راهکار های قبرس برای مقابله با خشکسالی و تامین آب

قبرس نیز این روزها مانند بسیاری از کشورهای جهان درگیر تبعات ناشی از تغییرات اقلیمی، بویژه اثرات ناشی کاهش بارش و در نتیجه تامین آب کافی برای مصارف شخصی و کشاورزی است. این جزیره که بطور طبیعی از اقلیمی خشک، با بارندگی اندک برخوردار است، چند سالی است که از همان مقدار باران کم سالیانه نیز محروم شده به گونه ای که با کاهش ذخائر سدها، زنگ های هشدار از مدت ها قبل به صدا درآمده و دولت را مجبور به اتخاذ سیاست های انقباضی و سفت و سخت کرده است.

دولت این کشور در تابستان سال جاری ضمن درخواست از شهروندان برای صرفه جویی در مصرف آب، جریمه‌های سنگینی را برای مصارفی چون شستشوی اتومبیل ها در نظر گرفت. علاوه بر این دولت برای تامین آب آشامیدنی مورد نیاز در شهرهایی چون لیماسول و لارناکا، سه دستگاه آب شیرین کن سیار از امارات دریافت کرد و سه میلیون دلار نیز به تجهیز هتل های ساحلی به آب شیرین کن اختصاص داد. با این همه، شروع پاییز خشک و بدون باران امسال موجب شده از هم اکنون کارشناسان به دولت در باره مشکلات ناشی از ادامه این شرائط هشدار داده و برنامه ریزی برای مقابله با این چالش را اولویتی مهم توصیف کنند.

کاهش ذخیره آب سدها و قرار گرفتن جزیره در آستانه‌ی زمستان خشک دیگر، یافتن راه‌ حل‌های نوآورانه را بیش از پیش ضروری نموده است. با توجه به پیش‌بینی‌ها، مبنی بر ورود به چهارمین زمستان پیاپی کم بارش و پایین بودن ظرفیت سدهای جزیره، وزارت کشاورزی اعلام کرد؛ در حال بررسی استفاده از بذرپاشی ابرها (بارورسازی) برای کمک به کاهش کم‌آبی است. کلیانتیس نیکولایدس، رئیس سابق اداره هواشناسی این روزها در رسانه‌ها حضور فعالی داشته و نگرانی‌های بجایی را درباره بحران کم ‌آبی مطرح کرده است. وی در این رابطه میگوید؛ " ماه اکتبر سپری شده، بی‌آنکه بارندگی قابل ‌توجهی رخ دهد. وضعیت واقعاً بحرانی است، چرا که سدهای جزیره نیز در مجموع تنها ۱۱ درصد از ظرفیت خود آب دارند. با این حال، دولت ضمن اذعان به وخامت اوضاع، اصرار دارد که قبرس بدون آب نخواهد ماند زیرا تصفیه‌ آب دریا (آب‌شیرین‌کنی) مشکل را حل خواهد کرد."

طبق نظر کارشناسان حوزه آب به دلیل رسوبات زیادی که در کف سدها تجمع یافته‌اند، اندازه‌گیری‌ ها نمیتواند چندان دقیق باشد و این بدان معناست که به احتمال بسیار زیاد حجم مفید آب کمتر از ارقام اعلامی است. بنابراین از مقامات خواسته شده است هرچه سریعتر به بذرپاشی ( باروری ) ابرها روی آورند. دولت نیز اعلام کرده است که در حال بررسی این گزینه است.

آنچه در رابطه با بارور نمودن ابرها مورد مناقشه جدی است، میزان اثربخشی آن می‌باشد که هنوز محل بحث است. مطالعه‌ای که توسط آکادمی ملی علوم ایالات متحده انجام شد، نتوانست شواهد آماری معناداری برای اثبات کارایی بذرپاشی ابرها پیدا کند. همچنین، پژوهشی در سال ۲۰۱۰ در دانشگاه تل‌آویو نشان داد که روش رایج بذرپاشی ابرها با استفاده از موادی مانند یدید نقره و دی‌اکسید کربن منجمد، حتی اگر تأثیری هم داشته باشد، میزان آن بر مقدار بارش چندان قابل توجه نیست.

بذرپاشی ابرها، یکی از روش‌های دست‌کاری آب‌وهوا است که طی آن موادی در جو پخش می‌شوند تا به‌عنوان هسته‌های تراکم یا یخ عمل کنند. مواد رایج شامل: یدید نقره، یدید پتاسیم و یخ خشک هستند، و در سال‌های اخیر، نمک طعام (سدیم کلرید) نیز به‌دلیل خاصیت جذب رطوبت، محبوبیت یافته است. روش‌های پخش این مواد شامل هواپیماها و دستگاه‌های زمینی است، و اخیراً نیز از پهپادهایی که بار الکتریکی منتشر می‌کنند یا پرتوهای لیزر مادون‌قرمز برای تحریک تشکیل ذرات باران استفاده می‌شود.

در رابطه با ایده بارورسازی ابرها، علاوه بر میزان اثرگذاری آن که همواره مورد مجادله بوده، هزینه‌های بالای آن نیز مطرح است. اما موافقان با اشاره به تبعات اقتصادی، محیط زیستی و اجتماعی خشکسالی، از جمله تعهد دولت به جبران ضرر کشاورزان، گران شدن محصولات کشاورزی که همه آن را احساس خواهند کرد، بیابان زایی و کوچ اجباری ساکنان مناطق تحت تاثیر، از اجراء این طرح حمایت میکنند. اخیرا گزارشی از بانک قبرس مورد استناد کارشناسان قرار گرفته که به تبعات اقتصادی خشکسالی پرداخته است. در این گزارش نسبت به بیابان‌زایی، که می‌تواند رشد اقتصادی کشور را خفه کند، هشدار جدی داده شده است. لذا به باور کارشناسان دولت باید مطالعه ای دقیق از هزینه ـ فایده اقداماتی چون باروری ابرها را در دستور کار قرار داده تا ابعاد مختلف این مسئله روشن و براساس آن تصمیم گیری شود.

 بارورسازی ابرها بعنوان یک راه حل در دسترس، مورد کنکاش بیشتری واقع شده است. از سابقه تاریخی استفاده از آن در سال 1974 که جزیره درگیر شرائط مشابهی بوده و اینکه نتائج آن بدلیل شروع جنگ هیچگاه مورد بررسی قرار نگرفت، تا بحث های تخصصی دیگری مانند نوع ابر و شناسایی آنها. طبق اطلاعات ارائه شده هر ابر می‌تواند چندین کیلومتر مربع وسعت داشته باشد اما هر ابری قابلیت باروری را ندارد. ابری پتانسیل بارش دارد که حداقل ۶۰۰۰ فوت عمق داشته باشد. به‌ علاوه، برای این کار به ابر نیاز دارید، بدین معنا که امکان ایجاد ابر عملا وجود ندارد. بنابراین کاری که انجام می‌شود استفاده از روش‌های مصنوعی برای تقویت پتانسیل یک ابر موجود برای انتشار باران است. درصورت فراهم شدن تمامی‌شرائط، پانزده دقیقه پس از بارور نمودن ابرها، بارش باید آغاز شود.

 مسئولان قبرس از جمله فیلیپوس تیمویوس، مدیر فعلی اداره هواشناسی، در گفت‌وگو با Cyprus Mail ضمن تایید این مطلب که دو شرکت برای بارور نمودن ابرها پیشنهاداتی را ارائه کرده اند گفت: دولت در حال حاضر تمامی جوانب این موضوع را در همکاری با منابع و کارشناسان مطلع داخلی و همچنین در مشورت با برخی کشورها از جمله امارات و اسرائیل، که دارای تجربه مشابه هستند، در دست بررسی دارد. با توجه به افزایش مکرر دوره‌های خشکسالی و کمبود بلندمدت منابع آبی در قبرس، تمام گزینه‌هایی که از نظر علمی معتبر و از لحاظ زیست‌محیطی مسئولانه باشند، در چارچوب برنامه‌های دولت برای سازگاری با تغییرات اقلیمی و تقویت تاب‌آوری منابع آبی، مورد توجه قرار می‌گیرند. علیرغم این، در حال حاضر هیچ برنامه‌ی عملیاتی بذرپاشی ابر در قبرس اجرا نمی‌شود، و هیچ تصمیم رسمی‌ درباره‌ی به‌کارگیری آن گرفته نشده است.

 یکی دیگر از ایده‌های مطرح شده برای مقابله با بحران خشکسالی،  ایجاد زیرساخت‌هایی برای کاهش تبخیر آب از سطح سدها است. طبق ارزیابی کارشناسان به ‌طور میانگین، روزانه حدود یک سانتی‌متر از سطح آب سدها بر اثر تبخیر از بین می‌رود و این روند هر روز و در تمام طول سال، ادامه دارد. براین اساس حجم بالایی از آب تبخیر و از دسترس خارج می‌شود. البته این راه حل در واقع جزو اقدامات پیش گیرانه است و در حال حاضر چندان کمکی به حل مسئله نمیکند.  

 ایده‌ی دیگر نصب دستگاه‌های رطوبت‌گیر (dehumidifiers) در فضاهای بسته و حتی در فضای باز است. این دستگاه‌ها رطوبت موجود در هوا را، به‌ویژه در مناطق ساحلی که میزان رطوبت بالاست، جمع‌آوری می‌کنند. این طرح در برخی کشورها از جمله کشورهای عرب برای آبیاری مورد استفاده قرار گرفته و نتائج مطلوبی داشته است.

 مدیریت آب و بویژه ممانعت از اتلاف آن به روش های مقتضی، از دیگر مباحث مطرح شده برای مقابله با این بحران است. میزان نشت آب در شبکه توزیع یک چالش بزرگ است. گزارش شده است که حدود ۳۰ میلیون مترمکعب ـ معادل تقریباً ۴۰ % از کل تأمین آب ـ سالانه در اثر نشت از بین می‌رود. در این خصوص موضوعات متعددی مد نظر قرار گرفته است. از لزوم تعمیر، بازسازی و اصلاح شبکه آبرسانی شامل لوله‌ها، اتصالات، تصفیه خانه‌ها و مخازن گرفته تا کنترل و حتی ممانعت از مصرف آب در بخش های پر مصرفی چون صنایع و کارواش‌ها.

 بازیافت آب، راهکار دیگری است که طبق آمار موجود دولت قبرس تمرکز قابل قبولی بر آن داشته است. نظر به اینکه 59 درصد از حجم آب در قبرس در بخش کشاورزی مصرف می‌شود، در سال های اخیر تصفیه فاضلاب و استفاده از آن در این بخش یکی از اولویت های دولت بوده است. در همین راستا در سال ۲۰۲۳ حجم قابل‌ توجهی از فاضلاب شهری، تصفیه و در بخش کشاورزی مورد استفاده قرار گرفت. طبق گزارش های موجود، بیش از 90 درصد فاضلاب تصفیه‌شده و دوباره مورد بهره‌برداری قرار گرفته است. در ادامه همین روند، وزارت کشاورزی قبرس یک سوم از بودجه سال 2026 خود را به این موضوع اختصاص داده است.

 نکات اصلی در رابطه با وضعیت خشکسالی و آب در قبرس عبارتند از:

بارش‌های سالانه در قبرس طی دهه‌های اخیر کاهش و از طرفی دمای هوا افزایش یافته است؛

مخازن سدها ظرفیت بسیار کمی دارند و کشور به سمت وابستگی بیشتر به شیرین کردن آب (تصفیه آب دریا) حرکت کرده است؛

با توجه به شرائط اقلیمی و جغرافیایی ( جزیره ای بودن ) قبرس، این کشور برای مقابله با چالش خشکسالی و بی آبی با دشواری‌ها و موانع بیشتری در مقایسه با دیگر کشورها مواجه است؛

باید این نکته را در نظر داشت که شیرین سازی آب دریا، علاوه بر هزینه‌های گزاف، به دلیل اثرات تخریبی محیط زیستی، از جمله بیابان زایی در اثر انباشت نمک، نمیتواند بصورت نامحدود انجام گیرد؛

 آنچه دولت قبرس تاکنون و بطور عملی برای مقابله با پدیده خشکسالی و تامین آب مورد نیاز مبادرت به آن نموده:

1. دولت قبرس با بودجه تقریباً ۱۹۶ میلیون یورو، بسته بزرگی برای سال ۲۰۲۶ تصویب کرده که شامل توسعه آب‌شیرین‌کن‌ها، کاهش نشت در شبکه لوله‌ها و ارتقای زیرساخت‌ها میباشد.
2. برنامه نصب واحدهای متحرک آب‌شیرین‌کنی (mobile desalination units) در چند منطقه و نیز احداث چندین تأسیسات دائمی آب‌شیرین‌کن.
3. مدیریت آب تخصیصی برای شرب و آبیاری توسط وزارت کشاورزی و بخش توسعه آب، با اولویت بخشیدن به آب آشامیدنی و پس از آن آبیاری قانونی، همچنین تمرکز بر محصولات مهم.
4. ارتقاء استفاده از منابع غیرمتعارف مثل آب بازیافتی و آب‌شیرین‌کن‌ها، بخش ثابت و مهمی از سیاست‌های کشور برای کاهش وابستگی به بارش و تغییر اقلیم می‌باشد.

 دولت قبرس برای مقابله با بحران خشکسالی و اجراء سیاست هایی که به بخشی از مهمترین‌های آن اشاره شد با چالش ها و موانع مهمی روبرو است که از جمله میتوان به هزینه بسیار بالای شیرین کردن آب، هم به لحاظ مالی و هم از حیث اثرات محیطی (مصرف انرژی، بازگردان آب شور به دریا)، اشاره نمود. از سوی دیگر موفقیت در عملی شدن برخی سیاست ها و برنامه‌های دولت نیازمند فرهنگ‌سازی عمومی در موضوعاتی چون کاهش مصرف و بهبود بهره‌وری است. امری که زمان بر بوده و با شرائط بحرانی کنونی همخوانی ندارد. تعمیر و نوسازی زیرساخت‌های آب جهت کاهش هدر رفت آب، خود نیازمند هزینه بالا و صرف زمان است. نکته قابل توجه پایانی اینکه اگرچه آب‌شیرین‌کن‌ها تا حدود زیادی نیاز به آب آشامیدنی را پوشش می‌دهند، اما منابع طبیعی آب و تخصیص منظم آب برای بخش کشاورزی، همچنان یک دغدغه بزرگ به شمار می آید.

منبع:  

https://cyprus-mail.com/2025/11/02/make-it-rain-is-cloud-seeding-the-way-forwards