سریلانکا بستر اختلاف منطقه‌ای

موقعیت ژئو استراتژیک و ژئوپلیتیک سریلانکا در اقیانوس هند توجه کشورهای این منطقه و حتی آمریکا را به شدت به خود جلب کرده است. اما در این بین شاید دو کشور هند و چین مهم‌ترین رقبا در سریلانکا برای افزایش میزان نفوذ خود باشند. هر چند در مرحله بعد ژاپن را هم باید در جبهه هند و در راستای مقابله با نفوذ چین در نظر گرفت. بر همین اساس در این گزارش به صورت مختصر، رقابت کشورهای مذکور و مبانی و دلایل این رقابت مورد بررسی قرار گرفته است.

مفهوم « تله بدهی» ابزار فشار هند

سریلانکا کشوری که کمی‌بیش از یک دهه از پایان جنگی داخلی در آن می‌گذرد و همین جنگ فرسایشی باعث شده بود که توسعه و توجه به زیرساخت‌های کشور از لیست اولویت‌های اصلی خارج شود. لذا در سال‌های بعد از جنگ، بازسازی کشور و توسعه زیرساخت‌ها مانند بنادر، راه‌ها، فرودگاه‌ها و ... به مهم‌ترین موضوع در این جزیره تبدیل شد.

اما از سوی دیگر منابع درآمدی اندک، امکان تأمین مالی تمامی این پروژه‌ها را فراهم نمی‌کرد. به همین دلیل برای سال‌ها تکیه بر منابع مالی بین‌المللی از جمله بانک جهانی، صندوق بین‌المللی پول و بانک توسعه آسیایی در کنار دریافت وام از کشورهای دیگر به مهم‌ترین منبع تأمین مالی سریلانکا تبدیل شد. همین موضوع باعث شده که نسبت بدهی این کشور تا سال 2021 به حدود 85 درصد از تولید ناخالص داخلی آن برسد.

غیر از مؤسسات مالی بین‌المللی، چین و ژاپن از مهم‌ترین کشورهای وام‌دهنده به سریلانکا محسوب می‌شوند. در حال حاضر بدهی سریلانکا به چین حدود 3380 و به ژاپن با حدود 3360 میلیون دلار است، لذا این دو کشور مهم‌ترین کشورهای وام‌دهنده به سریلانکا محسوب می‌شوند.

اما در این‌ بین کشوری که بیشترین تبلیغات منفی علیه آن صورت می‌گیرد چین است. بطوریکه رسانه‌ها و عموماً رسانه‌‌های مرتبط با هند سعی بر آن دارند که مفهوم «تله بدهی» را برای روابط سریلانکا و چین پررنگ کنند، موضوعی که بارها توسط مقامات سریلانکایی رد شده است.

البته نکته بسیار مهم آن است که چین تنها کشوری است که توان و اراده ارائه وام و خدمات فنی و مهندسی به میزان موردنیاز سریلانکا را دارد و اگر تأمین مالی پروژه‌هایی راه‌سازی، بنادر و ... توسط چین انجام نمی‌شد احتمالاً تاکنون نیز انجام نشده باقی مانده بود. زیرا هند توان مالی چنین اقداماتی را ندارد و گواه آنکه تاکنون کل بدهی سریلانکا به هند طبق اعلام رسمی وزارت دارایی سریلانکا کمتر از 900 میلیون دلار است.

از سوی دیگر با بررسی محتواهای تولید شده در این زمینه مشخص است که بیشترین تولید محتوا در خصوص مفهم «تله بدهی» و کاربرد آن در مورد روابط سریلانکا و چین، توسط نشریات، مؤسسات و سایت‌های آمریکایی و هندی انجام شده است. حتی پمپئو، وزیر خارجه سابق آمریکا در اکتبر سال 2020 و در حین حضور در سریلانکا ، با «درنده» خواندن حزب کمونیست چین  این کشور را متهم کرد که فقط «توافقات بد» با سریلانکا منعقد کرده و موجب گسترش «بی‌قانونی» شده است.  

این موضوع به وضوح نشان می‌دهد که با وجود برخی اقدامات از سوی چین، مسئله «تله بدهی» و ترویج آن در فضای رسانه‌ای و عمومی سریلانکا، ابزاری است که هند سعی دارد با کمک آن مانع نفوذ بیشتر چین در سریلانکا شود.

البته با توجه به دستور رئیس‌جمهوری سریلانکا بر ممنوعیت دریافت وام برای انجام پروژه‌های زیربنایی، به نحوی موضوع «تله بدهی» را باید منتفی دانست. اما سؤالی که پیش می‌آید آن است که حال با تمرکز بر جذب سرمایه‌گذاری برای انجام پروژه‌ها، کدام کشور غیر از چین حاضر به انجام چنین کاری می‌شود؟

از سوی دیگر با توجه به معرفی چندین مدل سرمایه‌گذاری از جمله BOP[1]، [2]BOO و غیره، باز هم اگر چین به سرمایه‌گذاری در سریلانکا اقدام کند که به طور حتم خواهد کرد، مدیریت پروژه در اختیار آن قرار خواهد گرفت. لذا به نظر می‌رسد که با وجود مزایای جذب سرمایه‌گذاری نسبت به وام برای سریلانکا، اهداف کشورهای دیگر از جمله هند برای کاهش نفوذ چین در انجام پروژه‌ در سریلانکا محقق نخواهد شد.

هر چند باید اشاره کرد که سریلانکا نیز به‌خوبی می‌داند که با وجود لزوم رعایت و ضرورت ارتباط با هند، چین مهم‌ترین منبع تأمین مالی و سرمایه‌گذاری برای توسعه زیرساخت‌ها در سریلانکا است و تاکنون به خوبی با وجود مشکلاتی که البته به نظر می‌رسد در حال افزایش است، توانسته این مسئله را مدیریت کند.

پروژه‌های توسعه‌ای بستر رقابت

یکی از مهم‌ترین بسترهای رقابت را می‌توان در پروژه‌های توسعه‌ای و زیربنایی مهم سریلانکا دید. این موضوع ابتدا از توسعه بندر هامبانتوتا و اجاره 99 ساله آن به چین آغاز شد. آن‌گونه که از محافل غیررسمی و بر اساس تحلیل‌های موجود دریافت شده است، هند از طریق رسانه‌های مرتبط با خود بیشتری تمرکز را در این موضوع داشته است به نحوی کاربرد مفهوم «تله بدهی» در روابط چین و سریلانکا برای اولین بار در مورد این پروژه مورد استفاده قرار گرفت.

اما اکنون به نظر می‌رسد این موضوع شکل متفاوتی گرفته و هند در موقعیت مشابهی با چین قرار گرفته و پروژه ترمینال کانتینری شرقی کلمبو به موضوع بسیار حساسیت‌برانگیز در فضای عمومی سریلانکا تبدیل شده است. در همین زمینه اطلاعاتی وجود دارد که چین نیز در توجه رسانه‌ها به این موضوع بی‌تأثیر نبوده است.

برنده شدن شرکت چینی Sinosar-Etechwin در پروژه نیروگاه‌های بادی تولید برق در منطقه جفنا و در فاصله 45 کیلومتری ایالت تامیل‌نادو در هند با اعتراض شدید هند رو‌به‌رو شد و موجب صدور بیانیه‌ای از سوی سفارت چین در کلمبو شد. این موضوع زمانی حساس‌تر شد که سریلانکا اعلام کرد که قصد دارد مجموعه مخازن نفت[3] منطقه ترینکومالی[4] را که در اجاره یک شرکت بود را پس بگیرد.

این مخازن از سال 2003 از اختیار دولت سریلانکا خارج شده بود و قرار بود تحت یک قرارداد اجاره به مدت 35 سال 99 مخزن آن بازسازی شود، موضوعی که تحقق پیدا نکرد. یک دهه بعد، دو کشور در جریان سفر نخست‌ وزیر نارندرا مودی به سریلانکا در سال 2015 گفت‌وگوهای مجددی را پیرامون آن آغاز کردند و به «نقشه راه» در سال 2017 نزدیک شد که شامل یک سرمایه‌گذاری مشترک برای اجرای پروژه بود. حال سریلانکا قصد دارد این مخازن را پس بگیرد، موضوعی که با اعتراض شدید طرف‌های هندی همراه بود.

این نمونه‌ها به خوبی نشان می‌دهند که هند و چین تا چه میزان نسبت به فعالیت‌های یکدیگر حساس هستند و این موضوع در اعتراضات آنها نسبت به در اختیار قرار گرفتن هر پروژه‌ای هر چند کوچک به کشور رقیب قابل مشاهده است.  

طرح کمربند-راه[5]؛ مبنای رقابت چین و ژاپن

با وجود آنکه رقابت اصلی را باید در بستر روابط پکن-کلمبو-دهلی‌نو، بررسی کرد، توکیو را نیز نمی‌توان در این معادلات نادیده گرفت. روابط ژاپن و سریلانکا روابط ریشه‌داری است و اکنون بسیاری از پروژه‌های مهم این کشور همانند طرح توسعه فرودگاه بین‌المللی کلمبو و توسعه ترمینال شرقی بندر این شهر، توسط ژاپن در حال انجام است. البته به طور کلی هر چند نمی‌توان منکر روابط بسیار خوب ژاپن و سریلانکا شد، اما در بسیاری از موارد، هند با کمک سرمایه‌ ژاپن و نفوذ سیاسی خود، توانسته پروژه‌هایی را در سریلانکا به دست بیاورد.

غیر از اهمیت سریلانکا برای ژاپن، مبنای رقابت توکیو و پکن را باید در طرح «کمربند-راه» جست‌وجو کرد. ایده «کمربند-راه» که توسط رئیس‌جمهوری چین مطرح شده است و در حال اجرا می‌باشد قصد دارد در دو مسیر دریایی و زمینی چین را به غرب و اروپا متصل کند. این طرح غیر از آمریکا دو مخالف اصلی دارد که عبارت‌اند از ژاپن و هند.

در این طرح، سریلانکا نقش اساسی در مسیر دریایی آن دارد و در اختیار قرار گفتن بندر ترینکومالی نیز بر اساس همین موضوع بوده است. لذا سرمایه‌گذاری ژاپن در سریلانکا علاوه بر مسئله روابط دوجانبه تاریخی این دو کشور، به‌طور حتم در مسیر مقابله با چین و این طرح می‌داند. ژاپن حتی مخالفت خود با بانک سرمایه‌گذاری زیربنایی آسیایی[6] که توسط چین برای پیشبرد این طرح تأسیس شده است را نیز اعلام کرد و حاضر به عضویت در آن نشد. البته نباید این اقدامات را تنها تا حد رقابت با چین تقلیل دارد، زیرا این اقدامات بر اساس استراتژی free and open indo-pacific  در حال اجرا است که سریلانکا نیز نقش مهمی در آن دارد.

در  نتیجه باید اذعان نمود که موقعیت ژئواستراتژیک و ژئوپلیتیک سریلانکا در مسیر ترانزیت دریایی در اقیانوس هند، مزایای بسیاری برای این کشور در پی داشته است، هر چند موضوع مورد توجه  این مسئله است که سریلانکا تاکنون چه میزان توانسته این پتانسیل را بالفعل نماید.

این موقعیت جغرافیایی به همراه خود مشکلاتی را نیز برای سریلانکا به همراه داشته است. هند که به نوعی برادر بزرگ‌تر سریلانکا محسوب می‌شود، از نفوذ چین در این کشور رضایت ندارد و اقدامات بسیاری را نیز در این مسیر انجام داده است. اما به هر حال توان اقتصادی و پشتیبانی مالی چین از یک‌سو و نیازهای سریلانکا به توسعه از سوی دیگر باعث شده است که کلمبو تمام تلاش خود برای حفظ موازنه بین پکن و دهلی‌ را در دستور کار قرار دهد، هر چند نشانه‌هایی از بر هم خوردن موازنه و رقابت بیشتر این دو کشور در سریلانکا را می‌تواند مشاهده کرد.

در سوی دیگر ژاپن و آمریکا قرار دارند. رقابت آمریکا با چین را اگر به عنوان یک مفهوم بارز در نظر نگیریم، مبنای اصلی رابطه ژاپن و چین در سریلانکا، طرح کمربند راه پکن و رقابت ژاپن با این طرح است. طرحی که سریلانکا در آن نقش اساسی دارد. 

در مجموع باید اشاره کرد که موقعیت جغرافیایی، ضرورت توجه به زیرساخت‌ها و توسعه آن‌ها، مشکلات اقتصادی شدید سریلانکا و اهمیت توجه به توان مالی سایر کشورها و مؤسسات مالی، فضا را برای رقابت مهیا کرده است و این بستگی به توان سریلانکا برای ایجاد توازن در روابط کشورها با یکدیگر دارد، کشورهایی که به دلایل مختلف، سریلانکا نمی‌تواند هیچ‌کدام از آن‌ها را نادیده بگیرد و هر کدام از آن‌ها نقش مهمی در آینده سریلانکا و توسعه این کشور دارد.

پی نوشت :

[1] . Build–operate–transfer

[2] . Build–Own-operate

[3] . Oil Tanker Farm

[4] . Trincomalee

[5] . One Belt, One Road Initiative

[6] . Asian Infrastructure Investment Bank ( AIIB )