شاخص ها و ویژگی‌های تجارت خارجی روسیه

روسیه به عنوان پهناورترین کشور جهان با وسعت بیش از ۱۷ میلیون کیلومتر مربع جمعیت ۱۴۵ میلیون نفری و برخوردار از طیف وسیعی از منابع طبیعی از ذخایر گاز و نفت گرفته تا انواع فلزات اساسی و سنگهای گرانبها مانند الماس، طلا، یاقوت و خاکها و عناصر کمیاب و ارزشمند مانند تیتانیوم پلاتین پالایوم، لیتیوم و..... پوشیده از جنگلهای وسیع ( دارنده بیش از ۲۰ درصد پوشش جنگلی جهان) برخوردار از منابع فراوان آب شیرین و خاک بسیار حاصلخیز در غرب و مناطق قفقاز شمالی است که این کشور را تبدیل به یکی از صادرکنندگان عمده سوخت های معدنی غلات و چوب ساخته است.در عین حال برخورداری از توان صنعتی بخصوص در صنایع سنگین با تکنولوژی نسبتا پیشرفته نیز امکان تبدیل این کشور به صادر کننده بزرگ فلزات اساسی، برخی ماشین آلات، تجهیزات نظامی، کود شیمیایی و ... را فراهم ساخته است.

ویژگیهای تجارت خارجی روسیه

در حوزه تجارت خارجی، روسیه رفتاری مشابه کشورهای متکی به صادرات تک محصولی را نشان میدهد که عمده صادرات آن را سوخت های معدنی تشکیل می‌دهد و در عین حال درآمد بالای حاصل از صادارت منابع زیرزمینی و طبیعی، این کشور را تبدیل به وارد کننده طیف وسیعی از انواع محصولات نهایی کرده و مازاد تجاری بالا حداقل تا پیش از اعمال تحریم های شدید اقتصادی از سوی قدرتهای غربی باعث تقویت نرخ روبل و گرایش شدید به سمت واردات بجای تولید داخلی شده بود.

بطور معمول در سالهای اخیر ارزش صادرات روسیه بین یک و نیم تا دو برابر ارزش واردات بوده و واردات محصولات با کیفیت از کشورهای توسعه یافته، ذائقه مصرف کننده روسی را به مصرف کالاهای با استاندارد بالا عادت داده و تقاضای خرید این کالاها را بالا برده است.

ارزش کل صادرات روسیه به جهان در سال 2021 برابر با 495 میلیارد دلار، در سال 2022 برابر با 578 میلیارد دلار و در سال 2023 برابر با 425 میلیارد دلار بوده است و در همین مدت ارزش کل واردات روسیه از جهان در سال 2021 برابر با 249 میلیارد دلار، سال 2022 برابر با 199 میلیارد دلار و سال 2023 برابر با 285 میلیارد دلار بودده است.

شایان ذکر است که دولت روسیه از زمان اعمال تحریم ها در سال ۲۰۲۲،  اجازه انتشار آمار رسمی تجارت خارجی این کشور را نداده است.

از زمان آغاز درگیریهای اوکراین و روسیه در ابتدای سال ۲۰۲۲ و به دلیل تحریمهای اعمال شده آمریکا، اتحادیه اروپا، ژاپن وکره جنوبی، اتحادیه اروپا، امریکا و کشورهای همسو از بازار روسیه خارج شده اند که البته این خلاء توسط محصولات چین و یا از مسیر انتقال محصولات کشورهای مذکور از طریق کشورهای ثالث مانند ترکیه قزاقستان و ... پر شده است.

در حال حاضر چین بزرگترین شریک تجاری روسیه محسوب شده و مجموع تجارت فیمابین دو کشور از ۲۴۰ میلیارد در سال ۲۰۲۳ فراتر رفته و در ۱۲ ماهه سال ۲۰۲۴ نیز انتظار میرود حجم تجارت دوجانبه بیشتر از سال قبل از آن باشد.

تحلیل تجارت ایران با کشور روسیه

تا حدود سه سال پیش صادرات ایران به روسیه، در حدود ۵۰۰ میلیون دلار بود و حدود دو تا سه برابر این میزان نیز واردات ایران از روسیه بود. اما با آغاز درگیریهای روسیه و اوکراین و تحریمهای اقتصادی اعمال شده علیه روسیه و همچنین فروکش نمودن همه گیری کوید ۱۹ و با عزم جدی تصمیم سازان دو طرف، تجارت دو جانبه رشد خود را آغاز نمود به گونه ای که  در طی دو سال ۱۴۰۱ و ۱۴۰۲ رشد صادرات ۳۰ درصدی و ۲۶ درصدی حاصل شد و در ۱۰ ماهه سال ۱۴۰۳ نیز رشد ۱۷ درصدی صادرات محقق شده که در صورت تداوم روند صادرات در دوماهه پایانی انتظار می رود ارزش صادرات کشورمان در سال ۱۴۰۳ به حدود ۱/۱ میلیارد دلار بالغ شود. شایان ذکر است این ارقام با استناد به آمار گمرک ج. ایران ارائه شده و ارقام اعلامی طرف روس در خصوص واردات از ایران در سال های پیش حدود یک و نیم برابر اعداد اعلامی از سوی ایران بوده است.

علاوه بر این ارقام ذکر شده صرفا بر اساس ارزش اظهارنامه‌های صادراتی می‌باشد که مقصد صادراتی در آنها روسیه اعلام شده است حال اینکه بخش قابل توجهی از صادرات ایران به روسیه نیز بطور غیر مستقیم و با گواهی مبدا کشورهای آسیای میانه و قفقاز مانند قزاقستان، آذربایجان و ارمنستان وارد روسیه میشود که این رویه از سوی بازرگانان ایرانی با هدف کاهش هزینه‌های گمرکی و مالیاتی و محدودیتهای مربوط به استانداردها و الزامات صورت می‌پذیرد.

با بررسی آخرین وضعیت صادرات و واردات کشورمان به / از روسیه مشخص میشود که عمده صادرات ایران به روسیه در نیمه اول سال 1403 را محصولات کشاورزی به خود اختصاص داده است. سهم هر بخش به شرح ذیل است:

میوه و تره بار 27 درصد

مواد اولیه پلیمری 14 درصد

خشکبار 7 درصد

صنایع غذایی 7 درصد

محصولات پلیمری 6 درصد

خودرو و نیرو محرکه 6 درصد

صنایع معدنی غیر فلزی 5 درصد

مواد شیمیایی 5 درصد

محصولات حیوانی و صنایع وابسته 5 درصد

پوشاک و کفش 5 درصد

ماشین سازی و تجهیزات 4 درصد

صنایع معدنی فلزی 3 درصد

سایر محصولات پتروشیمی 3 درصد

لوازم خانگی 1 درصد

سایر محصولات 3 درصد

 نکته قابل توجه اینکه در سالهای اخیر سهم بخش صنعت در صادرات ایران به روسیه به شدت افزایش یافته است. ذکر این نکته نیز لازم است که تنوع محصولات صادراتی ایران به روسیه بسیار بالاست و از طرف دیگر تنوع محصولات وارداتی ایران از روسیه پایین بوده و در مجموع عمده واردات کشورمان از روسیه را غلات، روغن خوراکی، گوشت، چوب و محصولات سلولزی تشکیل میدهد که عمدتا جزو مواد اولیه بوده و واردات آنها منجر به خلق ارزش افزوده و اشتغال در صنایع تکمیلی کشورمان می‌شود. سهم کالاهای وارداتی روسیه به کشورمان به شرح ذیل است:

سنگها و فلزات گرانبها و نیمه گرانبها 23 درصد

غلات 18 درصد

صنایع غذایی 15 درصد

محصولات سلولزی 14 درصد

محصولات حیوانی و صنایع وابسته 14 درصد

ماشین سازی و تجهیزات 4 درصد

صنایع الکترونیک 3 درصد

محصولات شیمیایی 2 درصد

خشکبار 2 درصد

دارو 1 درصد

سایر محصولات 4 درصد

 در مجموع با عنایت به استانداردها و الزامات سختگیرانه روسیه، هزینه‌های بالای حمل و نقل و لجستیک و حضور رقبای سرسخت در بازار این کشور، محصولات ایرانی صادر شده به این بازار مجموعا دارای کیفیت و ارزش بالا نسبت به محصولات صادراتی به کشورهای دیگر می‌باشد به نحوی که میانگین ارزش هر تن صادرات ایران به روسیه در نیمه اول سال ۱۴۰۳ بدون احتساب سیمان، بیش از ۷۵۰ دلار بوده است.

دلایل موفقیت و ارتقای سطح تجاری ایران و روسیه طی سالهای اخیر

در سه سال گذشته صادرات کشورمان به روسیه بیش از دو برابر شده است که از دلایل بسیار مهم آن می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:

افزایش شناخت فعالان اقتصادی دو طرف از ظرفیتهای تولیدی و نیاز بازار یکدیگر: در نتیجه افزایش قابل توجه مشارکت بخش خصوصی کشورمان در نمایشگاهها و رویدادهای تجاری روسیه، مساحت پاویونهای ملی ایران بر پا شده در نمایشگاه‌های تخصصی از کمتر از ۱۰۰۰ متر در سال ۱۴۰۱ به بیش از ۵۰۰۰ متر در سال های ۱۴۰۲ و ۱۴۰۳ رسیده و به لحاظ کیفیت نیز به هیچ وجه قابل قیاس با گذشته نمی‌باشد. در کنار اینها، سفارت تلاش نموده که حضور شرکتهای ایرانی را در نمایشگاههای تخصصی روسیه تسهیل نماید و با برگزاری جلسه و نشست با فعالان اقتصادی و تجاری کشورمان در سطوح مختلف (سفیر، معاون سفارت، رایزن اقتصادی و وابسته بازرگانی) در افزایش شناخت طرفهای ایرانی از بازار روسیه نقش آفزینی کند.

رفع مشکلات بانکی و انتقال پول بین ایران و روسیه: با تلاشهای صورت گرفته، مشکلات نقل و انتقال پول بین ایران و روسیه رفع شده است و در حال حاضر صدور کلیه تضامین و انجام تراکنشهای مورد نیاز تجار ایرانی و روس در سیستم بانکی امکان پذیر شده است. این رابطه میتوان به اتصال پیام رسانهای بانکی دو کشور، ایجاد روابط کارگزاری بین بانکهای تجاری ایران و روسیه، امکان گشایش ال سی در بانکهای دو کشور، تاسیس نمایندگی بانک و ت ب در ایران، گشایش حساب کارگزاری بانکهای دو طرف نزد یکدیگر، امضای قرارداد تضمین تعاملات تجاری بین صندوق ضمانت صادرات ایران و اکسیار روسیه، توسعه فعالیتهای میر بیزنس بانک و اتصال شبکه‌های میر و شتاب اشاره نمود.

رفع تدریجی مشکلات مربوط به حمل و نقل زمینی و دریایی: تا مدتی قبل، مشکلات عدیده ای در ورود کامیونهای ایرانی از مرز زمینی به جمهوری آذربایجان و همینطور کشور روسیه وجود داشت که این مشکلات با پیگیری‌های بعمل آمده رفع گردید. در کنار آن، طی سالهای اخیر شاهد افزایش ظرفیت حمل و نقل دریایی با سرمایه گذاریهای بخش خصوصی ایران و روسیه هستیم،

افزایش سطح تعاملات سازمانهای دامپزشکی و حفظ نباتات ایران با نهاد متناظر روس (روس سلخوزنادزور) که منجر به تسهیل در تجارت محصولات کشاورزی و اخذ مجوز صادرات برای شرکت های ایرانی صادر کننده آبزیان و لبنیات شده است.