رئیس جمهور برزیل و سوسیالیسم: تغییر یا ثباتِ مواضع با نگاهی به بحث قیمت گذاری سوخت

از آغاز سال 2021، شرکت دولتی پتروبراس قیمت سوخت را چهار مرتبه افزایش داده که با اعمال آخرین مورد، میزان افزایش قیمت بنزین و گازوئیل تحویلی این شرکت به ترتیب به 78/34 و72/27 درصد رسیده است. نارضایتی رئیس جمهور از افزایش چندباره ی قیمت این دو فرآورده ­ی نفتی در سال جاری وی را بر آن داشت تا روز 19 فوریه، تغییر در ریاست شرکت دولتی پتروبراس را با انتصاب ژنرال ژواکیم سیلوا ای لونا[1] به جای روبرتو کاستلو برانکو[2] اعلام نماید.

از آغاز سال 2021، شرکت دولتی پتروبراس قیمت سوخت را چهار مرتبه افزایش داده که با اعمال آخرین مورد، میزان افزایش قیمت بنزین و گازوئیل تحویلی این شرکت به ترتیب به 78/34 و72/27 درصد رسیده است. نارضایتی رئیس جمهور از افزایش چندباره ی قیمت این دو فرآورده ­ی نفتی در سال جاری وی را بر آن داشت تا روز 19 فوریه، تغییر در ریاست شرکت دولتی پتروبراس را با انتصاب ژنرال ژواکیم سیلوا ای لونا[1] به جای روبرتو کاستلو برانکو[2] اعلام نماید.

 این اقدام رئیس جمهور بولسونارو و مطرح شدن بحث دخالت دولت در قیمت­ گذاری سوخت - علی رغم رد آن از سوی رئیس جمهور – بحث چرخش وی به سمت دیدگاه‌های چپ را در افکار عمومی و رسانه­ های این کشور پیش کشید. بسیاری از رسانه­ ها از جمله BBC با تیترهایی مانند «آیا بولسونارو مداخلات جیلما روسف را در پتروبراس تکرار می­کند؟»[3] اقدامات «قهرمان مبارزه با سوسیالیسم» را به اقدامات دولت­های چپ تشبیه کردند و تیترهایی مانند «رقص بولسونارو با کمونیسم» در خروجی برخی خبرگزاری­ها قرار گرفت.

در ادامه برخی چهره‌ها و مقامات نیز، هرچند با انگیزه­های مختلف، به انتقاد از اقدام بولسونارو پرداختند: از جمله مارسلو مسکیتا[4]، مشاور پتروبراس، با انتقاد از دخالت رئیس جمهور در شرکت دولتی، آن را به عنوان همراهی با کمونیسم و حزب PT ارزیابی کرد. از نظر مسکیتا این اقدام رئیس جمهور " نشان می­دهد که او دقیقاً به مانند PT یک کمونیست است و نه مخالف بزرگ آن. به همین دلیل، مرحله جدیدی از دولت بولسونارو آغاز شده است".[5]

جدای از تبعات اقتصادی که نیاز به تحلیل جداگانه ­ای دارد، یکی از مهمترین دلایل پرداخت بیش از حد به تصمیم بولسونارو، رویکرد همواره تهاجمی وی به رویکردهای چپ و به ویژه سوسیالیسم می­باشد. این ضدیت فارغ از اظهار نظرهای عادی و هر روزه ­ی رئیس جمهور، در چند پرده به خوبی قابل مشاهده است:

پرده­ ی اول؛ روز تحلیف

بولسونارو که از سوی حزب سوسیال لیبرال (PSL) وارد کارزار انتخاباتی شده بود، پس از پیروزی در سخنرانی آغاز به کار خود اعلام کرد که "در این لحظه، کشور شروع به خلاص شدن از سوسیالیسم، وارونگی ارزش­ها، غول دولت و اصلاح سیاست­های ناصحیح می­کند". رئیس جمهور در این سخنرانی به برنامه ­ی دولت جدید برای مقابله با سوسیالیسم اشاره و در پایان با در دست گرفتن پرچم برزیل اظهار کرد که "این پرچم هرگز قرمز نخواهد شد، مگر در صورتی که قرمزی خون ما برای سبز و زرد نگه داشتن آن ریخته شود"[6].

پرده­ ی دوم؛ سخنرانی در هفتاد و چهارمین مجمع عمومی سازمان ملل

بولسونارو در هفتاد و چهارمین مجمع عمومی سازمان ملل متحد، سخنرانی 30 دقیقه‌ای خود - که بیشتر آن به مسائل زیست محیطی اختصاص داشت – را با طرح بازسازی برزیل آغاز و اعلام کرد: "من برزیل جدیدی به شما ارائه می­دهم که پس از قرار گرفتن در آستانه­ ی سوسیالیسم، از نو به پا خاسته است". وی در این سخنرانی مشکلات برزیل را ناشی از سوسیالیسم دانسته و بیان کرد: "کشور من بسیار به سوسیالیسم نزدیک بود. این شرایط ما را در موقعیت فساد گسترده، رکود اقتصادی شدید، نرخ بالای جرم و جنایت و حمله مداوم به ارزش­های دینی و خانوادگی که سنت­های ما را تشکیل می­دهند، قرار داده است"[7].

پرده­ ی سوم؛ تلاش برای تشکیل حزب

هنگامی‌که بولسونارو خروج از حزب سوسیال لیبرال (PSL) را علنی کرد، از قصد خود برای تأسیس حزب «اتحاد برای برزیل» خبر داد. در کنفرانسی که در همین رابطه در سال 2019 برگزار شد، اصول حزب مورد اشاره قرار گرفتند: این حزب محافظه­کار، متعهد به آزادی، نظم و حاکمیت و مخالف وعده ­های دروغین جهانی­ سازی است. «اتحاد برای برزیل»، سوسیالیسم و کمونیسم را انکار می­کند. «احترام به خدا و دین»، «احترام به یادگاران و فرهنگ مردم برزیل»، «دفاع از زندگی» و «تضمین نظم و امنیت» اصول این حزب هستند. حزب با احزاب و سازمان­های مختلف کشورهایی که برکمونیسم غلبه کرده ­اند، مانند کشورهای اروپای شرقی، رابطه برقرار خواهد کرد.[8]

هرچند این پروژه از الزامات لازم برخوردار نبوده و در محدوده­ی زمانی تعیین شده نتوانست امضای کافی جمع کند، با این حال، جایگاه سوسیالیسم به عنوان یک «دیگری بد» در گفتمان بولسونارو را به خوبی نشان داد[9].

اتخاذ مواضع این­ چنینی بولسونارو را در اذهان هواداران، افکار عمومیِ متحدان و در میان رسانه­ها به یک جنگجوی مبارزه با سوسیالیسم تبدیل کرده­است. لذا اقدام در راستای تغییر رئیس پتروبراس و صفر کردن مالیات سوخت که عموماً در چارچوب اقدامات دولت­های سوسیالیستی برای دخالت در سازوکار بازار و شرکت­ها قرار می­گیرند،  از سوی وی، تعجب و توجه همگان را برانگیخت.

برزیل و تجربه ­ی سوسیالیسم

سه پرده­ ی فوق از نمایش بولسونارو، جدای از گفتمان­ سازی برای وی، این روایت را خلق می­کند که برزیل، قبلاً یک کشور سوسیالیستی بوده و هرچه نارسایی هست، ناشی از این تجربه­ ی تاریخی به سر آمده با ریاست جمهوری وی می­باشد. اما واقعیت چیز دیگری است: برزیل هرگز یک رژیم سیاسی - اقتصادی سوسیالیستی با معنایی که این واژه در طول زمان بدست آورده، نداشته است.

در این رابطه اندیشمندان سیاسی معتقدند بهترین عنوان و تعریف برای مدل سیاسی- اقتصادی مستقر در برزیل نه یک نظام سوسیالیستی، بلکه نظامی مبتنی بر "سرمایه ­داری اوراق قرضه" می­باشد: سیستمی‌که با سردرگمی‌بین آنچه عمومی و خصوصی است، مشخص می­شود. در این مدل، دولت با برخورداری از سهام اکثریت یا اقلیت شرکت­ها، دارای نقش اصلی است، اما به روشی متفاوت از شکل کلاسیک مالکیت سوسیالیستی عمل می­کند. اقدامات دولت در برزیل به سود گروه­های بزرگ و کارآفرینان سرمایه­دار، به ویژه آنهایی که روابط خوبی با دولت مستقر دارند، مورد استفاده قرار می­گیرد.

سرژیو لازارینی[10] بر این باور است که "در اینجا (برزیل) هیچ سوسیالیسمی وجود ندارد، این سرمایه­داری است، فقط به روشی تحریف شده به جای تقویت نوآوری و رشد کارآفرینان جدید، از گروه­های بزرگ طرفداری می­کند"[11].

حتی نگاه به همان دولت­های مورد نقد بولسونارو (روسف و لولا) نشان می­دهد، سیاست­های اقتصادی اتخاذ شده از سوی آنان نیز با تناقض میان گفتمان و اقدامات عملی همراه بوده است: آنها استفاده از یارانه­های دولتی را افزایش دادند، سیاستی که یکی از ویژگی­های دولت­های سوسیالیستی محسوب می­شود، اما در عمل، هدف آنها نیز حمایت از شرکت­های خصوصی بود. بسیاری از تحلیل­گران معتقدند علی­رغم رشد زیاد ابعاد دولت، در دولت­های لولا و جیلما هرگز قصد غلبه بر سرمایه­داری یا پایان دادن به مالکیت خصوصی وجود نداشت و عملکرد نهادها و ابتکارات خصوصی مانند بانک­ها هیچگاه سرکوب نشد.

رویکرد رئیس جمهور بولسونارو، تداوم یا تغییر

همان­گونه که پیشتر ذکر شد؛ تصمیم به جابجایی در پتروبراس باعث شد بسیاری بولسونارو را با رئیس جمهور سابق جیلما روسف مقایسه کنند که در زمان دولت خود مانع از افزایش قیمت سوخت شد. این تشبیه و مقایسه از نظر یکسان بودن نتایج اقدام بر اقتصاد برزریل (ضرر میلیارد دلاری پتروبراس و سهامداران)[12] درست است. از سوی دیگر انگیزه­ ای که بولسونارو را به این جابجایی واداشت نیز نگرانی از تأثیرات اقتصادی و اجتماعی افزایش قیمت­ها بود. اما نکته اینجاست که جنس این نگرانی از جنسی نیست که شیفتگان نظریه ­های چپ بدان می­پردازند: بولسونارو نگران سرخورده شدن هواداران و پایگاه اجتماعی خود است که می­تواند به عدم انتخاب مجدد وی منجر شود. لذا انگیزه­ه­ی متفاوت برای اقدام مشابه، باعث تفاوت میان عملکرد روسف و بولسنارو در این مورد به خصوص می­شود.

نکته ­ی دیگر نوع نگاه بولسونارو به سوسیالیسم و موضوع برداشت ­های متفاوت از مفهوم یکسان است. اینجا یک سؤال اساسی وجود دارد: سوسیالیسم از نظر وی به چه مفهوم است؟ بولسونارو از اصطلاح سوسیالیسم به روشی کمتر تخصصی (دانشگاهی) و بیشتر به عنوان ابزاری جهت «غیریت ­سازی» و تحریک احساسات «دیگری­ ستیزی» استفاده می­کند: هرکس یا هرچیزی که با نظرات او مخالف باشد، به اسم سوسیالیسم به چالش کشیده می­شود. مؤید این ادعا وجود پررنگ ویژگی­هایی مانند «دولت­گرایی» و «قدرت متمرکز دولتی» در دوره­های تحسین شده از سوی بولسونارو، یعنی دوران رژیم­های نظامی است. این ویژگی­ها، همان­هایی هستند که به عنوان نشانه­های سوسیالیسم در آخرین دولت­های قبل از بولسونارو توسط وی نکوهش شده­ اند.

با اشارات فوق می­توان نتیجه گرفت که تعریف بولسونارو از سوسیالیسم، تعریف مشخص و چارچوب­ داری نیست و امور مختلف بنابر انگیزه­ ها و قبض و بسط شخصی این مفهوم می­توانند مورد پذیرش و استفاده یا مبنایی برای انتقاد از سوی وی باشند. بر همین اساس، نمی­توان معیار مشخصی برای عقاید و اقدامات ضدسوسیالیسم بولسونارو در نظر گرفت و ادعا کرد که وی دچار تغییر در مواضع و عقاید خود شده است.

از سوی دیگر، عملکرد بولسونارو پس از خروج ترامپ از قدرت نشان دهنده­ی تلاش وی برای نزدیکی به ارکان ثابت قدرت در برزیل و هسته­های اجتماعی - سیاسی تشکیل دهنده ­ی آنهاست. شکل بازی بولسونارو در انتخابات ریاست دو مجلس سنا و نمایندگان برزیل به وضوح نشان دهنده­ی این امر بود. سعی برای نیل به هدف فوق باعث شده است گاه و بی­گاه تعارضاتی میان اقدامات و مواضع رئیس جمهور ظاهر شود و تحلیل­گران را به این گمان بیاندازد که شاید بولسونارو دنبال تغییر سرمایه­ ی اجتماعی یا به تعبیر بهتر پایگاه رأی خود است.

آنچه که مسلم است، هیچ نامزد انتخاباتی رأی­ دهندگان تضمینی خود را از دست نمی­دهد و بولسونارو هم از این قاعده مستثنی نیست. لذا رئیس جمهور فعلی و نامزد انتخابات ریاست جمهوری آینده ­ی برزیل در مدت زمان باقی مانده تا انتخابات 2022 قصد دارد با نمایش ثبات در مواضع و با اقداماتی مانند صدور «احکام جدید تسهیل­ کننده ­ی مالکیت و حمل اسلحه»، رأی­ های نقد حامیان پیشین خود را حفظ کند و در عین حال با مواضع و اقداماتی تازه و شاید متفاوت، مانند «دخالت در قیمت سوخت و انرژی» گروه­ های دیگری را به پایگاه رأی خود بیافزاید. این موضوع از آن جهت اهمیت مضاعف می­یابد که بولسونارو ­باید هر چه سریع­تر انتخاب حزب خود را نهایی نماید و نیاز به پذیرش از سوی اعضای آن حزب در جامعه دارد. هرچند در مورد به خصوص گازوئیل نیم نگاهی هم به رضایت کامیون­ داران به عنوان بخشی از حامیان خود دارد.

پی نوشت :

[1]. Joaquim Silva e Luna

[2]. Roberto Castello Branco

[3]. https://www.bbc.com/portuguese/brasil-56169157

[4]. Marcelo Mesquita

[5].https://economia.ig.com.br/2021-02-23/bolsonaro-flertou-com-o-comunismo-diz-conselheiro-da-petrobras.html

[6].https://extra.globo.com/noticias/brasil/vamos-libertar-povo-do-socialismo-do-politicamente-correto-diz-bolsonaro-23339575.html

[7]. https://agenciabrasil.ebc.com.br/politica/noticia/2019-09/presidente-jair-bolsonaro-discursa-na-assembleia-geral-da-onu

[8]. https://jornaldebrasilia.com.br/noticias/politica-e-poder/partido-de-bolsonaro-defende-deus-armas-e-oposicao-ao-comunismo/

[9] . یک سال پس از راه ­اندازی این پروژه، خود بولسونارو در اواخر سال 2020 و اوایل سال 2021 به عدم جمع آوری امضاهای لازم اعتراف و اعلام کرد که اگر امضاهای "اتحاد برای برزیل" تا مارس [2021] به حدنصاب نرسد، من به دنبال یک حزب دیگر خواهم بود".

[10] . Sergio Lazzarini استاد انستیتو آموزش و تحقیقات Insper و از نویسندگان کتاب:

 Reinventing State Capitalism: Leviathanin Business، Brazil and Beyond (Harvard، 2014)

[11]  Ana Rita Cunha  10 de janeiro de 2019  https://www.aosfatos.org/noticias/por-que-o-brasil-nao-e-socialista/

[12] . سهام پتروبراس پس از تصمیم بولسونارو برای تغییر ریاست آن، 25 درصد افت کرد.