نگاهی به وابستگی اقتصادی اتحادیه اروپا و لهستان به روسیه و اوکراین

گزارش پیش رو به بررسی وجود وابستگی اتحادیه اروپا و کشور لهستان در زمینه حامل های انرژی، محصولات کشاورزی و مواد غذایی، و سایر محصولات به روسیه و اوکراین پرداخته است. بر اساس این گزارش، وابستگی لهستان و سایر کشورهای عضو اتحادیه اروپا به واردات از روسیه و اوکراین مربوط به حوزه حامل‌های انرژی و برخی محصولات کشاورزی به ویژه غلات و روغن نباتی بوده و در این خصوص می‌توان از وابستگی شدید به واردات از این دو کشور سخن گفت. در این میان، وابستگی به ذغال سنگ نسبتاً کم و به پای نفت و گاز نمی‌رسد ،هرچند که دو کشور آلمان و لهستان همچنان مقادیر بالایی ذغال سنگ از روسیه وارد کنند. لهستان در حوزه محصولات کشاورزی و مواد غذائی وابستگی کمتری دارد.

الف - اتحادیه اروپا

1. وابستگی به حامل‌های انرژی

• گاز - آمارهای واصله از کمیسیون اروپا نشان می‌دهد 40 در صد گاز مورد نیاز کل اتحادیه اروپا از روسیه تأمین می‌شود اما میزان وابستگی تک تک کشورهای عضو متفاوت است به نحوی که به طور مثال در سال گذشته 93 درصد واردات گاز بلغارستان، 92 درصد گاز لتونی، 77 درصد گاز لهستان و 75 درصد گاز فنلاند از روسیه بود. این در حالی است که تولید انرژی کشورهایی نظیر لیتوانی، جمهوری چک، رومانی، کرواسی، ایرلند، دانمارک و فرانسه کم‌تر مبتنی به گاز بوده لذا واردات گاز این کشورها منجمله از روسیه ناچیز است. از جمله کشورهای اروپایی غیر عضو اتحادیه صربستان 94 درصد و مقدونیه شمالی 100 درصد این حامل انرژی را از روسیه وارد می‌کنند. با توجه به هزینه بالای حمل و نقل دریایی، گاز طبیعی از طریق خطوط لوله انتقال گاز از روسیه به اروپا رسانده می‌شود. اما در حال حاضر اکثریت کشورهای اروپایی از جمله آلمان که 50 درصد حامل‌های انرژی‌اش را از روسیه وارد می‌کند، درصدد احداث یا توسعه پایانه‌های گازی در بنادر خود بر آمده‌اند. هم‌اکنون تعداد 30 دستگاه پایانه گاز در اتحادیه اروپا دایر است.
• نفت - وابستگی به نفت خام از اهمیت کم‌تری برخوردار است. علت آن این است که نقش خطوط لوله انتقال نفت در حمل و نقل و تأمین این حامل انرژی به هیچ وجه به پای اهمیت نفتکش‌ها نرسیده و در این خصوص پایانه‌های نفتی احداث شده در بنادر مقام اول را رقم می‌زنند. اما بر خلاف آمریکا و بریتانیا که توانسته‌اند واردات نفت از روسیه را در سطوح فوق‌العاده پایین نگهداشته و یا محدود کنند، کشورهای اتحادیه اروپا همچنان به نفت خام و فراورده‌های دیزل روسیه وابستگی دارند و کشورهای لهستان، فنلاند، لتونی و اسلواکی با 60 درصد واردات این کالا در رأس جدول قرار دارند، در حالی که سهم بالای 40 درصد نفت روسیه از آنِ مجارستان، آلمان، یونان، هلند و بلژیک می‌باشد.
• ذغال سنگ - 44 درصد ذغال سنگ مورد نیاز اتحادیه اروپا از روسیه وارد می‌شود. دو کشور آلمان و لهستان بزرگترین واردکنندگان ذغال سنگ روسیه در اتحادیه هستند. ذغال سنگ روسیه نسبتاً ارزان بوده لذا در طول سال‌های گذشته واردات آن رو به افزایش بود. اما نقش ذغال سنگ در تولید انرژی در اروپا در آینده نزدیک رو به زوال می‌ رود. ذغال سنگ روسیه با واردات از آمریکا و استرالیا و آفریقای جنوبی قابل جایگزینی می‌باشد.

 

2. وابستگی به محصولات کشاورزی و مواد غذایی

دو کشور روسیه و اوکراین بزرگترین صادرکننده‌ی تخمه و روغن آفتاب‌گردان، گندم، جو، کلزا (کانولا) و ذرت می‌باشند. در اتحادیه اروپا کشورهای هلند، اسپانیا، آلمان، ایتالیا و انگلیس بیشترین واردکنندگان محصولات کشاورزی از اوکراین هستند در حالی که واردات این کشورها از روسیه بسیار ناچیز و منحصر به سه کشور آلمان، ایتالیا و انگلیس است. واردات کشورهای اروپایی نسبتاً کم بوده و فقط هلند مقادیر بالایی از محصولات کشاورزی از اوکراین را وارد می‌کند. این واردات 8.9 درصد کل واردات محصولات کشاورزی هلند را تشکیل می‌دهد. این در حالی است که ترکیه، چین، مصر و هند بزرگترین واردکنندگان غلات و سایر محصولات کشاورزی از دو کشور روسیه و اوکراین هستند که واردات ترکیه و مصر اغلب از روسیه، اما چین و هند از اوکراین بوده است. لذا نمی‌توان وابستگی به واردات غلات و دیگر محصولات کشاورزی از روسیه و اوکراین را برای کشورهای اروپایی قائل شد. تنها استثنا در این خصوص هلند است.

3. سایر محصولات

کانی‌ها و فلزات و مواد خام غیر از نفت و گاز و ذغال سنگ نیز از روسیه وارد اتحادیه اروپا می‌شود و عبارت است از آهن و فولاد، مس، آلومینیم، نیکل، چوب و محصولات چوبی، فلزات نجیب، کود و مواد شیمیایی. از اوکراین فلزات و محصولات فلزی توسط اتحادیه اروپا وارد می‌شود. باید بر این موضوع تأکید کرد که مقدار کالاهای وارداتی یاد شده از دو کشور روسیه و اوکراین زیاد نبوده و مفهوم وابستگی در این مورد صدق نمی‌کند.

ب - لهستان

1. وابستگی به حامل‌های انرژی

• گاز - مصرف گاز در لهستان سالانه 20 میلیارد متر مکعب است. 77 درصد گاز لهستان توسط خطوط لوله انتقال گاز از روسیه و مابقی آن از طریق حمل و نقل دریایی وارد می‌شود و مقداری نیز با بهره‌برداری منابع طبیعی داخلی (واقع در شمال شرق کشور) تأمین می‌شود. قرارداد درازمدت تأمین گاز طبیعی از روسیه که در سال 1996 میلادی توسط دولت پساکمونیستی لهستان با مسکو امضا شده بود تا پایان سال جاری به قوه خود باقی می‌ماند و طرف لهستانی قصد تمدید آن را ندارد. در سال 2015 طرح احداث پایانه گاز مایع (ال‌ان‌جی) در یکی از بنادر واقع در شمال غرب کشور (هم‌مرز آلمان) تکمیل و به مرحله بهره‌برداری رسیده که ظرفیت سالانه آن در حال حاضر 5 میلیارد متر مکعب و با اجرای طرح توسعه در سال 2024 به 8.3 میلیارد متر مکعب خواهد رسید. در سال 2018 قراردادی موسوم به طرح بالتیک پایپ با هدف احداث یک خط لوله انتقال گاز طبیعی دوسویه بین دو دولت لهستان و دانمارک امضا و تصویب شد که سه کشور نروژ و دانمارک و لهستان را به هم متصل خواهد کرد. از این رهگذر لهستان با راه‌اندازی این خط لوله زیردریایی که برای اواخر سال 2022 برنامه‌ریزی شده است قادر خواهد بود مقدار 10 میلیارد متر مکعب گاز را از نروژ از راه دانمارک وارد و مقدار 3 میلیارد متر مکعب را به دانمارک و سوئد صادر کند. برای انبار کردن و نگهداری ذخایر اضطراری گاز طبیعی نیز مخازن زیرزمینی به ظرفیت قریب به 3 میلیارد متر مکعب در لهستان وجود دارد.
• نفت - 60 درصد نفت خام و فراورده‌های دیزل مورد نیاز لهستان از روسیه وارد می‌شود که این رقم روایتگر وابستگی شدید این کشور به نفت روسیه است. علی‌رغم این موضوع شکستن این وابستگی برای لهستان کاری نشدنی نمی‌باشد چراکه در سال 2019 که روسیه مجبور شده بود به دلیل عدم خلوص لازم نفت صادرات آن را موقتاً متوقف کند، لهستان توانسته بود نفت مورد نیاز خود را از منابع جایگزین اغلب از آمریکا تأمین کند. این کار بواسطه وجود پایانه نفتی پرظرفیت بندر گداینسک میسر بود.
• ذغال سنگ - استخراج ذغال سنگ در داخل کشور در سال 2020 بالغ بر 54.5 میلیون تن بوده که با توجه به روند نزولی مصرف ذغال سنگ، میزان تولید آن در سال جاری مسلماً پایین‌تر از این رقم خواهد بود. اما واردات ذغال سنگ در همان سال 2020 میلادی 10.5 میلیون تن بوده که 83 درصد از این رقم متعلق به روسیه بود. لهستان همچنان یکی از مهم‌ترین واردکنندگان این حامل انرژی از روسیه است.

2. وابستگی به محصولات کشاورزی و مواد غذائی

وضعیت لهستان نسبت به سایر کشورهای اتحادیه اروپا به این لحاظ بهتر است که نه تنها وارد کننده محصولات کشاورزی و مواد غذائی از روسیه و اوکراین نبوده بلکه کاملاً خودکفا و صادرکننده نیز می‌باشد. لهستان سومین تولید کننده غلات به ویژه گندم (12 میلیون تن)، ذرت (7.5 میلیون تن)، چاودم (6.9 میلیون تن)، جو دوسر و غلات مخلوط (4 میلیون تن)، جو (3 میلیون تن) و چاودار (2.5 میلیون تن) و یکی از مهم‌ترین صادرکنندگان گوشت، لبنیات، میوه‌جات و سایر مواد غذائی و محصولات کشاورزی در اروپا به شمار می‌رود. اما افزایش 40 درصدی نرخ گندم در بورس پاریس در پی جنگ اوکراین بر وضعیت بازار داخلی لهستان بی‌اثر نبوده و تزاید قیمت‌های غلات و نان و گوشت هم‌اکنون باعث سرخوردگی مصرف‌کنندگان لهستانی شده است. علی‌رغم اینکه لهستان خودکفا و از نظر محصولات کشاورزی و مواد غذائی هیچ کمبودی ندارد اما با توجه به افزایش قیمت‌ها در بورس‌های جهانی و به صرفه‌تر بودن صادرات از فروش داخل کشور، در حال حاضر افزایش صادرات به ضرر بازار داخلی قابل مشاهده می‌باشد که دولت برای جلوگیری از این امر نیز اقداماتی را در نظر گرفته است. تنها موردی که به نوعی وابستگی به واردات در آن مشهود است بخش غذای دام است. لهستان تولیدکننده اول طیور در اتحادیه اروپا است و چنانچه کنجاله حاوی پروتئین بالا (به خصوص کنجاله سویا) که سالی 3 میلیون تن از آن منجمله از اوکراین و روسیه وارد می‌شود در اختیار دامداران لهستانی قرار نگیرد، میزان تولید طیور نیز کاهش می‌یابد. هم‌اکنون قیمت این مواد اولیه بالا رفته است. لهستان روغن نباتی مایع را نیز از کشور اوکراین وارد می‌کند.

3. سایر محصولات

محصولات و قطعات پیش‌ساخته فولادی و چدنی، کانی‌ها و آثار هنری نیز از روسیه وارد می‌شود اما مقدار آن زیاد نبوده و مفهوم وابستگی در این مورد صدق نمی‌کند. اما اوکراین همکار اقتصادی مهمی‌برای لهستان نبوده و واردات از آن کشور عبارت است از مقادیری از سنگ فلزات، روغن حیوانی، محصولات چوبی و برق.

جمع‌بندی

وابستگی لهستان و سایر کشورهای عضو اتحادیه اروپا به واردات از روسیه و اوکراین مربوط به حوزه حامل‌های انرژی و برخی محصولات کشاورزی به ویژه غلات و روغن نباتی بوده و در این خصوص می‌توان از وابستگی شدید به واردات از این دو کشور سخن گفت. در این میان، وابستگی به ذغال سنگ نسبتاً کم و به پای نفت و گاز نمی‌رسد ،هرچند که دو کشور آلمان و لهستان همچنان مقادیر بالای آن را از روسیه وارد کنند. لهستان در حوزه محصولات کشاورزی و مواد غذائی جز مقداری روغن گیاهی از اینگونه وابستگی مستثنا است.