بحران کرونا و چالش امنیت غذایی در تاجیکستان

شیوع گسترده ویروس کرونا دنیا را با چالش های زیادی روبرو کرده و منجر به تبعات سو بسیاری در حوزه‌های مختلف برای کشورها شده است. یکی از حوزه‌هایی که از این بحران متاثر شده چرخه غذایی و امنیت غذایی است.جمهوری تاجیکستان به عنوان ضعیف ترین و وابسته ترین کشور آسیای مرکزی بیش از دیگر کشورهای این منطقه در معرض تهدید امنیت غذایی پس از شیوع ویروس کرونا می‌باشد. تاجیکستان کشوری کم درآمد، محصور در خشکی و با میزان بالای وابستگی در میان کشورهای آسیای میانه بدترین وضعیت تغذیه ای را دارد. با وجود پیشرفت چشمگیر در کاهش فقر در دهه‌های گذشته، این کشور به دلیل عوامل مختلفی از جمله عدم دسترسی کافی به غذاهای مغذی، نوسانات فصلی در کشاورزی و درآمدها، اتکا به غذاهای وارداتی و نوسانات قیمت آنها همچنان با امنیت غذایی و چالش های تغذیه ای مواجه است. شیوع ویروس کرونا در این کشور نیز می‌تواند بیش از گذشته امنیت غذایی این کشور را بطور جدی در معرض خطر قرار دهد.

شیوع اپیدمی‌کرونا ابعاد مختلف زندگی انسان را در سراسر دنیا تحت تاثیر قرار داده است. چالشی عمیق به ویژه برای کشورهای ضعیف تر و مردمان تهی دست تر که لزوم آسیب شناسی تبعات کرونا و آثار اقتصادی را برای این گروه از جوامع بشری بیشتر می‌کند. یکی از مهم ترین نگرانی‌های پیش رو کشورها به ویژه در کشورهای کمتر توسعه یافته، تاثیرات کرونا بر چرخه غذایی و امنیت غذایی این کشور ها است. کرونا ویروس با اختلال در فعالیت‌های اقتصادی و تجاری منجر به کاهش درآمد خانوارها، خانه‌نشینی اجباری، بیکاری و تضعیف دسترسی به غذای سالم شده است و امنیت غذایی جهان را تحت تاثیر قرار داده است. در همین راستا تاجیکستان به عنوان ضعیف ترین و وابسته ترین کشور آسیای مرکزی بیش از دیگر کشورهای این منطقه در این خصوص آسیب پذیر است. تاجیکستان به دلیل عوامل مختلفی از جمله عدم دسترسی کافی به غذاهای مغذی، نوسانات فصلی در کشاورزی و درآمدها، اتکا به غذاهای وارداتی و نوسانات قیمت آنها همواره با امنیت غذایی و چالش های تغذیه ای رو به رو بوده است. با شیوع ویروس کرونا، نگرانی‌ها از تبعات جدی تشدید بحران غذایی باتوجه به وابستگی غذایی این کشور و همچنین تبعات اقتصادی ناشی از مشکلات کارگران مهاجر و افزایش بیکاری افزایش پیدا کرده است و امنیت غذایی تاجیکستان در دوران پسا کرونا بیش از گذشته در معرض تهدید قرار دارد.

بانک جهانی پیش بینی کرده است که میزان حواله‌های کارگران مهاجر در جهان به دلیل بحران اقتصادی ناشی از بیماری همه گیر COVID-19 در سال 2020 در حدود 20 درصد کاهش می یابد که کاهش درآمد 200 میلیون کارگر مهاجر در بیش از 40 کشور تأثیر زیادی بر درآمد 800 میلیون عضو خانواده آنها در بیش از 125 کشور دارد. این به معنای افت 110 میلیارد دلاری منابع موجود برای مواد غذایی و سایر نیازهای میلیون‌ها خانواده مهاجر است.[1] در همین خصوص تاجیکستان به عنوان یکی از اصلی ترین کشورها در وابستگی به حواله کارگران مهاجر خود (30 در صد از تولید ناخالصی ملی) با کاهش 28 درصدی درآمد کارگران خود در سال 2020 مواجهه خواهد شد و در کنار این موضوع این کشور با وابستگی غذایی (در حدود 60 درصد) و اتکا به واردات در تامین مواد اصلی غذایی در دوران پساکرونا به شدت در خصوص امنیت غذایی آسیب پذیر است.

  شیوع گسترده ویروس کرونا دنیا را با چالش های زیادی روبرو کرده و منجر به تبعات سو بسیاری در حوزه‌های مختلف اقتصادی-تجاری، سیاسی-امنیتی و اجتماعی-فرهنگی برای کشورها شده است. یکی از مهم ترین نگرانی‌های پیش رو کشورها به ویژه در کشورهای کمتر توسعه یافته، تاثیرات کرونا بر چرخه غذایی و امنیت غذایی این کشور ها است. کرونا ویروس با اختلال در فعالیت‌های اقتصادی و تجاری منجر به کاهش درآمد خانوارها، خانه‌نشینی اجباری، بیکاری و تضعیف دسترسی به غذای سالم شده است و امنیت غذایی جهان را تحت تاثیر قرار داده است. این در حالی است که در قاره آسیا و آفریقا که بیش از 92٪ از افراد فقیر جهان در آن زندگی می‌کنند این موضوع بیشتر از دیگر مناطق می‌تواند امنیت غذایی را به مخاطره بیاندازد.

جمهوری تاجیکستان به عنوان ضعیف ترین و وابسته ترین کشور آسیای مرکزی بیش از دیگر کشورهای این منطقه در معرض تهدید امنیت غذایی پس از شیوع ویروس کرونا می‌باشد. تاجیکستان کشوری کم درآمد، محصور در خشکی و با میزان بالای وابستگی در میان کشورهای آسیای میانه بدترین وضعیت تغذیه ای را دارد. با وجود پیشرفت چشمگیر در کاهش فقر در دهه‌های گذشته، این کشور به دلیل عوامل مختلفی از جمله عدم دسترسی کافی به غذاهای مغذی، نوسانات فصلی در کشاورزی و درآمدها، اتکا به غذاهای وارداتی و نوسانات قیمت آنها همچنان با امنیت غذایی و چالش های تغذیه ای مواجه است. شیوع ویروس کرونا در این کشور نیز می‌تواند بیش از گذشته امنیت غذایی این کشور را بطور جدی در معرض خطر قرار دهد.

عوامل مؤثر بر امنیت غذایی در تاجیکستان:

 امنیت غذایی به معنای دسترسی تمام مردم به غذای کافی در تمام اوقات به منظور زندگی سالم و فعال می‌باشد. نا امنی غذایی و گرسنگی می‌تواند علاوه بر تأثیر بر سلامت جسمی، تبعات اجتماعی و روانی نیز به همراه داشته باشد از اینرو امنیت غذایی می‌تواند یکی از مهمترین مؤلفه‌های امنیت ملی کشورها در نظر گرفته شود. در واقع امنیت غذایی هدفی است که در پس آن اهداف مهم دیگر اقتصادی نیز نهفته است. عوامل مؤثر بر امنیت غذایی و تغذیه در تاجیکستان متنوع و پیچیده هستند. فقر و بیکاری، وابستگی غذایی، میزان درآمد سرانه، نوسانات حواله‌های کارگری و واردات محصولات کشاورزی از جمله مواردی است که در امنیت غذایی این کشور تاثیرگذار هستند.

 از زمان پایان جنگ داخلی تاجیکستان، این کشور پیشرفت خوبی در توسعه خود داشته است و نرخ فقر از 72.4 درصد در سال 2003 به 29.5 درصد در سال 2017 کاهش یافته است. اما علی رغم رشد اقتصادی در دو دهه اخیر، دستاوردهای محدودی در بهبود امنیت غذایی و وضعیت تغذیه ای این کشور حاصل شده است. تاجیکستان در گزارش های جهانی گرسنگی[1] سازمان ملل بدترین وضعیت را در بین کشورهای آسیای میانه بدست آورده است. اگرچه در طی دو دهه گذشته میزان عدم تغذیه رو به کاهش بوده است، اما تعداد افراد کم تغذیه به دلیل رشد جمعیت 2.6 میلیون راکد مانده است. تغییر اقلیم، بلایای طبیعی، پایین بودن بهره وری درکشاورزی، نرخ بالای بیکاری، اتکا به درآمد حاصل از حواله‌های کارگری از جمله موارد اصلی در نا امنی غذایی تاجیکستان است.

با شیوع ویروس کرونا و نگرانی‌ها از تبعات جدی این بحران به ویژه در خصوص وابستگی غذایی این کشور و همچنین تبعات اقتصادی ناشی از مشکلات کارگران مهاجر و افزایش بیکاری، امنیت غذایی تاجیکستان در دوران پسا کرونا بیش از گذشته در معرض تهدید قرار دارد.

وابستگی غذایی:

 همانطور که اشاره شد یکی از عوامل موثر در ناامنی غذایی در تاجیکستان وابستگی غذایی به میزان زیاد به خارج از کشور است به گونه ای که  مطابق با یک پژوهش در سال 2018 تاجیکستان در تامین مواد غذایی خود تا 61 درصد وابسته به واردات است[2]. این کشور در گندم به عنوان یکی از مهمترین اقلام غذایی بیش از 50 درصد نیاز خود را وابسته به واردات است که این مهم با شیوع ویروس کرونا و محدودیت های صادراتی به عنوان یکی از موارد چالش بر انگیز در این کشور نگرانی‌ها را از تامین کافی این محصول افزایش داده است. عمده واردات گندم تاجیکستان از روسیه و قزاقستان است. تاجیکستان سومین وارد کنند بزرگ گندم از قزاقستان است و قزاقستان همچنان اصلی ترین تامین کننده آرد و گندم به بازار تاجیکستان است. این درحالی است که گندم اصلی ترین غلات مصرفی در تاجیکستان است. شیوع ویروس کرونا در برهه ای منجر به محدودیت در صادرات موادغذایی و غلات از سوی برخی کشورها از جمله روسیه و قزاقستان شد و این مهم منجر به گرانی مواد غذایی در تاجیکستان و پر رنگ شدن چالش های پیش رو تاجیکستان در خصوص امنیت غذایی این کشور شده است. کارشناسان فائو در این خصوص هشدار داده اند توقف صادرات مواد غذایی می‌تواند منجر به اخلال در امنیت غذایی به ویژه در کشورهای وابسته شود. این موضوع مهم منجر به نگرانی مقامات تاجیکی نیز شده است. امام علی رحمان در رمضان امسال از کشاورزان خواسته است تا به خاطر تأمین مواد غذایی مردم در زمانی دیگر روزه بگیرند و تمام تلاش خود برای افزایش محصولات کشاورزی داشته باشند. رحمان هشدار داده که اگر اکنون اقدامی صورت نگیرد در پاییز و زمستان پیش ‌رو خانواده‌ها با سختی‌های زیادی دچار می‌شوند و همچنین قحطی و گرانی مشکلات جدی برای مردم ایجاد می‌کند. بنابراین تاجیکستان به عنوان وارد کننده عمده کالاهای اساسی خود را نسبت به بیشتر کشورها نسبت به افزایش قیمت های جهانی مواد غذایی در دوران پساکرونا آسیب پذیرتر کرده است.

 لازم به ذکر است که شاخص های تغذیه ای برای تاجیکستان بدترین در آسیای مرکزی است و مطابق آخرین سیستم نظارت بر امنیت غذایی، تنها 12 درصد از جمعیت روستایی تاجیکستان از نظر مواد غذایی ایمن هستند و 54 درصد باقیمانده در حاشیه غذای امن ، 28 درصد نسبتاً ناامن و 5 درصد به شدت نا امن هستند. همچنین طبق یکی از پژوهش های برنامه غذا سازمان ملل در سال 2018، حدود 30 تا 56 درصد از خانواده‌ها در تاجیکستان قادر به داشتن یک رژیم غذایی مغذی نبوده اند. طبق آمار برنامه جهانی غذا[3] 47 درصد مردم با درآمد روزانه کمتر از 1.33 دلار زندکی می‌کنند و 30.1 درصد دچار سو تغذیه هستند. توجه به این آمارهای مهم زمانی نگران کننده تر خواهند بود که پس از شیوع کرونا صادرکنندگان اصلی مواد غذایی اصلی تاجیکستان از جمله قزاقستان پس از شیوع کرونا اقدام به محدود سازی صادرات مواد غذایی کرده است و این اقدام بر قیمت محصولات غذایی اصلی مانند گندم و برنج در تاجیکستان تاثیر گذار بوده است و در آینده نزدیک تهدیدات بالقوه ای را متوجه امنیت غذایی کشور وابسته به واردات غذایی خواهد کرد. در حال حاضر مواد غذایی در تاجیکستان با افزایش قیمت رو به رو شده اند و به عنوان مثال قیمت لیمو و سیر 3 برابر، سیب زمینی2 برابر ، لوبیا 52 درصد ، آرد و گندم حدود 20 درصد و ماکارونی20 درصد افزایش داشته است. . بنابراین اقدام صادرکنندگان برای محدود سازی صادرات مواد غذایی می‌تواند تاثیر گذار بر قیمت محصولات غذایی باشد و تهدیدات بالقوه ای را متوجه امنیت غذایی برخی کشورهای واردکننده از جمله کشورهای وابسته به واردات غذایی همچون تاجیکستان داشته باشد.

 وزارت زراعت قزاقستان سهم صادرات گندم به تاجیکستان ، ازبکستان ، قرقیزستان و افغانستان در آوریل امسال را 200 هزار تن و آرد را 60 هزار تن تعیین کرده است. این در حالی است که فقط  تاجیکستان هر ماه 90 هزار تن گندم از قزاقستان وارد و حدود 60 درصد از نیاز داخلی آرد خود را از طریق وارات گندم از قزاقستان تأمین می‌کند.

تبعات اقتصادی ناشی از مشکلات کارگران مهاجر و افزایش بیکاری

عامل موثر دیگر در امنیت غذایی تاجیکستان میزان وابستگی بالای این کشور به حواله‌های ارزی کارگران تاجیکی در دیگر کشور ها است. این کشور یکی از وابسته ترین کشورها به درآمد کارگران مهاجر خود است. تاجیکستان با میزان بالای وابستگی (30 در صد از تولید ناخالصی ملی) به درآمد های کارگران مشغول به کار در کشور های دیگر (عمدتا روسیه و قزاقستان) به شدت از بیکاری این کارگران آسیب پذیر است و کاهش حواله‌ها نه تنها تاثیر منفی بر خانواده‌های مهاجران خواهد داشت بلکه بر کل اقتصاد کشور نیز تأثیر خواهد گذاشت. بخشی از ارز این کشورها توسط مهاجران کارگر تأمین می‌شود و کاهش ورود ارز به کاهش میزان واردات کالاها و کمبود محصولات در بازار منجر می‌شود. بر همین اساس بانک جهانی نقل می‌کند به دلیل کاهش رشد اقتصاد روسیه و کم شدن میزان درآمد ارسالی کارگران مهاجر تاجیک به تاجیکستان انتظار می رود که سرعت رشد تولید ناخالص ملی این کشور در سال جاری به 1.7 درصد برسد. اگرچه حکومت تاجیکستان برای امسال رشد 7.8 درصدی برای اقتصاد و بیش از سه درصدی را برای تولید ناخالص ملی این کشور پیش‌بینی کرده است، اکنون به عقیده کارشناسان رسیدن به این شاخص به دلیل گسترش ویروس کرونا و تعطیلی کسب و کارها غیرممکن خواهد بود.

 بسیاری از اقتصاددانان بر این باورند که تاجیکستان به زودی می‌تواند با کاهش درآمدها روبرو شود. همچنین پیش‌بینی‌های صورت گرفته حکایت از بحران رکود اقتصادی در دوران پساکرونا در کل جهان دارد. دسترسی اقتصادی به مواد غذایی مهمترین چالش مردم تاجیکستان است و مطابق با پژوهشی در تاجیکستان، خانوارها بیش از نیمی از هزینه‌ها را برای مواد غذایی (53 درصد) هزینه می‌کنند[4]. لازم به ذکر می‌باشد هر چند هنوز پیامدهای کرونا در حوزه‌های مختلف اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی به وضوح مشخص نیست اما بدون شک پیامدهای آن در این عرصه‌ها گسترده خواهد بود. به عنوان مثال فائو در بحران کرونا در موارد متعددی نسبت به موارد مرتبط با امنیت غذایی هشدار داده است و شتاب برای خرید مواد غذایی از سوی کشورهایی که به واردات غذا وابسته هستند را عاملی در جهت تورم جهانی غذا، علیرغم ذخایر فراوان آن در آینده اعلام کرده است. همچنین کارشناس بانک جهانی با استناد به امار اذعان کرده اند که بازار کار آسیای میانه در دوران پسا کرونا قادر به بهبودی سریع نخواهد بود.