بررسی مکانیزم های همکاری موجود در منطقه دریای مدیترانه و جنوب اتحادیه اروپا

با توجه به اهمیت کشورهای منطقه مدیترانه و جنوب اتحادیه اروپا متشکل از کشورهای فرانسه، ایتالیا، اسپانیا، پرتغال، مالت، یونان و قبرس از حیث سیاسی، اقتصادی و انرژی، ضروری است تا زمینه‌های همکاری و همگرایی موجود در میان کشورهای منطقه را که به دو بخش «مکانیزم های گفتگویی یا مشورت سیاسی» و «مکانیزم های اقتصاد انرژی» قابل تفکیک است، مورد بررسی قرار دهیم.

با توجه به اهمیت کشورهای جنوب اتحادیه اروپا از حیث سیاسی و همگرایی منطقه ­ای، اقتصادی (بیشترین درآمد گردشگری اتحادیه اروپا مربوط به کشورهای جنوب اتحادیه اروپا از جمله فرانسه، اسپانیا و ایتالیاست. کشورهای جنوب اتحادیه اروپا در مجموع نزدیک به 40 درصد جمعیت و تولید ناخالص داخلی این اتحادیه را در اختیار دارند)[1] و نیز دسترسی به کریدور انرژی جنوب[2]، در پژوهش حاضر زمینه ­های همکاری و همگرایی موجود میان کشورهای منطقه را در دو بخش «مکانیزم ­های گفتگویی یا مشورت سیاسی» و «مکانیزم ­های اقتصاد انرژی» مورد بررسی قرار می­دهیم.

1. مکانیزم­های گفتگویی یا مشورت سیاسی موجود در منطقه دریای مدیترانه و جنوب اتحادیه اروپا
   • نشست­ های دوره ­ای سران کشورهای جنوب اتحادیه اروپا[3]:

مکانیزم تشکیل این نشست­ های دوره ­ای، برای اولین بار توسط الکسیس سیپراس نخست وزیر یونان مطرح شد و اولین دوره آن در 9 سپتامبر 2016 میلادی (19 شهریور 1395) در آتن و با حضور سران 7 کشور ساحلی دریای مدیترانه یعنی فرانسه، ایتالیا، اسپانیا، پرتغال، مالت، یونان و قبرس برگزار شد. هدف از برگزاری این نشست­ها، کنش جمعی کشورهای حاضر برای ارتقاء جایگاه شهروندی اروپایی و دستیابی به آینده ­ای بهتر است. این نشست­ها تاکنون در شش دوره برگزار شده است و موضوعات مورد بررسی در دور آخر آن نیز که به میزبانی کشور مالت در 14 ژوئن 2019 میلادی (24 خرداد 1398) برگزار شد عبارتند از: تضمین امنیت داخلی و خارجی اتحادیه اروپا، راهکارهای افزایش همکاری میان­ کشورهای ساحل مدیترانه و شمال آفریقا، توسعه سرمایه ­گذاری و رشد فناوری­های دیجیتال در اروپا، حل بحران مهاجرت­های غیرقانونی به اروپا، توسعه فناوری دیجیتال و در نهایت ارتقاء جایگاه زنان و جوانان.

• نشست گفتگوهای سالانه موسوم به Rome Med:

این نشست به ابتکار وزارت امور خارجه و همکاری بین­ الملل ایتالیا و مؤسسه ایتالیایی مطالعات سیاسی بین ­الملل[4] در سال 2015 میلادی (1394) شکل گرفت. این نشست حول چهار محور اساسی ایجاد شده است: توسعه همگانی، امنیت مشترک، مهاجرت، فرهنگ و جامعه مدنی. در آخرین دور این نشست که در نوامبر 2018 میلادی (آبان ماه 1397) برگزار شد بیش از 1000 نفر از دولتمردان جهان در آن حضور داشتند از جمله : وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران ، پادشاه اردن، رئیس جمهور عراق و لبنان و مقامات ارشد کشورهای روسیه، عراق، عربستان سعودی، امارات متحده عربی،آمریکا، فرستاده ویژه سازمان ملل در امور پناهندگان و ... .

• نشست دو ساحل[5]:

ایده برگزاری این نشست توسط امانوئل ماکرون رئیس جمهور فرانسه در 27 آگوست سال 2018 میلادی (6 شهریور 1397) مطرح گردید و برای اولین بار در تاریخ 23 و 24 ژوئن 2019 میلادی (2 و 3 تیر 1398) در مارسی فرانسه برگزار شد. نشست مذکور در چارچوب گفتگوهای 5+5 و با حضور سران 5 کشور جنوب دریای مدیترانه یعنی الجزایر، لیبی، موریتانی، مراکش و تونس و همچنین 5 کشور شمال این دریا شامل فرانسه، ایتالیا، اسپانیا، پرتغال و مالت و با مشارکت کشور آلمان، سازمان­های مدیترانه ­ای (اتحاد برای مدیترانه[6] و بنیاد آنالیند[7])، مؤسسات بین­ المللی (بانک جهانی، بانک سرمایه­ گذاری اروپا، بانک اروپایی توسعه و ترمیم و سازمان همکاری اقتصادی و توسعه) و صدها نفر از نمایندگان جامعه مدنی از هر دو ساحل انجام شد. هدف از این نشست که قرار است به صورت دوره ­ای ادامه یابد، افزایش همکاری میان کشورهای غرب دریای مدیترانه از طریق به کارگیری طرح­ های حمایت از حقوق بشر، اقتصاد و توسعه پایدار است.

• نشست همکاری مهاجرتی و تحرکی میان کشورهای جنوب اتحادیه اروپا و مراکش[8]:

 این نشست برای اولین بار در تاریخ 10 و 11 ژوئیه 2011 میلادی (19 و 20 تیر 1389) در رباط و با حضور فرانسه، ایتالیا، اسپانیا، پرتغال و مشارکت کشورهای بلژیک، آلمان، هلند، سوئد و بریتانیا برگزار شد. هدف از تشکیل این نشست که تا حصول به هدف نهایی خود ادامه می­یابد، کنترل مهاجرت­های غیرقانونی از مراکش به سمت کشورهای جنوب اروپا و به تبع آن سایر دول عضو اتحادیه اروپا، مبارزه با قاچاق انسان، ایجاد سیستم بین ­المللی حمایت از اردوگاه پناهندگان و کنترل مرزها بود. بر اساس گزارش بنیاد آموزش اروپایی[9] در سال 2011 میلادی، 3.5 میلیون مراکشی در خارج زندگی می­کردند و از این تعداد حدود 2.9 میلیون نفر در کشورهای اروپایی اقامت می­کردند.

2. مکانیزم­های اقتصادی و انرژی موجود در منطقه دریای مدیترانه و جنوب اتحادیه اروپا

2-1.    پروژه مشترک اتصال­ دهنده داخلی خلیج بیسکای[10] یا کریدور انتقال انرژی برق شمال به جنوب[11]:

یک پروژه فرامرزی که امنیت، پایداری و سهولت در دسترسی به انرژی را برای شهروندان اروپایی فراهم آورده و موجب افزایش ظرفیت تبادل انرژی برق میان اسپانیا و فرانسه از حجم 1800 مگاوات به 5000 مگاوات می­گردد. مازاد بر آن، زمینه روی­ آوری حداکثری دو کشور به استفاده از انرژی­ های تجدیدپذیر و غیر فسیلی را تسهیل می­کند.

2-2.    بازار گاز طبیعی ایبری[12]:

برنامه ایجاد بازار گازی مشترک بین اسپانیا و پرتغال در سال 2007 میلادی (1385 هجری شمسی) ایجاد شد و دو کشور در سال 2012 میلادی (1390 هجری شمسی) به توافق رسیدند تا تعرفه ­های مبادلات گازی دوجانبه را یکسان­ سازی نموده و موانع موجود بر سر راه تجارت گاز طبیعی را از پیش رو بردارند. همچنین در ژوئیه 2014 میلادی (تیر 1393 هجری شمسی) قرار شد دو کشور ساز و کارهایی برای ادغام­ بازارهای گاز طبیعی و نیز تضمین ایجاد یک بازار گازی سازمان ­یافته را ارائه نمایند. در حال حاضر اسپانیا و پرتغال اولین و دومین درگاه­ های بزرگ ورود گاز طبیعی مایع به اتحادیه اروپا به حساب می ­آیند[13].

2-3.    خط لوله مشترک ترکیه- یونان- ایتالیا[14]:

این پروژه که در سال 2002 میلادی (1380 هجری شمسی) کلید خورد و در سال 2015 میلادی بهره ­برداری از آن آغاز شد حاصل امضای توافق­نامه دوجانبه میان سه کشور ترکیه، یونان و ایتالیا در رم است که می­تواند گاز طبیعی را از خاورمیانه به اروپا انتقال دهد. این پروژه از جمله اولویت­ های کمیسیون اروپا به حساب می­آمد. بخش اول این پروژه یعنی خط لوله ترکیه- یونان ظرفیت انتقال 11.5 میلیارد متر مکعب گاز طبیعی در سال و بخش دوم آن یعنی خط لوله یونان- ایتالیا ظرفیت حمل 25 میلیارد متر مکعب گاز طبیعی در سال را دارد. مبلغ سرمایه ­گذاری پروژه مذکور 100 میلیون یورو بوده و از آن به عنوان «طرح منفعت اروپا» نیز یاد می­ شود.

2-4.    تفاهم­نامه گروه منطقه ­ای جنوب غرب اروپا[15]:

تفاهم­نامه همکاری میان فرانسه، پرتغال و اسپانیا در خصوص تسهیل انتقال انرژی در سال 2015 میلادی و با حضور سگولن رویال وزیر انرژی، محیط زیست و توسعه پایدار فرانسه، خوزه مانوئل سوریا وزیر صنعت، انرژی و گردشگری اسپانیا و خورخه موریرا دا سیلوا وزیر محیط زیست و برنامه قلمرویی پرتغال و میگل آریاس کانییته کمیسر انرژی و اقدامات اقلیمی اروپا در پاریس امضاء شد. هدف از امضاء این تفاهم­نامه عبارت بودند از: افزایش ظرفیت تبادل انرژی الکتریکی بین اسپانیا و فرانسه تا سقف  8000 مگاوات تا سال 2020 میلادی (1399 هجری شمسی) و در نهایت انجام ارزیابی­ های لازم به منظور تکمیل چرخه گازی غرب اروپا میان سه کشور پرتغال، اسپانیا و فرانسه.

2-5.    خط لوله گازی میدی پیرنه- کاتالونیا[16]:

اسپانیا که از آن با عنوان جزیره انرژی یاد می­ شود، متنوع ­ترین سیستم گازی اروپا را در اختیار دارد. این در حالی است که اتحادیه اروپا برای تأمین بیش از یک سوم از نفت و گاز خود به فدراسیون روسیه وابسته است. اسپانیا هیچ وابستگی به گاز روسیه ندارد به همین دلیل از بحران انرژی سال­های 2006 و 2009 میلادی مصون ماند. پروژه خط لوله 190 کیلومتری میدی پیرنه- کاتالونیا که جز طرح­های مهم استراتژیک در دسته ­بندی کمیسیون اروپا به حساب می ­آید ظرفیت انتقال انرژی میان اسپانیا و فرانسه را تا حجم 14 میلیارد متر مکعب گاز در سال بالا خواهد برد. اکنون تنها یک خط لوله بین اسپانیا و فرانسه وجود دارد به نام لارو[17] که ظرفیت انتقال 5.2 میلیارد متر مکعب گاز را دارا می­باشد. با تکمیل این طرح، 10 درصد گاز ورودی اروپا از فدراسیون روسیه جایگزین خواهد شد.

2-6.   خط لوله گازی فرا آدریاتیک موسوم به تاپ[18]:

 این خط لوله به همراه خط لوله فرا آناتولی موسوم به تاناپ[19] که در مرز ترکیه و یونان قرار دارد وظیفه انتقال گاز طبیعی دریای خزر از طریق یونان، آلبانی و دریای آدریاتیک به ایتالیا را بر عهده دارد. اجرای این پروژه 878 کیلومتری که از سال 2016 میلادی (1396 هجری شمسی) آغاز شده، ظرفیت انتقال 20 میلیارد متر مکعب گاز در سال را دارا بوده و توان تأمین انرژی برای 7 میلیون خانوار اروپایی را در اختیار دارد. این پروژه گام­های نهایی بهره­ برداری خود را پشت سر می­گذارد. شرکت­های اصلی سهام­دار در این پروژه عبارتند از: سوکار[20] شرکت ملی نفت جمهوری آذربایجان، سنام[21] ایتالیا، بریتیش پترولیوم بریتانیا، فلوکسیس[22] بلژیک، ِاناگاس[23] بریتانیا و آکسپو[24] سوئیس. ارزش این پروژه 3.9 میلیارد یورو (4.47 میلیارد دلار) بوده و در سال 2020 میلادی به بهره­ برداری خواهد رسید.

2-7.    خط لوله گازی ایست مد[25]:

توافق­نامه لازم برای اجرای این پروژه در 20 مارس 2019 میلادی (29 اسفند 1397) در تل آویو و میان یونان و قبرس و نیز رژیم صهیونیستی و با حمایت ایالات متحده آمریکا امضاء شد. هدف از اجرای این پروژه تضمین امنیت و تنوع دسترسی به منابع انرژی و در نهایت کاهش وابستگی اروپا به گاز روسیه است. این خط لوله قرار است گاز اسرائیل و قبرس را در شرق مدیترانه به یونان و نیز از طریق خط لوله Poseidon به ایتالیا و سایر کشورهای اروپایی برساند. طول این پروژه 1900 کیلومتر و هزینه افتتاح آن 9.5 میلیارد دلار (8.35 میلیارد یورو) است و قرار است تا سال 2025 میلادی (1404 هجری شمسی) به بهره ­برداری برسد. کمیسیون اروپا از این پروژه با عنوان طرح امنیت مشترک یاد می­کند.

• خط انتقال انرژی الکتریسیته میان فرانسه و ایتالیا با عنوان ساووی- پییمونت[26]:

خط انتقال انرژی الکتریسیته میان فرانسه و ایتالیا با ظرفیت تأمین 600 مگاوات برق و به طول 190 کیلومتر از جزیره گراند ایله[27] در فرانسه تا شهر پیوساسکو[28] در ایتالیا که تا پایان سال 2019 میلادی به بهره­ برداری خواهد رسید.

[1]. Https://www.southeusummit.com/about

[2]. Southern Gas Corridor: به ابتکار کمیسیون اروپا و به منظور کاهش وابستگی اتحادیه اروپا به گاز روسیه و از طریق انتقال گاز دریای خزر و منطقه غرب میانه به اتحادیه انجام می­ پذیرد. طول این پروژه­ 3500 کیلومتر بوده و ساخت آن نزدیک به 40 میلیارد دلار هزینه دارد.

[3]. Southern EU Countries Summit

[4]. Italian Institute for International Political Studies (ISPI)

[5]. Summit of The Two Shores

[6]. Union for Mediterranean

[7]. Anna Lindh Foundation

[8].Summit of the Migration and Mobility Partnership between EU and Morocco

[9]. European Training Foundation

[10]. Project of Common Interest: The Bay of Biscay Interconnector

[11]. طول پروژه 370 کیلومتر از روستای کوبنسیس در فرانسه تا شهر گاتیکا در ایالت باسک اسپانیا.

[12]. Iberian Market of Natural Gas (MIBGAS)

[13]. www.mibgas.es/mercados-de-gas/

[14]. Interconnection Turkey Greece Italy (ITGI) Pipeline

[15]. Memorandum of Understanding for the South-West Regional Group

[16]. Midi- Pyrenees Catalonia Pipeline

[17]. larrau

[18]. The Trans Adriatic Pipeline (TAP)

[19]. Trans Anatolian Pipeline (TANAP)

[20]. SOCAR

[21]. Snam

[22]. Fluxys

[23]. Enagas

[24]. Axpo

[25]. Eastern Mediterranean Pipeline (EastMed)

[26]. Savoie- Piemont

[27]. Grande Ile

[28]. Piossasco