صنعت نفت و گاز در کنیا

موج اول اکتشاف نفت و گاز در شرق آفریقا و در کنیا تقریبا از دهه 1930 و توسط شرکت های بریتانیایی شل و بریتیش پترولیوم آغاز و در دهه ی 1990 به کشف اولین چاه‌های نفت منجر شد. موج دوم اکتشاف نفت در کنیا از سال 1985 و همزمان با تدوین قانون نفت کنیا آغاز شد. در این موج نشانه‌هایی از اکتشاف نفت و گاز دیده شد، اما هیچ یک ارزش تجاری نداشت.

 موج سوم و در واقع موج کنونی اکتشاف از سال 2000 آغاز شد. در این سال ها کشف ذخایر نفت در اوگاندا و ذخایر گاز در موازمبیک و تانزانیا و نیز قیمت های بالای جهانی نفت و گاز طیف گسترده ای از شرکت های نفتی را به منطقه ی شرق آفریقا و از جمله کنیا سوق داد. نتیجه ی این تلاشها اکتشاف نفت در سال 2012 در منطقه ی تورکانا واقع درشمال غرب کنیا بود. در حالی که فعالیت ها در حوزه ی نفت و گاز در کنیا تا این زمان محدود به بخش میان دستی و پایین دستی بود، اما پس از کشف نفت در منطقه ی تورکانا فعالیت ها در بخش بالادستی نیز گسترش یافت.

بخش بالا دستی صنعت نفت و گاز در کنیا:
کنیا دارای چهار حوضه ی اکتشافی است که عبارتند از حوضه ی لامو ، حوضه ی آنزا ، حوزه ی ماندرا و حوضه ی حوضه ریفت . این چهار حوضه ی نفتی شامل 63 بلوک است که مجوز اکتشاف 23 بلوک به شرکت های مختلف اعطا شده است. نفت در کنیا برای اولین بار در سال 2012 و در منطقه ی لوکیچار واقع در تورکانا توسط شرکت تولو اویل انگلیس و با مشارکت توتال فرانسه و شرکت کانادایی افریکا اویل کشف شد. براساس تخمین شرکت تولو اویل در این منطقه 2.8 میلیارد بشکه ذخایر نفتی وجود دارد که حدود 560 میلیون بشکه ی آن ذخایر اثبات شده است. اما شرکت ملی نفت کنیا ذخایر برآورد شده ی نفت در این منطقه را معادل 4 میلیارد بشکه نفت اعلام کرده است. در سال 2019، کنیا 200 هزار بشکه نفت خام را از این منطقه استخراج و برای آزمایش میزان استقبال بین المللی از نفت کم سولفور این کشور به بازار عرضه کرد. تخمین زده می‌شود تولید تجاری نفت در این منطقه از نیمه ی دوم سال 2023 آغاز شود.
همزمان شرکت ایتالیایی Eni با مشارکت توتال فرانسه و شرکت دولتی نفت و گاز قطر در حال حفاری یک چاه عمیق اکتشافی در بندر لامو در زیر دریا هستند و این امیدواری وجود دارد که از این میدان به ذخایر نفت دست پیدا کنند. براساس برآوردهای اولیه، منابع نفتی قابل بازیابی از بلوک 11B میدان نفتی لامو حدود 700 میلیون بشکه است.

تا کنون نوزده شرکت فعال در حوزه ی نفت و گاز مجوز فعالیت های اکتشافی در کنیا را دریافت کرده اند که مطرح ترین آنها شرکت توتال، تولو اویل، شرکت ملی نفت کنیا، آفریکا اویل، انی ایتالیا و نفت و گاز قطر است.

بخش میان دستی صنعت نفت و گاز کنیا
شرکت خط لوله ی کنیا وظیفه ی تأمین زیرساخت های این بخش از جمله زیرساخت های مربوط به ذخیره سازی، خطوط انتقال و توزیع را برعهده دارد. زنجیره ی تأمین فرآورده‌های نفتی در کنیا از زیرساخت های ذیل برخوردار است:
1) اسکله‌های دریافت و بارگیری نفت و گاز شامل:
• پایانه نفتی کیپوو در بندر مومباسا برای کشتی‌های بزرگ
• پایانه نفتی شیمانزی برای کشتی‌های کوچک
• پایانه نفتی کیسومو در دریاچه ی ویکتوریا که برای صادرات محصولات پتروشیمی‌به کشورهای همسایه مورد استفاده قرار می‌گیرد.

2) مخازن ذخیره سازی در کنیا:
مجموع ظرفیت ذخیره محصولات پتروشیمی‌کنیا یک میلیارد و پانصد میلیون لیتر در سراسر کشور است. بیش از هشتصد میلیون لیتر از این میزان توسط شرکت خط لوله ی کنیا به عنوان مخازن ذخیره اولیه و میانی اداره می‌شود.
3) خط لوله ی انتقال نفت:
سیستم خط لوله شامل خطوط لوله سراسری و خطوط توزیع از مومباسا آغاز و از طریق نایروبی به شهرهای غربی ناکورو، الدورت و کیسومو کشیده شده است و طول آن مجموعا 1804 کیلومتر است.
4) در انتهای این زنجیره بیش از 2762 مرکز خرده فروشی محصولات نفتی از جمله پمپ بنزین‌ها در کنیا فعالیت می‌کنند.
در سال های گذشته کنیا دارای یک پالایشگاه بود که به عنوان تنها پالایشگاه شرق آفریقا 40 درصد محصولات نفتی مورد نیاز کنیا را پالایش می‌کرد. این تأسیسات در سال 1963 و توسط شرکت شل و بریتیش پترولیوم ساخته شد. دولت کنیا 50 درصد از سهام آن را در سال 1971 و شرکت هندی اسار انرژی 50 درصد دیگر سهام این پالایشگاه را در سال 2009 خریداری کردند.
از سال 1963 کنیا نفت خام را از کشورهای خلیج فارس وارد و از طریق این پالایشگاه بخشی از محصولات نفتی مورد نیاز خود را تأمین می‌کرد. در سال 2013 طرح بازسازی و توسعه ی پالایشگاه در دستور کار قرار گرفت، اما در نهایت به این نتیجه رسیدند که صرف هزینه ی 1.3 میلیارد دلاری برای این طرح از لحاظ اقتصادی به صرفه نیست و تصمیم به تعطیلی این پالایشگاه گرفته شد. در سپتامبر 2013 و به دنبال خروج گروه اسار انرژی این تأسیسات تعطیل شد و پس از آن کنیا تمام نیاز خود را از طریق واردات تأمین می‌کند. ظرفیت اسمی این پالایشگاه 4 میلیون تن در سال بود اما با ظرفیت 1.6 میلیون تن کار می‌کرد. درحال حاضر این پالایشگاه به تأسیسات ذخیره سازی برای ذخایر استراتژیک و عملیاتی کشور تبدیل شده است.
پس از اکتشاف نفت در منطقه ی تورکانا، دولت کنیا تصمیم به ساخت یک پالایشگاه در این منطقه به منظور پالایش نفت خام و صادرات آن گرفت. اما پس از اینکه شرکت های نفتی فعال در این میدان گازی اعلام کردند تنها 20 درصد ذخایر موجود در آن قابل برداشت است و این به معنای تولید روزانه بین 60 تا 100 هزار بشکه نفت می‌باشد، دولت کنیا طرح ساخت پالایشگاه را به دلیل عدم صرفه ی اقتصادی موقتا کنار گذاشت و مقرر شد نفت این منطقه به صورت خام و از بندر لامو صادر شود. در عین حال توافقی نیز با شرکت تولو و افریکا اویل برای ساخت تأسیسات فرآوری نفت با ظرفیت 60 تا 80 هزار بشکه در روز امضا شد.

بخش پایین دستی صنعت نفت و گاز کنیا
واردات محصولات نفتی در کنیا از طریق وزارت نفت و معادن کنیا و از طریق سیستم مناقصه ی باز انجام می‌گیرد. در حال حاضر 106 شرکت بازاریاب نفت در کنیا دارای مجوز فعالیت هستند که می‌توانند در فرآیند واردات محصولات نفتی شرکت کنند. فرآیند تأمین محصولات پتروشیمی‌به این صورت است که وزارت نفت و معادن کنیا میزان مورد نیاز کشور برای یک دوره ی سه ماهه را از طریق مناقصه اعلام می‌کند. شرکت های دارای مجوز در این مناقصه شرکت کرده و شرکتی که کمترین قیمت را پیشنهاد کند برنده ی مناقصه خواهد بود و محصولات نفتی مورد نیاز را تأمین و در اختیار شرکت های دیگر قرار می دهد.
شرکت ویوو نماینده شرکت شل انگلیس، توتال فرانسه ، شرکت فرانسوی روبیس و شرکت لیبیایی اُلا انرژی مطرح ترین شرکت های حوزه ی تأمین و توزیع سوخت و محصولات نفتی در کنیا هستند که تقریبا 60 درصد این بازار را در اختیار دارند.
وضعیت بازار سوخت در کنیا
تقاضا برای فرآورده‌های نفتی در کنیا از جمله بنزین، گازوئیل و نفت سفید در نیمه دوم سال مالی 21-2020، ژوئن 2020 تا ژوئن 2021، به دلیل کاهش محدودیت های کرونایی افزایش یافت. افزایش تقاضا برای سوخت دیزل 10.6 درصد و برای بنزین 9.3 درصد افزایش پیدا کرد. در این سال همچنین مجموع تقاضا برای محصولات نفتی با کاهش 9.6 درصدی به 4.7 میلیون تن رسید. فروش بنزین در سطح خرده فروشی 78 درصد سهم کل فروش محصولات نفتی در سال 2020 را به خود اختصاص داد.
در دوازده ماهه ی سال 2021 مصرف سوخت در مقایسه با سال 2020، معادل 7.8 درصد افزایش داشته است. مجموع مصرف سوخت در سال 2020 معادل 3.6 میلیون تن و در سال 2021 معادل 3.9 میلیون تن بوده است. به صورت جزئی، مصرف سوخت دیزل 2.29 میلیون تن، مصرف بنزین 1.55 میلیون تن و مصرف نفت سفید نیز 113 هزار تن بوده است.

مصرف ال پی جی نیز با رشد سریع نسبت به سال های قبل به 320.909 تن در سال مالی 21-2020 رسید. در دوازده ماه ی سال 2021 نیز مصرف LPG با افزایش 17 درصدی نسبت به سال قبل به 381.390 تن رسید. این افزایش مصرف با وجود افزایش قیمت ناشی از اعمال 16 درصد مالیات بر ارزش افزوده صورت گرفته است. به طور کلی مصرف گاز مایع در کنیا در ده سال اخیر رو به افزایش بوده، به طوری که مصرف سرانه ی آن از 2.5 کیلوگرم در سال 2012 به 7.5 کیلوگرم در سال 2020 رسیده است.

مجموع واردات محصولات نفتی در سال مالی 21-2020 معادل 5.7 میلیون تن بوده است. مجموع صادرات محصولات نفتی در این سال نیز 832.1 هزار تن بوده است. عمده ی واردات محصولات نفتی کنیا از کشورهای حوزه ی خلیج فارس انجام می‌گیرد. در سال 2020 این کشور 2.1 میلیارد دلار محصولات نفتی به ترتیب از کشورهای امارات (535 میلیون دلار)، هند (489 میلیون دلار)، عربستان (261 میلیون دلار)، هلند (250 میلیون دلار) و کویت (193 میلیون دلار) وارد کرده است. تعرفه ی واردات محصولات نفتی از سال 2018 به طور میانگین 4.37 درصد بوده است.

فرصت های سرمایه گذاری و حضور در بخش نفت و گاز کنیا
به لحاظ فرصت های سرمایه گذاری و بنابر اعلام وزارت نفت کنیا 40 بلوک نفتی در حوضه‌های چهارگانه نفتی کنیا وجود دارد که برای سرمایه گذاران بالقوه در صنعت اکتشاف قابل سرمایه گذاری است. مجوز سرمایه گذاری در این بلوک ها یا از طریق مذاکرات مستقیم با وزارت نفت و یا از طریق مناقصه اعطا خواهد شد.
درعین حال، حضور شرکت های بزرگ نفتی بین المللی در بخش اکتشاف نفت و گاز در کنیا فرصت هایی را برای شرکت های خدماتی نیز به وجود آورده است. خدمات مربوط به جمع آوری داده‌های ژئوفیزیکی، ثبت و آزمایش چاه‌های نفت، خدمات دکل حفاری و طیف گسترده ای از خدمات مرتبط دیگر در این حوزه وجود دارد که فرصتی برای حضور شرکت های فعال در این صنعت است.
همچنین، براساس گفته ی مقامات وزارت نفت کنیا، از آنجایی که به دلیل ضعف زیرساخت ها امکان تجاری سازی نفت اکتشافی در منطقه ی تورکانا وجود ندارد، دولت به دنبال سرمایه گذاری 4.5 میلیارد دلاری برای توسعه ی خطوط لوله، تأسیسات پردازش و ذخیره سازی در مسیر تورکانا تا بنادر مومباسا و بندر لامو در ساحل اقیانوس هند است. همچنین ارتقاء پالایشگاه مومباسا که اکنون به عنوان منبع ذخیره سازی استفاده می‌شود و نیز ساخت یک پالایشگاه در تورکانا در دستور کار دولت کنیا قرار دارد که تمامی این بخش ها می‌تواند فرصت های قابل توجهی برای حضور شرکت های خارجی باشد.
در بخش نیازمندی‌های بازار نفتی کنیا، یکی از مهم ترین محصولات مورد نیاز ال پی جی است. همانطور که اشاره شد مصرف ال پی جی طی سال های اخیر در کنیا رو به افزایش بوده است. در حال حاضر اکثریت خانوارها و کارخانه‌ها در کنیا از منابع زیست توده از جمله ذغال چوب و هیزم برای تأمین انرژی مورد نیاز خود استفاده می‌کنند که این موضوع منجر به جنگل زدایی عمده و نیز آلودگی‌های زیست محیطی شده است. اما سهم مصرف این سوخت در سبد مصرفی خانوارهای کنیایی طی سال های اخیر کاهش یافته و جای خود را به برق و ال پی جی داده است. دولت کنیا به شیوه‌های مختلف در تلاش برای جایگزین کردن سوخت زیست توده و نفت سفید با ال پی جی در خانه‌ها و کارخانه‌ها بوده است و از طریق سیاست هایی چون حذف مالیات بر ارزش افزوده بر واردات ال پی جی (از سال 2016 مالیات بر ارزش افزوده برای تشویق مردم به مصرف ال پی جی حذف شد، اما از سال 2021 به دلیل فشار ناشی از کسری بودجه مجددا این مالیات اعمال گردید) و توزیع سلیندر گاز با قیمت یارانه ای بین خانوارهای کم درآمد تلاش کرده است مصرف این سوخت پاک را افزایش دهد. همچنین تلاش کرده است با ایجاد ترمینال های جدید در بنادر از جمله ترمینال نفتی جدید کیپوو به افزایش عرضه و کاهش قیمت این محصول کمک کند.
به طور کلی، با توجه به افزایش جمعیت و رشد اقتصادی کنیا در سال های آینده، انتظار می رود مصرف سرانه ی ال پی جی در کنیا به 9 کیلوگرم هم برسد. علاوه براین کنیا به دنبال تبدیل شدن به مرکز تأمین این محصول در شرق آفریقا و پوشش دادن بازارهای اوگاندا، رواندا، بروندی و اتیوپی است.

منابع:
https://www.petroleumandmining.go.ke/petroleum-information
https://www.kpc.co.ke/petroleumsector/
https://www.epra.go.ke/services/petroleum/
https://www.pd.co.ke/commerce/state-allots-sh49b-fuel-subsidy-134075/
https://www.theeastafrican.co.ke/tea/business/rich-lamu-oil-prospects-fuel-kenya-s-economic-plans-dreams-3741126
https://en.wikipedia.org/wiki/Petroleum_industry_in_Kenya
https://www.businessdailyafrica.com/bd/economy/80pc-of-kenya-s-crude-oil-cannot-be-tapped-3553040
https://www.reuters.com/article/us-kenya-oil-idUSKCN1Q80JZ
https://www.tuko.co.ke/427947-largest-oil-companies-kenya-owners-market-share.html
https://oec.world/en/profile/bilateral-product/refined-petroleum/reporter/ken
https://www.citizen.digital/business/fuel-consumption-rebounds-in-re-opened-economy-n293008
https://www.standardmedia.co.ke/business/news/article/2001438587/fuel-electricity-consumption-rises-amid-soaring-pump-prices
https://www.businessdailyafrica.com/bd/news/uhuru-dims-plan-to-build-refinery-for-kenya-crude-2268228
https://energycapitalpower.com/kenya-targets-4-5-billion-in-investment-to-commercialize-crude/
https://ihsmarkit.com/research-analysis/kenya-lpg-market-outlook.html