آشنایی با مختصات و ویژگی‌های اقتصاد دریا محور در استان آستراخان

استان آستاراخان در جنوب شرقی قسمت اروپایی روسیه در دلتای رودخانه ولگا قرار گرفته و از موقعیت اقتصادی و جغرافیایی منحصر به فردی برخوردار است. استان آستراخان بخشی از منطقه جنوبی فدرال روسیه قلمداد می‌شود . استان آستراخان در مرز اروپا و آسیا واقع شده و رودخانه ولگا به عنوان زنجیره ارتباطی بین منطقه قفقاز شمالی و جنوب روسیه به پنج دریا (یعنی دریای بالتیک، دریای سفید(واقع در شمال روسیه)، دریای سیاه و آزوف و دریای خزر) متصل گردیده است. رودخانه ولگا در انتهای مسیر خود و از طریق دریای خزر ، روسیه را به جمهوری اسلامی ایران متصل می نماید.

موقعیت جغرافیایی آستراخان از لحاظ فاصله طولی از بندر آستراخان و از طریق رودخانه ولگا تا دهانه ورودی دریای خزر 188 کیلومتر می‌باشد. فاصله این بندر از غرب به شرق که بین  جمهوری کالمیکیا و جمهوری قزاقستان واقع شده است 120 کیلومتر و از شمال به جنوب و در امتداد رودخانه ولگا و آختوبا ( یکی از شاخه‌های رود ولگا )  تا دریای خزر 375 کیلومتر می‌باشد. استان آستراخان در شرق با جمهوری قزاقستان، در شمال و شمال- غربی با استان ولگاگراد و در غرب با جمهوری کالمیکیا مرز مشترک دارد.

سرچشمه رودخانه ولگا از شهر تویر ( واقع در 177 کیلومتری شمال غربی مسکو ) آغاز شده و تا رسیدن به دریای خزر 3530 کیلومتر را طی می‌کند . شهرهای یراسلاول ؛ نیژنی نووگراد ، اولیانوسک ، کازان ، سامارا ، ساراتوف ، ولگاگراد و آستراخان مهمترین شهرهایی است که رودخانه مذکور از آنها عبور کرده و در نهایت به دریای خزر می ریزد.

کانال ولگا- خزر یک کانال کشتیرانی است که بخش پرعمق رودخانه باختمیر (شاخه اصلی در دلتای ولگا) را به دریای خزر متصل می نماید و امکان ورود کشتی‌ها به بنادر اولیا و آستراخان را فراهم می نماید.

نقشه راه سرچشمه رود ولگا تا سرریز در دریای خزر

نوسانات سطح آب دریای خزر و ارتباط آن با رودخانه ولگا :

 در خصوص دلایل کاهش سطح آب دریای خزر در سال های اخیر دیدگاه و نظرات مختلفی از سوی دانشمندان و محققان کشورهای حوزه دریای خزر مطرح گردیده است . باتوجه به تاثیر غیرقابل انکار حوزه آبریز رودخانه ولگا به دریای خزر ، از دیدگاه برخی محققان مقصر اصلی ناترازی و پایین رفتن سطح و کاهش عمق آب دریای خزر به دلیل دخالت انسانی و سدسازی‌ها و احداث کانال های متعدد انحرافی برداشت آب در مسیر رودخانه ولگا از سوی روسیه می‌باشد. این درحالیست که از نظر محققان و پژوهشگران علم اقیانوس شناسی روسیه، نوسانات آب دریای خزر بدلیل تغییرات اقلیمی‌که دامنگیر کره زمین گردیده است، مرتبط می‌باشد . صاحبنظران روسی با بررسی و ارزیابی داده‌های رفتار آبی دریای خزر طی 50 سال اخیر به این نتیجه رسیده اند که این دریا هر ده سال یکبار نوسانات شدید پیشروی و پسروی از خود نشان می دهد و این پدیده حتی در زمانیکه سدهای فعلی که از سالهای دهه 1950 و1960 میلادی و در زمان شوروی ساخته شده اند نیز مشاهده و ثبت گردیده است لذا نتیجه گیری کرده اند که ناترازی و کاهش فعلی آب دریای خزر ارتباطی به وجود سدها یا کانال های فعلی در مسیر رودخانه ولگا ندارد بلکه این پدیده ناشی از رفتار خاص این دریا در دهه پسروی حال حاضر مرتبط می‌باشد و پدیده تغییرات اقلیمی نیز این جریان را تشدید نموده است .

نقاط قوت استان آستراخان با تکیه بر اقتصاد دریامحور :

الف) موقعیت سرزمینی، ژئوپلیتیک و حمل و نقل مناسب، همجواری آستراخان با کشورهای منطقه خزر و قرار گرفتن در مسیر کریدور بین المللی حمل و نقل «شمال – جنوب»، وجودکانال کشتیرانی دریایی ولگا- خزر که آبراه‌های آبی رودخانه ولگا و دریای خزر را به یکدیگر متصل می نماید. همچنین امکان دسترسی به آبراه‌های داخلی آبی نیز وجود دارد.

ب) صنعت کشتی سازی : یکی از زمینه‌های مهم توسعه اقتصادی استان آستراخان است. مرکز جنوبی کشتی سازی و تعمیرات کشتی یک خوشه واحد صنعتی است که شامل بزرگترین شرکت های کشتی سازی آستراخان (کارخانه کشتی سازی «لوتوس»، کارخانه کشتی سازی «کراسنیه باریکادی» و اتحادیه کشتی سازان آستاراخان) می‌باشد. مرکز جنوبی کشتی سازی و تعمیرات کشتی با داشتن سطح بالایی فنآوری، تجهیزات مدرن نظارت و سیستم ارزیابی کیفیت و پرسنل حرفه ای، انواع مختلف کشتی می سازد و تجربیات زیادی در زمینه احداث سکوهای دریایی دارد. مرکز جنوبی کشتی سازی و تعمیرات کشتی در زمینه احداث تاسیسات بهره برداری از میادین نفت و گاز در فلات قاره دریایی فعالیت دارد. استقرار منحصر به فرد ظرفیت های تولیدی این شرکت امکان نصب تاسیسات بزرگ در حوزه دریای خزر را فراهم می نماید .

پ) استقرار شرکت سهامی «منطقه ویژه اقتصادی لوتوس» آستراخان : فعالیت شرکت مدیریتی منطقه آزاد تجاری- صنعتی "لوتوس" در منطقه نریمانوفسکی (به فاصله 40 کیلومتری از شهر آستراخان) و منطقه ویژه اقتصادی بندری «اولیا» در منطقه لیمانسکی ( به فاصله 106 کیلومتری از شهر آستراخان )می‌باشد. این مناطق بر اساس دستور دولت فدراسیون روسیه شماره 1792 مورخ 7 نوامبر 2020 خوشه صنعتی خزر را تشکیل می دهند. منطقه ویژه اقتصادی لوتوس تنها منطقه آزاد تجاری- صنعتی روسیه در بخش دریای خزر است که به عنوان مرکز حمل بار و لجستیک کریدور حمل و نقل «شمال- جنوب» شناخته می‌شود. شرکتهای تجاری مستقر در مناطق ویژه اقتصادی فوق از مزایای مالیاتی ویژه برخوردار هستند. این مناطق مرکز تولید قطعات جهت کشتی سازی، ماشین سازی و صنعت نفت و گاز می‌باشند. حجم سرمایه گذاری انجام شده در منطقه ویژه اقتصادی «لوتوس» بیش از 5 میلیارد روبل (برابر با 55 میلیون دلار) و فاز اول منطقه ویژه اقتصادی بندری «اولیا» 3 میلیارد روبل (برابر با 33 میلیون دلار) بوده است؛

ت) استان آستراخان حلقه مهم شاخه میانی کریدور بین المللی حمل و نقل شمال – جنوب می‌باشد. هدف از این مسیر تأمین تجارت خارجی مناطق فدراسیون روسیه با ایران، آذربایجان، ترکمنستان، امارات متحده عربی، عمان، هند از طریق دریای خزر با استفاده از امکانات بنادر دریایی آستراخان، اولیا، ماخاچ قلعه و بنادر ایرانی (بندر عباس، بندر امیر آباد) در دریای خزر می‌باشد. یکی از مزیت های این شاخه، مسیر مستقیم حمل بار به جمهوری اسلامی ایران است. بر اساس برآورد طرف ایرانی، ظرفیت سالانه حمل بار در تمام شاخه‌های کریدور بین المللی حمل و نقل «شمال-جنوب» به میزان 10 میلیون تن بار برآورد می‌شود. استان آستراخان که در آن تأسیسات کلیدی شاخه سراسری کریدور شمال – جنوب وجود دارد، تلاش های زیادی را در این زمینه به کار می‌برد.

ث) استان آستراخان مهمترین قلمرو ژئواستراتژیک فدراسیون روسیه در دریای خزر است . وجود مراکز کنسولی جمهوری اسلامی ایران، قزاقستان و ترکمنستان و همچنین سرای تجاری ایرانیان و مرکز تجاری آذربایجان نیز در شهر آستراخان به نوعی این شهر را بعنوان  پل تجاری و کانال دیپلماتیک بین کشورهای حوزه خزری تبدیل نموده است. بر اساس راهبرد توسعه سرزمینی فدراسیون روسیه، منطقه ژئواستراتژیک جهت تضمین توسعه اجتماعی- اقتصادی پایدار، تمامیت ارضی و امنیت کشور از اهمیت قابل توجهی برخوردار است؛

ج) فعالیت مراکز آبزی پروری ؛ یکی از بخش های اصلی صنعت شیلات جهت تکثیر جمعیت انواع ماهیان و آبزیان می‌باشد. 168 شرکت پروش ماهی که بخش عظیمی از آن کارآفرینان انفرادی و مجتمع های کشاورزی هستند فعالیت پرورش ماهی (آبزیان) با هدف فروش را در استان آستراخان انجام می دهند. در سال 2023 کل حجم صید منابع آبی طبیعی به میزان 53 هزار تن بودکه انواع ماهی سهمیه بندی شده (ماهی وبلا، ماهی سوف، ماهی کپور، ماهی سوداک ، گربه ماهی و خرچنگ) 12.8 هزار تن از کل میزان صید را تشکیل می دهد. در آستراخان مراکز پرورش ماهی مورد استفاده جهت فروش حدود 34.7 هزار هکتار است. استان آستراخان صادرات ماهی به کشورهای غیردوست (آلمان، اسلواکی، گرجستان، لهستان و فرانسه) را نیز ادامه می دهد. شرکت های تولید کننده استان آستراخان بیش از 5 هزار تن ماهی که 30 درصد از آن به کشورهای غیردوست مربوط می‌شود را صادر نمودند .

چ) تربیت و آموزش نیروی دریایی در استان آستراخان نیز انجام می‌پذیرد ؛ موسسه حمل و نقل دریایی و رودخانه ای خزر شعبه موسسه آموزش عالی بودجه ای دولتی فدرال "دانشگاه حمل و نقل آبی دولتی ولگا" یک مجتمع آموزشی واحد در منطقه پایین ولگا است که متخصصان با تحصیلات حرفه ای متوسطه و عالی برای حمل و نقل آبی را تربیت می نماید. هدف از این موسسه کمک به احیای ناوگان دریایی روسیه، تأثیر مثبت بر توسعه اجتماعی-اقتصادی منطقه، سازماندهی فعالیت های علی و نوآورانه می‌باشد. بیش از 3000 نفر در این موسسه مشغول به تحصیل هستند.

ح) مجتمع آبزی پروری علمی و تجربی "بیوس Bios" زیر مجموعه موسسه تحقیقات شیلات خزر آستراخان تنها موسسه در فدراسیون روسیه است که به صورت تخصصی در کار پرورش و تکثیر ماهیان خاویاری فعالیت دارد. کارگاه پرورش آبزیان، کارگاه تولید خوراک، حوضچه با سیستم آبرسانی بسته و مجموعه علمی تحقیقات ژنتیک- مولکولی در این کارخانه وجود دارند. هدف از موسسه فوق طراحی پروژه احیا و حفظ ذخایر منابع آبی به ویژه انواع ماهیان خاویاری در حوزه ولگا – خزر می‌باشد.

خ) شرکت سهامی عام «بندر آستراخان» (موسوم به بندر ایرانی – روسی بندر سالیانکا ) : مرکز استراتژیک جمهوری اسلامی ایران در کریدور بین المللی حمل و نقل «شمال-جنوب» می‌باشد. بندر آستراخان مسیر مطمئن و ایمنی جهت حمل کالاهای مورد نیاز بین ایران و روسیه است. بر اساس برآورد کارشناسان، میزان سرمایه گذاری شرکت کشتیرانی « IRISL» معادل 10 میلیون دلار (نظر به خرید 53 درصد سهام بندر) می‌باشد. شرکت کشتیرانی دریای خزر ( موسوم به خزر شیپینگ) در سال 2010 با هدف تسهیل شرایط ورود کشتی‌های ایرانی به بنادر آستراخان 53 درصد سهام «بندر آستراخان» را خریداری نموده است. از 13 بندر واقع در استان آستراخان ، بندر ایرانی – روسی سالیانکا در زمینه بارگیری و تخلیه محموله فعالیت حداکثری دارد و به عنوان مرکز استراتژی تجاری دریایی محسوب می‌شود.

نقاط ضعف استان آستراخان با تکیه بر اقتصاد دریامحور :

    الف) توسعه نیافتگی زیرساخت های حمل و نقل ، یکی از موانع مهم جهت استفاده کامل از پتانسیل استان آستراخان بوده  و در این راستا طرف های ایرانی، روسیه و قزاقستان با مشکلاتی زیادی مواجه گردیده اند. زیرساخت بندری استان آستراخان، تجهیزات قدیمی و ارائه خدمات نامطلوب جهت جابجایی بار مانع توسعه کریدور بین المللی می‌باشد. یکی از دلایل اصلی توسعه نیافتگی ، تجهیزات فنی ناکافی بنادر است. این جنبه شامل تجهیزات فرسوده ای است که به استانداردها و الزامات مدرن جهت جابجایی سریع محموله پاسخگو نمی‌باشد، طول ناکافی دیوار اسکله که امکان ارائه خدمات همزمان به تعدادی از شناورها را فراهم نمی‌کند.

شایان ذکر است که بعضی از بنادر آستراخان جهت جابجایی کانتینر مناسب نیستند. فقدان جرثقیل های ویژه و یا عدم تطبیق تجهیزات حمل و نقل درون بندری با کانتینرها، یکی از مشکلات اصلی بنادر موجود است. به همین دلیل، انبار ذخیره موقت کانتینر در خط پهلوگیری مستقیماً در  کنار جرثقیل ها قرار گرفته است. جذب سرمایه گذاری در نوسازی تجهیزات و گسترش دیواره‌های اسلکه، ایجاد انبار جداگانه برای نگهداری موقت کانتینرها و تأمین اکثریت فرآیندهای تولیدی، توسعه جاده‌های ورودی و ساخت جاده‌های هم جوار با بنادر باعث حل و فصل این مسئله می‌گردد. همه این موارد به توسعه نیافتگی بنادر آستراخان مربوط می‌شود. همچنین کمبود کارگران فعال در عملیات بندری، صلاحیت ناکافی پرسنل و هماهنگی ضعیف بین عناصر مختلف زیرساخت بندری و نبود کشتی‌های رو – رو در بنادر شهر آستراخان مشاهده می‌گردد؛

ب) بر اساس رتبه بندی وضعیت اجتماعی و اقتصادی به نقل از «خبرگزاری ریا»، استان آستراخان در میان همه مناطق فدراسیون روسیه جایگاه پنجاه و هفتم ( از کل 88 منطقه ، استان و جمهوری‌های خودمختار در فدراسیون روسیه) را به خود اختصاص داده است. بر اساس این رتبه بندی از نظر شاخص کیفیت زندگی،  استان آستراخان از بین 88 منطقه در جایگاه پنجاه و هشتم قرار دارد اما در بین فقط منطقه جنوبی فدرال از لحاظ این شاخص جایگاه هفتم را کسب نموده است ؛

پ) ویژگی‌های کانال ولگا- خزر : دارای طول 101.5 مایل (188 کیلومتر)، عمق 5 متر، عرض از 100 تا 120 متر بوده و در مسیر راه اتصال رودخانه ولگا به دریای خزر از میان شهر آستراخان عبور می نماید . رفت و آمد دو طرفه کشتی‌ها با طول 126 متر، عرض 16 متر و آبخور کشتی‌ها 4.2 متر می‌توانند از طریق این کانال تردد نمایند. در فصل زمستان رودخانه و حوزه‌های آبی همجوار با یخبندان شدید مواجه می‌شوند. ناوبری کشتی‌ها در فصل زمستان به کمک کشتی‌های یخ شکن انجام می‌پذیرد. از بین سه بندر دریایی ،آستراخان، اولیا و ماخاچ کالا - که بخشی از موسسه بودجه دولتی فدرال "سازمان بنادر دریایی خزر " هستند، تنها بندر ماخاچ‌کالا واقع در جمهوری داغستان (فاصله تا آستراخان 540 کیلومتر) در دهانه دریای خزر است که در فصل زمستان شرایط یخبندان در آن شکل نمی‌گیرد. بنادر دریایی آستراخان (رود ولگا) و اولیا (رودخانه باختمیر) که در دلتای ولگا قرار دارند، در زمره بنادر یخبندان هستند. پوشش محدوده آبی شمال خزر در زمستان‌های سخت با یخ های غلیظ، شرایط سختی را برای کشتیرانی در بخش بنادر آستراخان – دریای خزر را ایجاد می نماید که با کمک کشتی‌های یخ شکن و یدک کش و با بکارگیری تجهیزات خاص امکان تردد دریایی مسیر می‌باشد.

ت) دولت فدرال روسیه بخشی قابل توجیهی از مالیات استان آستراخان (حدود 70 درصد یا 62 میلیارد روبل برابر با 688 میلیون دلار) که بخش عمده ای از آن از محل مالیات و وجوه مالی شرکت های بخش نفت و گاز فعال در آن می‌باشد را تامین می نماید . این پول ها از استان آستراخان به بودجه فدرال واریز می‌شود و این امر دست مقامات محلی استان را برای سرمایه گذاری کافی در زیرساخت های حمل و نقل دریایی آستراخان کوتاه کرده و با محدودیت بودجه ای سالانه مواجه می‌شوند بااین وجود بحث انجام لایروبی رودخانه ولگا به دستور رئیس جمهور روسیه در اولویت بودجه ای قرار گرفته و در نتیجه باعت شده تا عبور و مرور کشتی‌ها با برخورداری از عمق بیشتر (تا چهارو نیم متر) امکان پذیر گردد. این امر برای تجارت و کشتیرانی مفید و موثر قلمداد میشود زیرا کشتی‌های تجاری قادر خواهند بود با ظرفیت های بیشتری محموله‌ها و بارها را حمل نموده و خطر به گل نشستن کشتی‌ها آنها را تهدید نکند.

 

منابع:

 https://www.sezlotos.ru/about/

https://rabota.astrobl.ru/content/%D0%B8%D0%BD%D1%84%D0%BE%D1%80%D0%BC%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F%20%D0%BE%20%D1%80%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B5

https://morvesti.ru/analitika/1688/94473/