شد. پس از زلزله سال 1988، واحد یکم برق تا امروز به بهره برداری نرسیده است.

از سال 2003، نیروگاه هسته ای بر اساس قرارداد "اموال در مقابل بدهی" توسط شرکت روسی "اینتر رائو یس" اداره می‌شود.

این شرکت در سال 2012 با درخواست فسخ زودهنگام قرارداد به وزارت نیرو و منابع طبیعی جمهوری ارمنستان مراجعه کرد و پس از آن مدیریت به شرکت "رس آتوم" منتقل شد. سوخت هسته ای نیروگاه هسته ای یعنی اورانیوم نیز از روسیه وارد می‌شود.

قرار بود دوره بهره برداری از نیروگاه اتمی در سال 2016 به پایان برسد. اما آن تمدید شده است. طبق دستور دولت در سال 2021 قرار است تا سال 2036 به بهره برداری آن ادامه داده شود. تجهیز مجدد فنی توسط شرکت "رس آتوم" انجام می‌شود.

مدت هاست که موضوع ساخت نیروگاه هسته ای جدید در ارمنستان مطرح بوده است. انرژی نیروگاه هسته ای جدید نیز مورد بحث است.

توان راکتورهای روسی حدود 1200-1000 مگاوات است. از سوی دیگر، نیروگاه هسته ای با ظرفیت کمتر  برای ارمنستان مناسب تر است.

در حال حاضر کل انرژی مورد نیاز کشور حدود 1200 مگاوات است. اگر نیروگاه هسته ای با این ظرفیت ساخته شود، کل نیاز داخلی را پوشش می دهد. و توقف آن خطری برای اقتصاد و سیستم انرژی خواهد بود.

دوره فعالیت نیروگاه‌های هسته ای به طور کلی 60 سال است. به گفته واهان سرگسیان، مدیر و کارشناس مرکز استراتژیک انرژی، باید درک کرد که اقتصاد و انرژی ارمنستان تا چه اندازه تقاضای خود را در آن دوره خواهند داشت. وی اظهار داشت، اگر برق مازاد صادر شود، نیروگاه هسته ای با راکتوری با چنین ظرفیتی قابل قبول خواهد بود.

اخیراً امکان ساخت نیروگاه هسته ای مدولار آمریکایی با ظرفیت کمتر در ارمنستان مورد بحث قرار گرفته است.

نخست وزیر نیکول پاشینیان در 8 فوریه اعلام کرد که ارمنستان در حال بررسی امکان ساخت نیروگاه هسته ای مدولار است و تاکید کرد که این نیروگاه ایمن تر است. زمانی که در آن نیروگاه حادثه‌ای رخ می‌دهد، جمعیت شهرک مجاور تخلیه نمی‌شود، زیرا حادثه خطری برای محیط زیست ندارد و در واقع این یکی از مزایای این فناوری است.

وهان سرگسیان خاطرنشان کرد که مشکل اصلی نیروگاه‌های هسته‌ای مدولار این است که تجربه چندانی در بهره‌برداری از آنها در جهان وجود ندارد و ایالات متحده دائماً تاریخ ساخت آنها را به تعویق می‌اندازد.

ساخت یک نیروگاه هسته ای جدید یک موضوع سیاسی است. اگر در نهایت طرح روسی انتخاب شود، به این معنی است که ارمنستان باید برای مدت طولانی از نظر فناوری، مدیریت و تامین مواد اولیه به طرف روسی و شرکت دولتی "روس آتوم" تکیه کند.

و اگر گزینه آمریکایی یا گزینه دیگر انتخاب شود، باعث مخالفت روسیه خواهد شد.

بنیامین بوقوسیان، تحلیلگر ارشد مرکز تحقیقات "آپری ارمنستان" خاطرنشان کرد که ایالات متحده علاقه مند به کاهش وابستگی ارمنستان به روسیه از جمله در زمینه اقتصادی و انرژی است.

وی اظهار نظر کرد که راه‌های مختلفی برای برخورد با این موضوع وجود دارد: ارمنستان می‌تواند همکاری با روسیه را ادامه دهد یا گزینه دیگری را انتخاب بکند که طبق آن، ارمنستان به سمت تنوع می رود که این نیز حاکی از توسعه روابط با غرب است. گزینه سوم نیز وجود دارد -  ارمنستان تصمیم می‌گیرد بخشی از قطب غرب شود.

"شبکه‌های برق ارمنستان"

شبکه‌های برق ارمنستان در سال 2002 در نتیجه ادغام شرکت های شبکه کوچک تشکیل شد و توزیع انرژی در ارمنستان را انجام می دهد. در سال 2002، دولت "شبکه‌های برق ارمنستان"  به‌هولدینگ "میدلاند ریسارسس" فروخت.

 در سال 2017 شرکت "تاشیر" (سهام 70 درصد) و شرکت "لیورمند هلدینگ لیمیتد" (30 درصد) سهام داران شبکه‌های برق ارمنستان شدند. سامول کاراپتیان رئیس هر دو شرکت می‌باشد.

 گاز

یکی دیگر از عوامل وابستگی انرژی ارمنستان به روسیه این است که ارمنستان حدود 87 درصد از گاز طبیعی خود (2.73 میلیارد متر مکعب در سال 2023) را از روسیه وارد می‌کند و توزیع گاز داخلی به طور کامل توسط گازپروم ارمنستان انجام می‌شود.

گاز باقی مانده از ایران وارد شده و به صورت برق به ایران بازگردانده می‌شود (طبق فرمول 1 متر مکعب گاز = 3 کیلووات ساعت برق).

قابل ذکر است که واردات گاز ایران از طریق خط لوله گاز ایران - ارمنستان انجام می‌شود که این خط لوله نیز متعلق به "گازپروم" است. خط لوله 140 کیلومتری تبریز در سال 2007 به بهره برداری رسید. گاز ایران که با آن عرضه می‌شود برای نیروگاه حرارتی ایروان و در مقادیر کم برای واحد پنجم نیروگاه حرارتی هرازدان استفاده می‌شود. بخشی از برق تولیدی به ایران می رود و بخشی دیگر در ارمنستان باقی می ماند.

آستقینه پاسویان، کارشناس انرژی و مدرس دانشگاه آمریکایی ارمنستان، خاطرنشان کرد که با توجه به ظرفیت خط لوله گاز، محدودیت هایی برای گسترش حجم گاز ورودی از ایران وجود دارد. پاسویان همچنین به محدودیت های قرارداد بین دولتی «گاز در مقابل برق» اشاره کرد.

گنل سانوسیان وزیر مدیریت منطقه ای و زیرساخت های ارمنستان در 12 فوریه گفت که احتمال افزایش حجم گاز در مقابل برق بین ارمنستان و ایران وجود دارد. به گفته وی، مرحله مهم از نظر اسناد و قوانین به پایان رسیده است، خطوط جدید انتقال برق نیز در حال ساخت و ساز است تا بتوان حجم بیشتری از برق را به ایران صادر کرد.

راه‌های کاهش وابستگی به انرژی

بازار منطقه ای

برای توسعه سیستم انرژی در ارمنستان، ایجاد ظرفیت ها، فرصت ها و زیرساخت های اضافی برای صادرات برق بسیار مهم است. بر اساس داده‌های سال 2022، 76 درصد از برق عرضه شده در خارج از ارمنستان به ایران، 24 درصد به گرجستان (1.5 میلیارد کیلووات ساعت) اختصاص یافته است. صادرات برق به گرجستان هم از نظر درصدی و هم از نظر حجمی رکورددار و بیشتر از ده سال گذشته بوده است. به گفته آستقینه پاسویان، این به دلیل آزادسازی بازار برق در ارمنستان است.

با این حال، سیستم های برق ارمنستان و گرجستان به طور همزمان کار نمی‌کنند، در نتیجه محدودیت هایی در تجارت وجود دارد.

علاوه بر این، گرجستان تا حد زیادی از نظر انرژی خودکفا است و عمدتاً به انرژی آبی متکی است که ارزان‌تر است.

حل و فصل مسائل سیاسی در منطقه می‌تواند فرصتی برای صادرات و مبادلات بیشتر برق ایجاد کند.

انرژی جایگزین

دولت ارمنستان قصد دارد تا سال 2030 سهم تولید انرژی خورشیدی را در کل به حداقل 15 درصد افزایش دهد (در سال 2022 این میزان 2.85 درصد و در سال 2023 - 4.5 درصد بود). آستقینه پاسویان این را واقع بینانه می داند و اشاره می‌کند که ارمنستان منابع خورشیدی قابل مقایسه با مصر دارد.

به گفته وی، بخش خصوصی ما این پتانسیل را به خوبی درک کرده است، به همین دلیل است که سرمایه گذاری‌های زیادی وجود دارد -  از سیستم های مستقلی که مردم برای نیازهای خود می سازند تا شرکت های کوچک و متوسط.

با این حال، مشکل در دسترس نبودن 24 ساعته انرژی خورشیدی و نیروگاه‌های ذخیره سازی است.

ارمنستان در حال حاضر در مرحله تحقیقات است. این هم نوعی تجارت است. پاسویان تاکید کرد که باید سود وجود داشته باشد وگرنه این بازار توسعه پیدا نخواهد یافت.

آزادسازی بازار برق

در سال 2022، روند آزادسازی بازار برق در ارمنستان آغاز شد. قبل از آزادسازی، یک طرح وجود داشت، شبکه‌های برق ارمنستان برق را از تولیدکنندگان می خرید و آن را به مصرف کنندگان می فروخت/توزیع می‌کرد. آزادسازی بازار به این معناست که تولیدکنندگان و عرضه‌کنندگان فعال در این میدان می‌توانند با توافق مشترک، برق را به مصرف‌کنندگان بفروشند، در این صورت، نیروگاه برق به‌عنوان توزیع‌کننده عمل می‌کند نه فروشنده.

اما به گفته پاسویان، آزادسازی بازار از منظر استقلال انرژی تغییر چندانی نخواهد داشت، هرچند آزادسازی ممکن است باعث ساخت بیشتر نیروگاه‌های خورشیدی شود که تا حدودی وابستگی به سوخت وارداتی را کمتر می‌کند.

انرژی باد

انرژی بادی در ارمنستان پتانسیل بالایی ندارد. طبق استانداردهای اروپایی، مزارع بادی در ارتفاعات تا 1300 متر ساخته می‌شوند. در ارمنستان بادهای کمی در آن ارتفاع وجود دارد. در این زمینه مطالعات نشان داده است که توسعه انرژی بادی در ارمنستان نمی‌تواند موثر باشد.

در سال 2023، سهم نیروی باد در تولید برق تنها 0.02 درصد بود.

صرفه جویی در انرژی

صرفه جویی در انرژی اقدامی‌ با هدف کاهش هزینه‌های خاص منابع انرژی است. بر اساس مطالعات بانک جهانی، ارمنستان از طریق صرفه جویی در انرژی می‌تواند سالانه 600 میلیون متر مکعب گاز طبیعی را ذخیره کند. این میزان در اندازه حدود 22 درصد گاز طبیعی وارداتی در سال 2023 است.

صرفه‌جویی در انرژی پاک‌ترین، ارزان‌ترین و در دسترس‌ترین منبع ملی است. هر 1 کیلوواتی که مصرف نکنیم، 5 کیلوواتی را که کارخانه باید تولید می‌کرد، صرفه جویی می‌کند، یعنی صرفه جویی در 1 کیلو وات، 5 برابر کمتر از تولید آن است. صرفه جویی در انرژی ثروت واقعی کشور ماست که نادیده گرفته شده ترین منبع است.

پاسویان همچنین خاطرنشان کرد که اگر تمام ساختمان‌های چند آپارتمانی و عمومی عایق حرارتی باشند، مصرف گاز در ارمنستان 36.2 درصد کاهش می یابد.

این به معنای کاهش حجم واردات گاز روسیه نیز خواهد بود که بر قیمت گاز وارداتی تاثیر خواهد گذاشت.

ارمنستان پس از بلاروس کشور دوم است که گاز روسیه را با کمترین قیمت و حدود 170 دلار به ازای هر 1000 مترمکعب از روسیه وارد می‌کند. این تأثیر زیادی بر اقتصاد عمومی و رقابت پذیری ارمنستان دارد.

https://www.civilnet.am/news/765729