وضعیت موجود و چشم‌انداز صنعت و تجارت پتروشیمی اوراسیا و قزاقستان

علیرغم این واقعیت که صنعت پتروشیمی در اوراسیا با سرعت بالایی در حال توسعه است، این منطقه امروزه تنها تولید 2.1 درصد از صنعت پتروشیمی جهان را به خود اختصاص داده و در درجه اول به عنوان تامین‌کننده مواد خام (عمدتا نفت و گاز) شناخته می‌شود.

با این حال، این منطقه همه پیش‌نیازها را برای تبدیل به یک مرکز جهانی تولید پلیمر دارد. به ویژه، اوراسیا دارای پتانسیل مواد خام قدرتمندی است. مجموع ذخایر اثبات‌شده نفت (تا سال 2022) به 115 میلیارد بشکه (بیش از 7% ذخایر جهان) و گاز به 62.8 تریلیون مترمکعب (حدود 30% ذخایر جهانی) بالغ می‌شود.

امروزه این صنعت در حال تجربه تغییرات ساختاری جهانی است. یک پویش جدید در حال وقوع است. شیفت تقاضا به کشورهای در حال توسعه، عمدتاً به منطقه آسیا و اقیانوسیه و هند وجود دارد. موقعیت جغرافیایی نزدیک به بزرگترین بازارهای آینده‌دار آسیایی برای منطقه اوراسیا فرصت‌های بزرگی را به وجود می‌آورد. اکنون منطقه اوراسیا تلاش‌های قابل توجهی را برای اطمینان از اتصال لجستیکی با این بازارها انجام می‌دهد. تقویت صنعت پتروشیمی یک اولویت راهبردی طبیعی برای سیاست اقتصادی کشورهای منطقه اوراسیا است.

 

تا سال 2035، توسعه پتانسیل پتروشیمی‌ها منافع اقتصادی قابل‌توجهی برای کل منطقه به همراه خواهد داشت. این صنعت می‌تواند:

• تا 5.8% رشد سالانه در تولید پلیمرهای اساسی و لاستیک‌های مصنوعی را فراهم کند. در مجموع، تولید محصولات پلیمری از نظر فیزیکی ممکن است دو برابر شده و به بیش از 20 میلیون تن سالانه برسد؛
• تا 0.44 درصد رشد تولید ناخالص داخلی سالانه در منطقه اوراسیا. در مجموع، تا سال 2035، تولید ناخالص داخلی کشورهای منطقه می‌تواند 153.5 میلیارد دلار درآمد بیشتر داشته باشد؛
• صادرات محصولات پتروشیمی‌به 10.4 میلیون تن در سال رسیده و افزایش 3.2 برابری یابد.

 

تحلیلگران مجموعه ای از از اقدامات دارای اولویت را برای توسعه صنایع پتروشیمی اوراسیا پیشنهاد می‌کنند که شامل موارد زیر است:

• ایجاد و توسعه سریع خوشه‌های پتروشیمی مدرن در مراکز ثقل طبیعی منطقه اوراسیا در نزدیکی منابع بزرگ هیدروکربن‌ها؛
• تشویق توسعه شیمی و پتروشیمی نوآورانه و در مقیاس کوچک در منطقه اوراسیا به عنوان محرکی برای توسعه کل صنعت پتروشیمی؛

 

اجرای تمامی اقدامات فوق مستلزم سرمایه‌گذاری بلندمدت بر اساس کنسرسیومی از بنگاه‌های اقتصادی در صنایع نفت و گاز و پتروشیمی، دولت ها و موسسات مالی در سطوح مختلف خواهد بود. بنابراین، برای تامین مالی این پروژه‌های بزرگ، استفاده از جایگاه بین‌المللی بانک‌های توسعه چندجانبه (MDB) برای جذب سرمایه‌گذاری در این صنعت پیشنهاد شده است. این بانک‌های بین‌المللی فرصت جذب سرمایه‌گذاری از شرکای بین‌المللی زیر چتر خود را دارند، به بازارهای مالی بین المللی دسترسی داشته و قادر هستند شرکت‌های پتروشیمی را با استفاده از طیف وسیعی از ابزارهای مالی (از جمله حمایت اسنادی، مشارکت مالی، تامین مالی ترجیحی صادرات و ... ) جهت توسعه حمایت کنند.

 

دولت چین نیز روی افزایش تولید محصولات پتروشیمی حساب باز کرده است. چین قصد دارد تا سال 2025 تولید اتیلن را به 53 میلیون تن در سال برساند که به این ترتیب این کشور به بزرگترین تولیدکننده این پلیمر در جهان تبدیل خواهد شد. سنگاپور در صادرات محصولات پتروشیمی‌به طور جدی به رقابت خواهد پرداخت. مرکز پتروشیمی آن در جزیره جورونگ محل استقرار بیش از 100 شرکت جهانی شیمیایی از جمله شرکت های انرژی اگزون‌موبیل و شل است.

 

نباید کشورهایی را که صنعت پتروشیمی در آنها توسعه یافته است را از قلم انداخت؛ اتحادیه اروپا، ژاپن، کره و ایالات متحده آمریکا. بازارهای آنها بیش از حد اشباع شده است. از این رو آنها شروع به جستجوی بازارهای جدید برای فروش محصولات خود می‌کنند. با این حال، این احتمال نیز وجود دارد که کشورهای اتحادیه اروپا با از دست دادن دسترسی به مواد خام ارزان قیمت از منطقه اوراسیا، کاهش تولید پتروشیمی را تجربه کنند. اما از آنجایی که کشورهای اتحادیه اروپا در تلاش برای یک "توافق سبز" هستند، ممکن است تولید پتروشیمی در اروپا کاملاً بی‌سود شده و در نتیجه شرکت‌ها شروع به انتقال ظرفیت‌های خود به مناطق دیگر، به عنوان مثال، به هند یا آسیاو اقیانوسیه کنند. بنابر تحقیقات موسسه تحقیقات بازار "موردور اینتلجنس"[1]، بازار جهانی پلیمرهای تخصصی در مقطع 2028-2023 بیش از 7 درصد رشد سالانه را ثبت خواهد کرد. بر اساس سناریوی "ارزیابی اثرات زیست‌محیطی" (EIA) انتظار می‌رود رشد تقاضای جهانی گاز حداقل تا سال 2035 ادامه داشته و تقاضای جهانی نفت برای صنعت پتروشیمی نیز با حدود 6 میلیون بشکه در روز افزایش رشد یافته و در سال 2050 به 18 میلیون بشکه برسد که برابر نصف کل افزایش تقاضای نفت خواهد بود. در این راستا نقش مناطق پتروشیمی‌با پتانسیل مواد اولیه قابل توجه افزایش خواهد یافت. در این زمینه، اتحاد کشورهای اتحادیه اقتصادی اوراسیا یک مزیت رقابتی بزرگ است. با در نظر گرفتن سطح بالای فناوری در صنعت پتروشیمی و اثرات چندبرابری قابل‌توجه، توسعه پتروشیمی‌ها می‌تواند به منطقه اوراسیا کمک کند تا از مسیر وابستگی خارج شود.

 

وضعیت و چشم‌انداز قزاقستان:

قزاقستان یکی از مزایای اصلی توسعه نفتا و شیمی‌گاز در منطقه اوراسیا است. به اعتقاد تحلیلگران، این کشور تا 25 درصد از کل اثر اقتصادی توسعه تولید محصولات پتروشیمی در اوراسیا را به خود اختصاص خواهد داد. پلی‌اتیلن، پلی‌پروپیلن، پلی‌وینیل‌کلراید، پلی‌استایرن، پلی‌اتیلن ترفتالات، لاستیک‌های مصنوعی به بازارهای داخلی و صادراتی ارسال می‌شوند. برخی از این محصولات برای بار نخست به منطقه عرضه خواهد گردید.[1]

 

قزاقستان در پایان 2023 میزان 30 هزار تن پلی‌پروپیلن به اروپا صادر کرده و برنامه افزایش صادرات تا 100 هزارتن سالانه را در دستور کار دارد. به گفته اسخت خَسَنوف، معاون وزیر انرژی قزاقستان پلی‌پروپیلن به عنوان دومین پلاستیک محبوب جهان با تقاضای رشدی معادل سالانه 4-3 درصد مواجه است. کارخانه تولید پروپیلن قزاقستان که در نوامبر 2022 به بهره‌برداری رسید (صنایع پتروشیمی قزاقستان)[2] ظرفیت تولید سالانه 500 هزارتن این محصول را با استفاده از پروپان میدان تنگیز دارد. این کارخانه با سرمایه‌گذاری 2.63 میلیارد دلاری احداث شده که 2 میلیارد دلار آن را "بانک توسعه چین" وام داده است.[2]

 

برنامه جامع توسعه کلان‌ترین پروژه‌های نفت و گاز و پتروشیمی قزاقستان برای مقطع 2027-2023 جهت اجرا ابلاغ شده است. این سند اجرای 20 پروژه به ارزش کلی 37.3 میلیارد دلار را در دستور کار دارد. دولت قزاقستان با این سند در پی افزایش تولید نفت به میزان 105.5 میلیون تن سالانه (از 77 میلیون تن در پایان 2023) و گاز به میزان 82.1 تریلیون مترمکعب می‌باشد. یک پروژه بزرگ تولید بوتادین با ظرفیت سالانه 149 هزارتن و ارزش 800 میلیون دلار تا پایان 2025 باید عملیاتی شوند. بدین ترتیب انتظار می‌رود ظرفیت تولید سالانه قزاقستان به دوبرابر میزان فعلی برسد. هم‌اکنون ظرفیت تولید قزاقستان در هیدروکربن‌های آروماتیک (بنزن، پاراکسیلن)، پلی‌پروپیلن، روغن‌های روان‌کننده و متیل‌ترتبوتیل‌اتر برابر 1.35 میلیون تن در سال است.[3]

 

همچنین کلنگ ساخت کارخانه تولید پلی‌اتیلن قزاقستان با همکاری سینوپک چین در نیمه دوم سال جاری میلادی بر زمین زده خواهد شد. سیلِنو (اپراتور پروژه)[3] 40 درصد سهام قزاقستانی (کازمونای‌گاز)، 30 درصد روسی (سیبور) و 30 درصد چینی (سینوپک) دارد.[4]

 

در تاریخ 31 فروردین 1403 ثبت قانونی شرکت پتروشیمی چین (سینوپک) به عنوان سهامدار 30 درصدی پروژه پلی‌اتیلن قزاقستان که شامل ساخت کارخانه تولید پلی‌اتیلن در منطقه آتیرائو قزاقستان است با حضور اولژاس بکتنوف نخست‌وزیر قزاقستان، معصوم میرزاعلیف رئیس (اسبق‌) هیأت‌مدیره شرکت ملی نفت‌وگازوپتروشیمی قزاقستان (کازمونای‌گاز)، ژائو دونگ رئیس شرکت چینی و میخائیل کاریسالوف رئیس هیئت مدیره هلدینگ روسی سیبور اعلام شد. ظرفیت اولین مجتمع یکپارچه گاز برای تولید پلی‌اتیلن در قزاقستان 1.25 میلیون تن در سال (1 درصد کل ظرفیت جهانی) خواهد بود. حجم سرمایه‌گذاری در این پروژه حدود 7.7 میلیارد دلار است. برای تامین مواد اولیه (اتان) این نیروگاه، مجتمع جداسازی گاز به ظرفیت 9.1 میلیارد متر مکعب در میدان تنگیز احداث می‌شود که محصول آن 1.6 میلیون تن اتان خواهد بود. این اتان از طریق خط لوله اصلی از تنگیز به سایت "قره‌باتان" منطقه آزاد "نینت" استان آتیرائو (لوکیشن کارخانه) ارسال می‌شود. قرار است 22 گرید پلی‌اتیلن با استفاده از فناوری‌های دارای مجوز آمریکایی از شرکت شورون فیلیپس و یونیوِیشن تولید شود که 40 درصد از آن کلاس ممتاز خواهد بود. این پروژه با حمایت دولت اجرا می‌شود. این کارخانه در قلمرو منطقه ویژه اقتصادی با تامین زیرساخت‌های مناسب و رژیم مالیاتی ویژه ساخته می‌شود. ساخت‌وساز قرار است تا سال 2029 تکمیل شود. اگر این کارخانه به یکی از مراکز خوشه بین‌المللی پتروشیمی در منطقه اوراسیا تبدیل شود، می‌توان پیش بینی کرد که صنعت پتروشیمی قزاقستان بتواند پتانسیل خود را که برای چندین دهه پنهان مانده است، به فعلیت برساند. قزاقستان امیدوار است فعالیت این کارخانه باعث شود در سال 2030 تولید ناخالص داخلی این کشور معادل 1.2% رشد را تجربه کند.[5]

 

لذا در حالی که مصرف سالانه بازار داخلی قزاقستان سالانه حدود 150 هزارتن پلی‌اتیلن و 50 هزار تن پلی‌پروپیلن بیشتر نیست، ظرفیت تولید پلی‌اتیلن مجتمع پتروشیمی قزاقستان معادل 1.25 میلیون تن خواهد بود که بیش از 1 میلیون تن آن مازاد بوده و باید صادر شود. نکته اینجا است که ترکیه نیز که از مشتریان اساسی پلی‌اتیلن وارداتی بوده اکنون احداث کارخانه‌ای به ظرفیت 2 میلیون تن سالانه را در دستور کار دارد. روسیه نیز کارخانه جداسازی اتان به ظرفیت 8 میلیون تن را در دست ساخت دارد. اگزون‌موبیل نیز کارخانه‌ای به ظرفیت تولید سالانه 2.5 میلیون تن پلی‌اتیلن و پلی‌پروپیلن سالانه را در شهرک صنعتی دایاوان در شهر هوئیژو چین احداث خواهد کرد. لذا بازار به سمت اشباع شدن خواهد رفت. اگرچه این سرمایه‌گذاری‌ها و ساخت‌وسازها (کارخانجات پتروشیمی) در قزاقستان دست کم 2000 فرصت شغلی در زمان احداث مجتمع و 800 فرصت را در زمان نگهداری آن ایجاد خواهد کرد ولی چنانچه سرمایه‌گذاری صورت‌گرفته ظرف 10 سال بازنگردد توجیه اقتصادی نخواهد داشت. امروز شرکت تنگیزشِورواویل[4] تنها توان ارائه سالانه 7 میلیارد مترمکعب گاز را تضمین می‌کند در حالی که قزاقستان سالانه 9 میلیارد مترمکعب برای ثابت نگه داشتن فرایند تولید خود نیاز خواهد داشت. موضوع دیگر این است که شرکت صنایع پتروشیمی قزاقستان که سال گذشته به بهره‌برداری رسید 12 سال در حال ساخت بود در حالی که زمان عرف برای احداث این پروژه‌ها 3 سال است. این مجتمع با ظرفیت 500 هزار  تن سالانه اکنون تنها 20 هزارتن پلی‌پروپیلن روانه بازار می‌کند. قیمت تمام‌شده محصول نیز از مشابه چینی و حتی اروپایی آن گران‌تر است و مصرف‌کننده قزاقستانی ترجیح واردات از چین را دارد. در واقع به دلیل خریدهای کلان چینی‌ها، تولیدکننده قزاقستانی به آنها تخفیفاتی را می‌دهد که به مصرف‌کننده قزاقستانی قادر به ارائه نیست. این در حالی است که اکنون قزاقستان 50 هزار تن پلی‌پروپیلن و 150 هزارتن پلی‌اتیلن وارد می‌کند. بسیاری از فعالان قزاقستانی اعتقاد دارند اصولاً این کشور به دلیل ذخایر عظیم ذغال‌سنگ خود نیازی به توسعه صنایع پتروشیمی ندارد زیرا با ذغال‌سنگ نیز مانند نفت و گاز می‌توان محصولاتی را تولید کرد. چین به عنوان مثال سالانه 220 میلیون تن ذغال‌سنگ را فرآوری کرده و محصولاتی به ارزش 620 میلیارد دلار تولید می‌کند. ذخایر نفت قزاقستان برای 50-40 سال و ذغال‌سنگ برای 300 سال آینده دوام خواهند آورد.[6]

 

نکات مهم:

1. ویژگی مشخصه صنعت پتروشیمی، افزایش سریع ارزش افزوده در زنجیره فناوری است و نکته جذاب اصلی آن تفاوت بین مواد اولیه پایه و محصولات پلیمری نهایی (20 برابر یا بیشتر) است. به عنوان مثال، قیمت اتان 80 تا 90 دلار در هر تن می‌باشد و اتیلن امروز 940 دلار در هر تن در بازارهای آسیایی قیمت دارد که از 1190 دلار در هر تن کاهش یافته است. هزینه پلی‌اتیلن 188-1600 دلار در هر تن تمام می‌شود و لوله‌های پلاستیکی، محصولات مرحله چهارم نرخ تمام‌شده‌ای برابر 3700-2500 دلار در هر تن دارند؛
2. علیرغم افزایش تولید کشورها، گفته شده است هیچ مشکلی نیز برای فروش این محصولات وجود نخواهد داشت. اقتصادهای توسعه‌یافته جهان، امروز سرانه محصولات پتروشیمی‌بیشتری را مصرف می‌کنند که نسبت به کشورهای در حال توسعه بیشتر است. تقاضا به سرعت در حال رشد است. کشورهای در حال توسعه (از جمله هندِ به سرعت در حال توسعه، اندونزی، چین) مصرف پلیمرهای خود را تا سال 2050 افزایش خواهند داد. منطقه آسیا، اقیانوسیه و هند تا سال 2035 بیش از 40 درصد از بازار جهانی پتروشیمی را تامین خواهند کرد و بیشترین سهم را خواهند داشت.
3. "منطقه‌ای شدن بلوک‌های منفرد اقتصاد جهانی" و روندشدن فزاینده آن در دستور کار اقتصاد جهانی مشهود است. از سوی دیگر، روسیه به طور پیش‌فرض همه کشورهای پس از فروپاشی شوروی را در فهرست اولویت‌های همکاری اقتصادی مسکو قرار می‌دهد. روسیه برنامه‌ای برای از دست دادن نفوذ اقتصادی در آسیای مرکزی ندارد و همین موضوع، وابستگی متقابل آسیای مرکزی‌ها و روسیه را تقویت خواهد کرد.

 

فهرست منابع:

[1] Mordor Intelligence

[2] Kazakhstan Petrochemical Industries

[3] Silleno LLP

[4] TengizChevroOil

[1] Available at:

https://exclusive.kz/evraziya-budet-bitsya-za-polimery/

 

[2] Available at:

https://interfax.com/newsroom/top-stories/101800/

[3] Available at:

https://petrocouncil.kz/en/does-kazakhstan-need-petrochemical-industry/

[4] Available at:

https://kz.kursiv.media/en/2024-04-19/prime-minister-predicts-a-1-2-increase-in-kazakhstans-gdp-due-to-new-polyethylene-project/

[5] Available at:

https://exclusive.kz/evraziya-budet-bitsya-za-polimery/

[6] Available at:

https://petrocouncil.kz/en/does-kazakhstan-need-petrochemical-industry/