مشکلات گریبانگیر بخش کشاورزی نیجریه

تا دهه 1960 میلادی و تا پیش از کشف ذخایر سرشار نفت و گاز در نیجریه، این کشور با تولید بیش از 90 درصد از محصولات کشاورزی مورد نیاز خود، در تامین خوراک و امنیت غذایی، خودکفا بوده اما با کشف نفت و وابستگی روز افزون به درآمد نفتی و عوامل متعددی نظیر فقر و بی سوادی کشاورزان، نارسایی زیرساخت، عدم دسترسی پایدار به انرژی و رواج شیوه‌های سنتی تولید در کنار محدودیت بخش کشاورزی در بهره مندی از منابع مالی دولتی و ارز خارجی، تجهیزات نگهداری و انتقال محصول، ناتوانی در بازاریابی بین المللی و عدم اجرای سیاست های تشویقی که خود حاکی از کم توجهی عملی دولت نیجریه به بخش کشاورزی است موجب شده تا این کشور در تأمین غذای مردمان خود ناتوان و نیازمند واردات گسترده باشد.

تا دهه 1960 میلادی و تا پیش از کشف ذخایر سرشار نفت و گاز در نیجریه، این کشور با تولید بیش از 90 درصد از محصولات کشاورزی مورد نیاز خود، در تامین خوراک و امنیت غذایی، خودکفا بوده و در تولید و صادرات برخی از محصولات کشاورزی نظیر روغن پالم، بادام زمینی و یم دارای رتبه نخست در جهان بود. با این وجود کشف نفت و وابستگی روز افزون دولت به منابع ارزی سهل الوصول ناشی از صادرات این ماده خام، بی توجهی تدریجی به بخش کشاورزی را در پی داشته و موجبات افول این بخش مهم از اقتصاد نیجریه را فراهم آورد. به گونه ای که این کشور علی رغم برخورداری از آب و هوای مستعد، بارندگی فراوان، زمین‌های مرغوب و جمعیتی بیش از دویست میلیون نفر که بخش اعظم آن جوان و ساکن مناطق روستایی هستند، طی چهارسال گذشته (2019-2016) به طور متوسط سالانه 10 میلیارد دلار محصولات کشاورزی وارد کرده است[1].

این در حالی است که بخش کشاورزی بیش از 36 درصد از نیروی کار نیجریه را به خود اختصاص داده و این کشور با برخورداری از 82 میلیون هکتار زمین قابل کشت[2]، حداقل شش ماه بارندگی‌های استوایی در اغلب مناطق، رودخانه‌های پرآب و بیش از 960 کیلومتر خطوط ساحلی، نه تنها می‌تواند در تامین خوراک مردمانش خودکفا باشد، بلکه درصورت اتخاذ راهبردی مناسب، قادر خواهد بود به یکی از عمده ترین صادرکنندگان مواد غذایی و محصولات کشاورزی بدل شود.[3] با این وجود تلاش دولت های مختلف نیجریه جهت رهایی اقتصاد آن کشور از  وابستگی شدید به صادرات نفت از جمله کوشش دولت محمدو بوهاری، رئیس جمهور فعلی آن کشور برای متنوع ساختن اقتصاد نیجریه و رونق بخش کشاورزی از طریق معرفی سیاست هایی نظیر بستن مرزها و ممنوعیت واردات برخی اقلام کشاورزی، به دلایل متعددی که برخی از آنها در این نوشتار مورد توجه قرار خواهند گرفت تا کنون نتیجه بخش نبوده است.

سهم کشاورزی در اقتصاد نیجریه

با وجود وابستگی شدید نیجریه به نفت و درآمدهای ارزی ناشی از صادرات آن، کشاورزی همچنان یکی از مهمترین بخش های اقتصاد این کشور بوده و با جذب بیش از36 درصد از نیروی کار و اختصاص 25 درصداز تولید ناخالص داخلی نیجریه به خود، ستون فقرات اقتصاد مردم آن کشور بشمار می آید.

کشاورزی در نیجریه شامل چهار بخش تولید محصولات زراعی و باغی، ماهیگیری، دامپروری و جنگلداری است. در این بین تولید محصولات زراعی و باغی 87.6 درصد و دامپروری، ماهیگیری و جنگلداری به ترتیب 8.1 درصد، 3.2 درصد و 1.1 درصد از تولیدات بخش کشاورزی را به خود اختصاص می دهند.

مهمترین تولیدات و واردات کشاورزی نیجریه

کشاورزی در نیجریه اغلب به شیوه سنتی و با بهره گیری از ابزارهای اولیه انجام شده و مهمترین محصولات تولیدی و صادراتی آن کشور عبارتند از: کنجد (تولید سالانه 580 هزار تن کنجد[4])، کاساوا (تولید سالانه 47 میلیون تن)، کاکائو (تولید سالانه 430 هزار تن)، یم (تولید سالانه 47 میلیون تن)، برنج ( تولید سالانه 3.7 میلیون تن[5])،  گندم ( تولید سالانه 5.4 میلیون تن گندم)، بادام زمینی (تولید سالانه 3.03 میلیون تن[6])، سویا (تولید سالانه 600 هزار تن[7])، زنجبیل ( تولید سالانه 523 هزار تن[8])، بادام هندی (تولید سالانه 220 هزار تن[9])، ذرت (تولید سالانه 20 میلیون تن[10])، پنبه (تولید سالانه 112.8 هزار تن[11]) و صمغ عربی (تولید سالانه 22 هزار تن[12]).

در مقابل عمده ترین واردات کشاورزی نیجریه عبارتند از: برنج (واردات سالانه 1 میلیون تن )، گندم (واردات سالانه 4.5 میلیون تن)، غلات  و ماهی و آبزیان (واردات سالانه بیش از 1 میلیارد دلار).

 مشکلات مبتلا به بخش کشاورزی نیجریه

همانگونه که پیشتر اشاره شد، نیجریه علی رغم بهره مندی از مزایای فراوانی همچون آب و هوای مساعد، زمین‌های مرغوب و مستعد کشاورزی و جمعیت جوان، در تأمین مواد غذایی و خوراک مردمان خود ناتوان و به شدت وابسته به واردات است.

بر اساس برآوردهای فائو نیجریه سالانه بیش از ده میلیارد دلار فرصت صادرات کشاورزی را از دست می دهد و نرخ ضایعات محصولات کشاورزی نیجریه از مزرعه تا هنگام مصرف قریب به چهل درصد است. به عنوان مثال درحالیکه نیجریه دو سوم گوجه فرنگی در غرب آفریقا را تولید می‌کند در همان حال یکی از بزرگترین واردکنندگان رب گوجه در جهان به شمار می آید.[13]

در ادامه برخی از مهمترین موانع و مشکلات مبتلا به بخش کشاورزی در نیجریه به اختصار مورد اشاره قرار خواهد گرفت؛

 عدم کفایت زیرساخت:

عواملی نظیر وضعیت بسیار نامناسب شبکه‌های جاده ای و ریلی-که موجب تأخیر در رساندن محصولات به بازار و همچنین انتقال نهاده‌های کشاورزی به مزارع است، ناتوانی در تولید و توزیع برق-که از جمله ناتوانی در نگهداری میان مدت و بلندمدت محصولات کشاورزی را در پی دارد- ناتوانی در توزیع مستمر، بهینه و به هنگام سوخت ونبود شبکه‌های تأمین آب باغی و زراعی -که موجب روی آوردن بیش از 90 درصد از کشاورزان نیجریه ای به کشت دیم شده است- از جمله موانع اصلی توسعه بخش کشاورزی در نیجریه هستند.[14]

کمبود ماشین آلات مدرن کشاورزی:

اصولا کشاورزی در نیجریه اغلب به صورت بسیار سنتی و با بهره گیری از ابزارهای اولیه انجام گرفته و کمبود آشکار ابزارهای نوین و ماشین آلات مدرن کشاورزی نظیر تراکتور، کمباین و تیلر، بهره وری در این بخش از اقتصاد کشور را به شدت کاهش داده است.به عنوان مثال در حالی که استاندارد پیشنهادی فائو، بکارگیری 1.5 تراکتور به ازای هر هکتار زمین کشاورزی است، این نرخ در نیجریه تنها 0.27 تراکتور در هر هکتار است.[15]

بعلاوه نارسایی آشکار نیروی کار ماهر و تکنسین‌هایی که حداقل قادر به تعمیر ماشین آلات کشاورزی باشند، موجب شده بسیاری از ماشین آلات وارداتی در مناطق روستایی نیجریه به دلیل مشکلات کوچک، سال ها زمینگیر و بدون مصرف بمانند.

 فقر و نگاه منفی جوانان به فعالیت در بخش کشاورزی:

بر اساس آمار ساعت جهانی فقر -World Poverty Clock-نیجریه با بیش از 87.9 میلیون نفر دارای بیشترین جمعیت به شدت فقیر جهان است. این فقر گسترده بیش از هر بخش دیگری از اقتصاد نیجریه در کشاورزی انعکاس داشته و کشاورزان نیجریه ای اغلب، مردمانی فقیر و ناتوان از تأمین منابع مالی لازم جهت بهره گیری از ابزارها و نهاده‌های مورد نیاز برای کشت بهینه هستند.

بعلاوه در نگاه اغلب مردم نیجریه بویژه جوانان این کشور، کشاورزی شغلی همراه با فقر و سختی و با منزلت پایین اجتماعی است و به همین دلیل بیشتر جوانان نیجریه تمایلی برای اشتغال در این بخش ندارند.

 بیسوادی:

بر اساس آخرین آمار منتشره از سوی کمیسیون ملی سواد آموزی عمومی نیجریه بیش از 38 درصد از مردم آن کشور بی سواد هستند.[16] این معضل که در مناطق روستایی شدت بیشتری دارد، موجب شده تا کشاورزان نیجریه عمدتاًبه شیوه‌های سنتی وابسته بوده و از فراگیری مهارت های نوین و بکارگیری ابزارهای مدرن کشاورزی ناتوان باشند.

 بی توجهی به تحقیق و توسعه و فقدان آموزش کشاورزان:

دولت نیجریه به بهره گیری از تکنیک های جدید تولید و روش های علمی و نوین بهره وری کشاورزی توجه چندانی ندارد به عنوان مثال کل بودجه تحقیق و توسعه کشاورزی در این کشور طی سال 2019 تنها 40 میلیارد نایرا بوده است که بودجه اندکی بشمار می آید[17].  بعلاوه درصد بالای بی سوادی در میان جمعیت روستایی و کشاورزی نیجریه و بی توجهی دولت به برگزاری دوره‌های بازآموزی و مهارت افزایی از دیگر عوامل تداوم چرخه ناکارآمد کشاورزی سنتی و کم بهره در آن کشور است.

 فقدان صنایع فرآوری محصولات کشاورزی:

اصولا عدم دسترسی مستمر به برق و کمبود شدید زیرساخت در نیجریه یکی از مهمترین دلایل عدم گسترش صنعت در آن کشور است. این اختلال موجب شده تا بخش کشاورزی نیجریه از امکان ذخیره و انبار تولیدات و یا بهره گیری از صنایع فراوری محصولات محروم باشد. تا جایی که برخی برآوردها حاکی از آن است که سالانه تا چهل درصد از تولیدات کشاورزی نیجریه در مراحل پس از برداشت ضایع می‌شود.

 وابستگی به باران و عدم آبیاری زمین‌های زراعی:

کشاورزی در نیجریه عمدتاً به شیوه دیم و به شدت وابسته به بارش های طبیعی است. بعلاوه نه تنها بهره گیری از سیستم های مکانیزه آبیاری در این کشور بسیار محدود و غیرمعمول است بلکه به طور کلی کمتر از یک درصد از زمین‌های زراعی نیجریه آبیاری می‌شوند.

 کمبود کود، سم و نهاده‌های کشاورزی:

نتایج حاصل از یک مطالعه که اخیراً توسط وزارت کشاورزی و توسعه روستایی نیجریه انجام گرفته حاکی از آن است که استفاده مداوم از زمین‌های کشاورزی و عدم رعایت قواعد استراحت و احیاء و تقویت زمین (آیش بندی) موجب شده تا زمین‌های کشاورزی در نیجریه به حالت عقیم و بی ثمر درآیند. به عنوان مثال بر اساس اعلام همین مرجع کمبود عناصر نیتروژن و فسفر در خاک نیجریه بسیار حاد و به ترتیب 80 و 75 درصد است. همچنین عدم بهره گیری از کودهای شیمیایی[18] و استفاده از بذرهای نامرغوب و اصلاح نشده را می‌توان از سایر عوامل بهره وری اندک کشاورزی در نیجریه است[19].

 رواج سیستم خرده مالکی

یکی دیگر از عوامل بهره وری اندک در بخش کشاورزی نیجریه شیوه سنتی خرده مالکی و کشت در زمین‌های کوچک است که امکان کشاورزی تجاری و مکانیزه و استفاده از فن آوری‌های نوین جهت افزایش راندمان تولید را بسیار محدود می‌کند.[20] مطالعات انجام شده حاکی از آن است که بیش از 90 درصد از محصولات کشاورزی نیجریه در زمین‌های خرد و کوچک تولید می‌شود[21].

 سیل و خشکسالی‌های ناشی از تغییرات آب و هوایی

وابستگی نیجریه به شیوه‌های سنتی کشاورزی، بویژه کشت دیم، این کشور را در برابر تغییرات آب و هوایی نظیر سیل و طغیان فصلی رودخانه‌ها، گرما و خشکسالی شدید که منجر به تخریب و کاهش باروری خاک می‌شود، آسیب پذیر کرده است[22].

 کارشناسان بخش کشاورزی، سیل را گسترده ترین و شایع ترین عامل بازدارنده آن کشور در دستیابی به اهداف توسعه پایدار در این حوزه دانسته و مهمترین دلیل بروز سیل و تشدید خسارات ناشی از آن را بی توجهی دولت به جانمایی شهرها و مراکز سکونت مردم و بعلاوه فقدان استراتژی مناسب مدیریت ریسک سیل توسط دولت ارزیابی می نمایند[23]. این درحالی است که تقریبا تمامی ایالت های سی و ششگانه نیجریه در معرض وقوع سیل در فصل بارش هستند. سیل نه تنها موجب تخریب مزارع کشاورزی می‌شود، بلکه تلفات فراوان دام های کشاورزان در اثر وقوع سیل و ناتوانی مردمان روستایی در دفع اجساد ناشی آنها بروز انواع بیماری در مناطق سیل زده را در پی دارد[24].

گسترش تروریسم و درگیری‌های خونبار چوپان‌ها و کشاورزان:

در سال های اخیر عوامل متعددی از جمله نا امنی ناشی از فعالیت گروه تروریستی بوکوحرام و خشکسالی ناشی از تغییرات آب و هوایی در مناطق شمال شرقی نیجریه و حوزه دریاچه چاد موجب شده تا گله داران، این مناطق را به سمت نواحی مرکز و جنوب نیجریه ترک کنند و برای کسب منابع کمیاب آب و خوراک تنش های روزانه خونباری را با کشاورزان ساکن این مناطق موجب شوند که این موضوع خود به ناامنی در مناطق روستایی و مهاجرت روستائیان فقیر به شهرها دامن زده است.

بعلاوه اقدامات بوکوحرام و سایر گروه‌های مسلح شورشی در مناطق مختلف نیجریه و حملات روزانه آنها به مزارع کشاورزی جهت مصادره محصول و ربودن احشام آنها نه تنها موجب ناامنی فضای روستاها برای تولید شده بلکه آوارگی میلیون‌ها نفر از مردم آن کشور را در پی داشته است. به گونه ای که هم اکنون بر اساس آمار ارائه شده از سوی مرکز پایش آوارگان داخلی بیش از 2 میلیون و 583 هزار تن از اتباع آن کشور از خانه‌های خود آواره شده اند[25].

سیاست های دولتی:

در حالی که نیجریه بر اساس اعلامیه ماپوتو[26] متعهد است که حداقل ده درصد از بودجه سالانه خود را به بخش کشاورزی اختصاص دهد، طی سال های 2011 تا 2019 سهم کشاورزی از بودجه نیجریه هیچگاه فراتر از 2.2 درصد نرفته[27]و دولت این کشور علی رغم تبلیغات رسمی در زمینه متنوع سازی اقتصاد و توجه به بخش کشاورزی همچنان از اتخاذ یک راهبرد مشخص در حمایت از این بخش مهم از اقتصاد خود ناتوان بوده است.

یکی دیگر از نشانه‌های بی توجهی دولت به توسعه کشاورزی و متنوع سازی منابع درآمد ارزی نیجریه تداوم اعمال ممنوعیت بر واردات غلات نیجریه توسط اتحادیه اروپا از سال 2015 تا سال جاری و بی عملی دولت برای رفع این ممنوعیت در جهت توسعه صادرات غیرنفتی است.

جمع بندی و نتیجه گیری:

هرچند بهره مندی نیجریه از موهبت های طبیعی موجب شده تا این کشور به صورت سنتی در تولید برخی از محصولات کشاورزی نظیر یم، کاساوا، کنجد، کاکائو، زنجبیل، بادام هندی و سویا از مزیت های رقابتی برخوردار بوده در شمار پنج کشور برتر جهان قرار گیرد، اما عوامل متعددی نظیر فقر و بی سوادی کشاورزان، نارسایی زیرساخت، عدم دسترسی پایدار به انرژی و رواج شیوه‌های سنتی تولید در کنار محدودیت بخش کشاورزی در بهره مندی از منابع مالی دولتی و ارز خارجی، تجهیزات نگهداری و انتقال محصول، ناتوانی در بازاریابی بین المللی و عدم اجرای سیاست های تشویقی که خود حاکی از کم توجهی عملی دولت نیجریه به بخش کشاورزی است موجب شده تا این کشور در تأمین غذای مردمان خود ناتوان و نیازمند واردات گسترده باشد.

مطالعه آمار تجارت خارجی نیجریه طی سال های 2015 تا 2020 نشان می دهد ارزش صادرات محصولات کشاورزی این کشور همواره کمتر از 2 درصد از کل صادرات آن بوده[28] و حتی ارزش صادرات کشاورزی نیجریه پس از گذشت چهارسال از دولت محمدو بوهاری و اظهارات  فراوان ایشان در مورد توجه به این بخش در سال 2019 نسبت به سال پیش از آن بیش از 30 درصد کاهش داشته است[29].

با این حال کاهش بی سابقه بهای نفت در بازارهای جهانی در پی شیوع همه گیری کرونا از یک طرف و کاهش سهمیه تولید و صادرات نفت نیجریه در پی توافق اوپک پلاس که موجب کاهش شدید درآمد و ذخایر ارزی این کشور شد از دیگر سو و همچنین پیش بینی‌های موجود در مورد بهای نازل نفت در بازارهای جهانی حداقل طی دوره چهار ساله پیش رو[30] سیاستگذاران نیجریه را ناچار به توجه بیشتر به توسعه بخش کشاورزی آن کشور که دارای ظرفیت های فراوان بوده و تا پیش از دهه 1960 مبنع اصلی درآمد ارزی و تولید ناخالص داخلی آن کشور به شمار می آمد، کرده است.

منابع

[1]. https://www.trade.gov/knowledge-product/nigeria-agriculture

[2].یعنی بیش از 90 درصد از کل از اراضیآن کشور

[3].https://www.researchgate.net/publication/319703602_Agricultural_Output_and_Economic_Growth_in_Nigeria

[4].https://nigerianfact.com/problems-of-agricultural-development-in-nigeria-with-solutions/

[5]. https://www.wealthresult.com/agriculture/top-10-farming-in-nigeria

[6].https://brandspurng.com/nigeria-amongst-top-world-producers-of-peanut/

[7].https://www.proshareng.com/news/Commodities/Nigeria-Produces-About-600-000tonnes-of-Soybean--Ranked-2nd-in-SSA/40355

[8].https://www.tridge.com/intelligences/ginger

[9].https://www.agronigeria.com.ng/nigeria-emerges-worlds-4th-largest-cashew-producer/

[10]. https://guardian.ng/features/farmers-want-fg-to-ban-maize-importation/

[11]. https://www.nigerianinfopedia.com/cotton-farming-nigeria-guide-start/

[12]. https://www.proshareng.com/news/Commodities/Nigeria-is-The-World%E2%80%99s-Third-Largest-Producer-of-Gum-Arabic/38762

 

[13].http://www.fepsannigeria.com/fepsan2/index.php?option=com_content&view=article&id=232:nigeria-is-worlds-largest-importer-of-tomato-paste-sanusi&catid=57:frontpage

[14].https://naijaquest.com/problems-of-agriculture-in-nigeria-and-solutions/

[15]. https://www.pwc.com/ng/en/assets/pdf/afcfta-agribusiness-current-state-nigeria-agriculture-sector.pdf

[16]. https://www.vanguardngr.com/2018/12/38-of-nigerians-are-illiterates/

[17].https://www.pwc.com/ng/en/assets/pdf/afcfta-agribusiness-current-state-nigeria-agriculture-sector.pdf

[18].درحالی که میانگین استفاده از کود شیمیایی در نیجریه 6 تا 20 کیلوگرم در هکتار است این رقم در کشورهای پیشرفته گاه تا بیش از 200 کیلو در هر هکتار میباشد.

[19].https://fertilizer-machinery.com/solution/Nigeria-Fertilizer-Market-Analysis.html

[20]. http://www.fao.org/nigeria/fao-in-nigeria/nigeria-at-a-glance/en/

[21]. https://www.pwc.com/ng/en/assets/pdf/afcfta-agribusiness-current-state-nigeria-agriculture-sector.pdf

[22].https://www.ajol.info/index.php/jard/article/view/152193#:~:text=Nigeria%20is%20still%20practicing%20rain,results%20in%20low%20crop%20yields.

[23]. https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/20964129.2020.1791735

[24]. https://medium.com/climatewed/floodalertnigeria-effect-of-flooding-on-agricultural-production-by-eljuwairiya-6c3df243df9a

[25]. https://www.internal-displacement.org/countries/nigeria

[26].Maputo Declaration on Agriculture in 2003

[27]. https://total-facts-about-nigeria.com/agriculture-in-nigeria.html

[28]. https://nairametrics.com/2020/09/17/can-agriculture-replace-oil-in-nigeria/

[29]. https://businessday.ng/agriculture/article/nigerias-agric-export-falls-30-despite-fgs-diversification-rhetoric/

[30]. https://businessday.ng/opinion/article/post-covid-19-a-call-to-diversify-the-nigerian-economy-through-agriculture-for-sustainability/