نگاهی به انرژی‌های تجدید پذیردر آسیای مرکزی

تنوع بخشیدن به منابع تامین نیروی برق و استفاده از انرژی‌های جدید در سالهای اخیر به طور گسترده ای در دستورکار کشورهای آسیای مرکزی به ویژه قزاقستان و ازبکستان قرار گرفته است. قزاقستان به گونه جدی تری از زمان برگزاری نمایشگاه اکسپو- 2017 با عنوان "انرژی آینده" این موضوع را دردستورکار قرارداده است. درمجموع بخش انرژی آسیای مرکزی درحال تغییر است. البته تغییرات مورد انتظار به علت مسائل مالی برخی از پروژه‌های پیش بینی شده و نیز اختلافاتی که میان کشورهای منطقه وجود دارد، ممکن است با سرعت کمتری توام باشد. برخلاف بخش انرژی سنتی منطقه که رقابت قدرتهای بزرگ در آنها نقش مهمی ایفا می‌کند، اجرای پروژه در رابطه با انرژی‌های نو درحال حاضر فراتر از این رقابتها، به ظرفیت کشورهای منطقه برای تامین مالی پروژه‌ها وابسته است.

مساله انرژی در آسیای مرکزی چه درقالب منابع انرژی، انرژی به مثابه کالا یا توجه به آن از منظر زیرساختها دستورکار مهمی‌برای بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای درآسیای مرکزی به شمار می رود.وضعیت کشورهای آسیای مرکزی از منظر انرژی با هم متفاوت است. قزاقستان و ترکمنستان تولید کننده و صادرکننده منابع هیدروکربن هستند. ازبکستان در زمینه نفت و گاز خودکفاست و قرقیزستان و تاجیکستان دارای منابع آبی فراوان هستند. توزیع منابع انرژی میان کشورهای منطقه به طور بالقوه زمینه همکاری را فراهم کرده است اما عملا مشکلاتی برای همکاری وجود دارد. مثلا قرقیزستان و تاجیکستان با وجود داشتن منابع آب فراوان باهمسایگان شان به ویژه با ازبکستان اختلاف دارند.

درباره وضعیت انرژی‌های فسیلی و نقش آنها درکشورهای دارنده این نوع انرژی‌ها در آسیای مرکزی، حضور شرکتها و بازیگران فراملی، موضوع امنیت انرژی و تاثیردرآمدهای حاصل از استحصال نفت وگاز به ویژه در توسعه قزاقستان و ترکمنستان، مطالب زیادی نوشته شده است اما درباره انرژی‌های تجدیدپذیر در منطقه آسیای مرکزی مطالب کمتری در دسترس می‌باشد. دراین گزارش به طور مختصر به این موضوع پرداخته می‌شود.

باتوجه به منابع آبی فراوان در کشورهای نظیرقرقیزستان و تاجیکستان، تاکنون بیشترین انرژی تولیدی برق دراین منطقه از نیروگاههای آبی بوده است. البته وضعیت دسترسی به منابع آبی برای سایرکشورهای آسیای مرکزی با قرقیزستان و تاجیکستان متفاوت است.

اتکای به آبهای فرامرزی برای ترکمنستان 94 درصد، ازبکستان 77 درصد و قزاقستان 42 درصد است. دراواخر دوره شوروی سابق، نظام واحد انرژی آسیای مرکزی موسوم به (CAPS ) تعداد 80 نیروگاه را با ظرفیت تولید 25 هزار مگاوات به هم متصل کرده بود که بیش از نیمی از آن درازبکستان و بقیه در سایر جمهوری‌های این منطقه تولید می‌شد. پس از فروپاشی شوروی این نظام همکاری منطقه ای هم به تدریج از هم گسیخته شد. تنش های مرزی برسر آب میان ازبکستان با قرقیزستان و تاجیکستان درگرفت. درسال 2003 ترکمنستان و درسال 2009 تاجیکستان از این نهاد(نظام واحد انرژی) خارج شدند. درسال 2008 مبادله انرژی برق میان کشورهای آسیای مرکزی به 4000 مگاوات کاهش یافت. این موضوع به ترکمنستان این امکان را داد که انرژی برق خود را به ایران صادرکند و ازبکستان و تاجیکستان هم انتقال برق به افغانستان را آغاز کردند.

درسال 2017 با روی کارآمدن میرضیایف، ازبکستان با توجه به موقعیت جغرافیایی مطلوبش در این منطقه سیاست همکاری در زمینه مبادله انرژی را درپیش گرفت و به نوعی نظام  CAPSمجددا برقرار شد.

انرژی‌های تجدیدپذیر

انرژی‌های تجدیدپذیر در زمینه تولید و مصرف انرژی دو کشور قرقیزستان و تاجیکستان نقش مهمی ایفا می‌کنند. درسالهای پس از استقلال، اتکای این دوکشور به منابع تجدیدپذیر برای تولید برق به ترتیب 28 و 10 درصد افزایش یافته است. تا سال 2013  استفاده از انرژی تجدیدپذیر در آسیای مرکزی تقریبا به انرژی آب منحصر بوده است. میزان استفاده از این انرژی در قرقیزستان و تاجیکستان 100 درصد، درازبکستان حدود 99 درصد و در قزاقستان 94 درصد کل انرژی مورد استفاده تجدیدپذیر را تشکیل می داده است. آماری از ترکمنستان در این رابطه در دست نیست.

قزاقستان

قابلیت این کشور در تنوع بخشی به منابع تامین انرژی تجدیدپذیر بیش از سایر کشورهای منطقه است. درسال 2018 ، 60 پروژه دراین بخش فعال بوده و 50 پروژه دیگرقرار بوده تا سال 2020 عملیاتی شود. بخش عمده منابع آبی قزاقستان در نواحی شرق و جنوب شرقی این کشور قرار دارند.   

درسال 2019 با همکاری بانک اروپایی بازسازی و توسعه( EBRD) و شرکتهای اروپایی، بزرگترین ایستگاه انرژی خورشیدی در آسیای مرکزی دراین کشور راه اندازی شد. اما مانع بزرگ استفاده از انرژی خورشیدی در این کشور، طوفان و کولاک است. قزاقستان همچنین دارای ظرفیت بالایی برای استفاده از انرژی بادی می‌باشد. درحال حاضر این کشور دارای 14 مزرعه بادی است.

97 درصد نیروگاههای برقی کوچک در قزاقستان دراختیار بخش خصوصی است. اما نیروگاههای برقی بزرگ در اختیار دولت است. حدود 40 درصد از نیروگاههای بزرگ توسط صندوق ملی قزاقستان موسوم به سامروک کازینا( Samruk Kazyna) اداره می‌شود. طبق برنامه قرار بود که قزاقستان در سال 2019 به بازار مشترک برق اتحادیه اقتصادی اوراسیا بپیوندد.

براساس برنامه جاه طلبانه گذار قزاقستان به اقتصاد سبز که درسال 2013 به تصویب رسید و به "مفهوم 2050"( Concept of 2050) موسوم است، یک برنامه جاه طلبانه برای افزایش سهم انرژی‌های جایگزین سوخت های فسیلی از جمله انرژی هسته ای برای تولید برق تدوین گردیده است. براساس این برنامه سهم این انرژی‌ها درسال 2030 باید به میزان 30 درصد، و تا سال 2050 به میزان 50 درصد از کل انرژی تولیدی افزایش یابد.

سرمایه گذاری و دانش فنی برای جایگزین سازی انرژی‌های نو از طریق بانکهای منطقه ای و جهانی صورت خواهد گرفت. درواقع انرژی‌های تجدیدپذیر یکی از راه‌های جذب سرمایه مستقیم خارجی از سوی دولت قزاقستان است.

قرقیزستان

کمبود برق در زمستان برطبق بعضی بررسی‌ها در این کشور به 25 درصد می رسد. قرقیزستان برای رفع نیازهای خود درزمینه انرژی از بنیه مالی و فنی لازم برخوردار نیست.  بیشتر نیروگاههای کوچک و بزرگ قرقیزستان بین دهه‌های 1940 تا 1970 ساخته شده اند و به دلیل فرسودگی از بهره وری لازم برخوردار نیستند. درسال 2018، استراتژی توسعه ملی قرقیزستان تا سال 2040  از سوی دولت این کشور معرفی شد که برمبنای آن افزایش سهم انرژی‌های نو تا 50 درصد دراین برنامه راهبردی پیش بینی شده است. برای ساخت زیرساخت های لازم در این زمینه سرمایه گذاری به میزان 8.3 میلیارد دلار مورد نیاز می‌باشد.  

تاجیکستان

درتاجیکستان هم مانند قرقیزستان، استفاده از انرژی نو از محل انرژی آبی است. یک مشکل عمده هم در این کشور فرسوده بودن مخازن تامین انرژی است. برای حفظ ظرفیت آنها در سطح کنونی 80 درصد نیروگاهها باید تا سال 2030 بازسازی شوند. این کشور از ظرفیت قابل توجهی برای استفاده از انرژی خورشیدی و زیست توده (بیوماس) برخوردار است که تاکنون مورد استفاده قرار نگرفته است.

دو واحد از بزرگترین واحدهای تولید انرژی راغون( Roghun) به عنوان یکی از بزرگترین پروژه‌های تولید انرژی درسال های 2018 و 2019 افتتاح شد. البته به سبب مشکلات مالی تولید انرژی توسط این واحدها با مشکلاتی توام می‌باشد.  

ترکمنستان

براساس اطلاعات محدود موجود، درترکمنستان بخش مخصوص به استفاده از انرژی‌های نو وجود ندارد. تنها نیروگاه آبی این کشور بیش از یکصدسال پیش( 1913) در منطقه مرغاب احداث شده است. ترکمنستان برای احداث نیروگاه خورشیدی ظرفیت خوبی دارد. همچنین در سواحل خزر در غرب این کشور ظرفیت خوبی برای احداث نیروگاه بادی وجود دارد اما دراین زمینه اقدام خاصی صورت نگرفته است.

ازبکستان

انرژی آبی 20 درصد تولید برق در ازبکستان را به خود اختصاص داده است. سیاست گذاری درزمینه انرژی‌های جدید در دهه 1990 آغاز شد. برای تشویق به سرمایه گذاری در انرژی‌ها نو، تولید کنندگان این نوع انرژی از پرداخت عوارض معاف شده اند. درسال 2014 نقشه راه توسعه انرژی خورشیدی تا سال 2031 تدوین گردید. دراین نقشه راه پیش بینی شده است که سهم انرژی خورشیدی در سال 2030 ، 6 درصد از کل انواع تولید انرژی باشد. همچنین پیش بینی شده است سهم انرژی‌های نو برای تولید برق در ازبکستان تا سال 2025 به میزان 20 درصد باشد.