کرانه‌های ساحلی آفریقا؛ سنگ بنای ابر طرح "یک کمربند – یک راه"

ابتکار یک کمربند – یک راه و راه ابریشم دریایی چین که توسط رئیس جمهور این کشور در نیمه نخست سال 2013 از آن رونمایی شد در واقع مهم‌ترین پروژه جاه‌طلبانه پکن در قرن 21 در سطح جهانی با هدف سرمایه‌گذاری در 60 کشور با هزینه 900 میلیارد دلار می‌باشد. ابتکار مزبور قابلیت ایجاد نظم جدید نه تنها در اوراسیا بلکه در کل نظام بین‌الملل را داراست. در این میان سرمایه‌گذاری چین در برای ساخت و احیای 46 بندر در کشورهای دارای ساحل در آفریقای زیر صحرا که با اهدافی چون ارتقای وجهه بین‌المللی خود نزد ملل آفریقا، معرفی خود به عنوان شریک بزرگ تجاری و توسعه‌ای آفریقا، گسترش نفوذ سیاسی، اقتصادی و فرهنگی خویش در آفریقا و در نهایت تسخیر بازارهای مصرفی این قاره صورت می‌گیرد. در همین راستا، به نظر می‌رسد، با افزایش حضور هم‌زمان نظامی ‌پکن در این قاره، شاهد افزایش رقابت سیاسی، اقتصادی و نظامی‌ کشورهای اروپایی و آمریکا به همراه بازیگران نوظهور هند، ترکیه و روسیه در آفریقا نیز خواهیم بود.

ابتکار یک کمربند – یک جاده[1] یا راه ابریشم جدید دریایی[2] چین که توسط رئیس جمهور این کشور در نیمه نخست سال 2013 از آن رونمایی شد را می‌توان مهم‌ترین پروژه جاه‌طلبانه پکن در قرن 21 در سطح جهان که با هدف سرمایه‌گذاری در 60 کشور با هزینه 900 میلیارد دلار طرح‌ریزی شده است، تلقی نمود. ابتکار مزبور قابلیت ایجاد نظم جدید نه تنها در اوراسیا بلکه در کل نظام بین‌الملل را داراست. طرح چین بزرگترین طرحی می‌باشد که در زمینه سرمایه‌گذاری تاکنون ارائه شده است. موافقان آن را طرحی دانسته‌اند که می‌تواند به کاهش شکاف میان کشورهای توسعه‌یافته و توسعه‌نیافته کمک کند و مخالفین نیز آن را طرحی شبه ‌استعماری به منظور تسلط بر بخش‌های مهم اقتصادی جهان سوم که توان بازپرداخت دیونش را ندارند ارزیابی کرده‌اند. طرح یک کمربند و یک جاده و هم‌چنین راه ابریشم دریایی چین با پشتوانه قدرت صنعتی، نیروی کار انسانی و توان سرمایه‌گذاری چین در سال 2013 ارائه شد. از جمله مناطق مهم که چینی‌ها آن را به عنوان منطقه پایلوت و سکوی پرش برای گسترش طرح مزبور انتخاب کرده‌اند قاره آفریقا می‌باشد که 38[3]  کشور از  54  کشور این قاره دارای کرانه‌های ساحلی و مستعد ایجاد مناطق تجاری و داد و ستد منطقه‌ای می‌باشند و 16 کشور[4]  نیز محصور در خشکی می‌باشند.

در این میان، سرمایه‌گذاری چین در بنادر کشورهای آفریقای زیر صحرا را می‌توان یکی از مؤلفه‌های مهم در طرح بزرگ یک جاده – یک کمربند چین در آفریقا ارزیابی کرد. پکن با سرمایه‌گذاری در 46 بندر کشورهای ساحلی زیر صحرا در آفریقا مسیر اجرایی شدن طرح یک جاده –یک کمربند در حوزه آفریقا و راه ابریشم دریایی خود را هموار می‌سازد. فعالیت‌های چین در بنادر مزبور شامل سرمایه‌گذاری، ساخت و ساز و شناسایی و بازسازی بنادر فرسوده در راستای افزایش واردات و صادرات و افزایش رشد تولید ناخالص داخلی کشورهای آفریقایی و تقویت علقه‌های تجاری-اقتصادی هر چه بیشتر پکن با کشورهای قاره آفریقا می‌باشد.

بهره‌برداری شبکه مارپیچی طرح یک کمربند یک جاده چین، این کشور را به اروپا، شرق آفریقا و جنوب شرق آسیا متصل خواهد ساخت. در این میان رئیس جمهور چین هدف از ایجاد طرح بزرگ مزبور را گشودن بازارهای خارجی بر روی کالاهای چینی، گسترش نفوذ سیاسی جهانی چین و تأمین دسترسی نظامی در سراسر جهان برای تأمین امنیتی مسیرهای تجاری دانسته است. طرح یک کمربند یک جاده چین در آفریقا دارای یک ستون فقرات اصلی می‌باشد که در قالب طرح راه ابریشم دریایی و به عنوان ابزار ارزشمند نفوذ سیاسی و اتصال این کشور به آفریقا است که جای پای مستحکمی را نیز برای نیروی دریایی پکن و فعالیت‌های آتی آن در این قاره فراهم می‌سازد. بنادر چینی با اهدافی سیاسی، تجاری و نظامی قابل طبقه‌بندی می‌باشد. در این میان شناسایی و تفکیک این که کدام بنادر اهمیت سیاسی و یا امنیتی تجاری دارد دارای اهمیت می‌باشد.

تجربه استعماری کشورهای اروپایی و گسترش سرمایه‌داری جهانی نشان داده است با گسترش بازارهای جهان سوم و مناطق تحت نفوذ کشورهای غربی در آسیا، آفریقا و آمریکای لاتین استعمارگران اقدام به ایجاد مراکز سیاسی و پایگاه‌های نظامی ‌به منظور تأمین امنیت تجاری و منافع اقتصادی خود در منطقه مورد نظر کرده‌اند. به اصطلاح "وقتی کالا به یک منطقه رفت نیروی نظامی نیز متعاقب آن به منطقه اعزام خواهد شد." چین از برخی بنادر واقع در آفریقا بهره‌برداری دوگانه نظامی و غیرنظامی دارد از جمله این بنادر می‌توان به بندر دارالسلام تانزانیا، بندر مومباسا در کنیا، بندر فری تاون سیرالئون، پوینت نواق در کنگوی برازویل، جیبوتی و والویز بی در نامیبیا اشاره کرد. حدود 7 بندر  از جمله کریبی در کامرون، لیکی نیجریه، بندر خودمختار ابیجان ساحل عاج، لومه توگو، جیبوتی، یوینت نواق کنگو و باگامویو تانزانیا دارای آب‌های عمیق می‌باشند که علاوه بر بهره‌برداری تجاری قابلیت پهلوگیری کشتی و اهداف نظامی را دارند. تحرکات چین طی یک دهه گذشته در آفریقا با هدف افزایش نفوذ تجاری – سیاسی و نظامی خود به ضرر منافع اروپا و آمریکا بوده و پکن طی این مدت خود را به شریک اصلی تجاری با آفریقا تبدیل کرده است. سرمایه‌گذاری چین در بنادر آفریقا یکی از راه‌های مهم افزایش برتری تجاری و نفوذ سیاسی در منطقه آفریقا می‌باشد. در این ارتباط پکن اقدام به سرمایه‌گذاری در آن دسته از بنادر کشورهای آفریقایی کرده است که دارای بیشترین پتانسیل تجاری بوده و قابلیت تبدیل به ‌هاب تجاری منطقه‌ای و فرو منطقه‌ای باشند از جمله این بنادر می‌توان به ترتیب اولویت و اهمیت به بندر دوربان آفریقای جنوبی، ابیجان ساحل عاج، مومباسا کنیا، لاگوس آپاپا نیجریه، تیما غنا، جیبوتی، و دارالسلام تانزانیا اشاره کرد.

در این میان، موقعیت برخی کشورهای آفریقایی واقع در شمال و شاخ آفریقا از جمله مصر، کنیا و جیبوتی در طرح راه ابریشم جدید دریایی ویژه و حیاتی بوده به شکلی که از آنها به عنوان قطب پروژه یاد می‌شود. و احتمال هر گونه افزایش سرمایه‌گذاری و افزایش قابلیت‌های زیرساختی و ارتباطی در سه کشور مزبور از سوی پکن وجود دارد. موقعیت کانال سوئز مصر و نقش آن به عنوان مسیر اصلی ترانزیتی میان اقیانوس هند و دریای مدیترانه بر اهمیت آن در راهبرد چین افزوده است.

در همین زمینه با توجه به جایگاه و اهمیت قاره آفریقا و قابلیت‌های این قاره که شامل موارد ذیل می‌باشد چین اقدام به تدوین راهبرد ویژه به منظور توسعه همکاری‌ها با کشورهای قاره سیاه نموده است و این قاره به عنوان پایلوت (آزمایشی) برای محک‌زدن میزان موفقیت طرح یک کمربند و یک جاده و راه ابریشم دریایی آن برگزیده شده است.

ـ برخورداری از بازار بیش از یک میلیاردی مصرف کنندگان؛

ـ بالاترین نرخ بازگشت سرمایه در جهان؛

ـ چهار برابر بودن حجم سرمایه‌های بازگشتی از آفریقا نسبت به گروه هشت و دو برابر کشورهای آسیایی؛

ـ 187 میلیون هکتار زمین قابل کشت که قسمت اعظم (دو سوم) آن دست نخورده باقی مانده است به همراه بارش‌های فراوان؛

ـ بر اساس برآوردهای بین‌المللی، 96 درصد الماس، 90 درصدکروم، 85 درصد پلاتین، 50 درصد کبالت، 55 درصد منگنز، 40 درصد بوکسیت، 13 درصد مس، 50 درصد فسفات، 65 درصد طلا و 40 درصد توریوم و اورانیوم جهان در قاره آفریقا قرار دارد؛

در نهایت، از نظر ژئوپلتیک، قرار گرفتن آفریقا در بین قاره­‌های آسیا و اروپا و وجود آبراه‌­های استراتژیک دریایی مانند کانال سوئز و باب‌المندب، اهمیت ویژه‌ای به این قاره داده است. در ادامه فهرست بنادر عملیاتی شده در آفریقا و هم‌چنین بنادری که در مرحله ساخت و تأمین مالی از سوی چین قرار دارند، ذکر شده است.

اهداف اصلی چین از سرمایه‌گذاری در 46 بندر آفریقایی در قالب طرح یک کمربند- یک جاده و راه ابریشم دریایی موارد ذیل را شامل می‌شود؛

ـ هموار ساختن مسیر اجرا شدن طرح‌های کلان یک کمربند یک جاده و راه ابریشم دریایی چین در جهان از جمله آفریقا؛

ـ تقویت حضور نظامی خود در بنادر آفریقایی با هدف تأمین امنیت تجاری و کشتیرانی تجاری خود و مسیرهای آبی منتهی به کشورهای آفریقایی؛

ـ ارتقای وجهه بین‌المللی و معرفی خود به عنوان شریک تجاری درجه یک نزد رهبران و ملت‌های آفریقایی؛

ـ افزایش نفوذ سیاسی و تجاری و نظامی در کشورهای آفریقایی؛

ـ سیاست تشویق رشد اقتصادی با اتکای به افزایش صادرات و ورود ارز خارجی به داخل چین و همزمان وارد کردن مواد اولیه و انرژی ارزان قیمت از کشورهای آفریقایی؛

ـ در راستای پیگیری سیاست متنوع‌سازی منبع واردات مواد اولیه و انرژی در سراسر جهان، با بروز بحران‌های مستمر در خاورمیانه و غرب آسیا و تمرکز آمریکا بر این منطقه، پکن در پی یافتن مکان‌های جدید واردات مواد اولیه و سوخت برای صنایع در حال رشد خود می‌باشد؛

به نظر می‌رسد مهم‌ترین اهداف چین از ایجاد پروژه ابتکار یک کمربند یک جاده و راه ابریشم دریایی شامل موارد ذیل باشد؛

1) اتصال بازارهای اصلی از خاورمیانه، آسیای مرکزی، آفریقا به اروپا از طریق تقویت زیرساخت‌های بنادر کشورهای ساحلی جهان به کریدور دریای چین جنوبی و تنگه مالاگا؛

2) تقویت کریدرو انرژی و تجاری مناطق مختلف نظام بین‌الملل شامل خلیج فارس و دریای سرخ به هندو چین شاخ آفریقا- اقیانوس هند - تنگه هرمز و تنگه باب‌المندب و تسلط بر مناطق ژئوپلتیک، ژئولوژیک و ژئواکونومیک در نظام بین‌الملل؛

3) تعریف نظم جدید جهانی در زمینه‌های اقتصادی، تجاری، ارتباطی، انرژیک و الگوهای همکاری و وابستگی متقابل در سیستم جهانی در برابر الگوی جهانی شدن آمریکا؛

هم‌چنین تقویت عامل نظامی در طرح مزبور و حضور نظامی در آفریقا و مسیرهایی که طرح مزبور در آن اجرایی خواهد شد موجبات تبدیل هژمونی و تفوق بر مسیرهای خشکی و تجاری آبی اوراسیا و در نهایت حرکت به سوی قدرت برتر اقتصاد جهانی را برای پکن در پی خواهد داشت.

بنادر عملیاتی شده آفریقایی توسط چین / جدول 1

وضعیت	موقعیت مکانی	پروژه بنادر
منطقه غرب آفریقا
در حال پیشرفت	Lagos, Nigeria	Lekki deep sea port
در مراحل مختلف	Pepel, Sierra leon	Tonokolili Iron, pepel port & Tagrin point port
در مراحل مختلف	Mboro village Cameroon	Kribi container terminal, Kribi deep sea port
در مراحل مختف	Abijan, Cote dlvoire	Autonomous port of Abidjan
تکمیل	Nigeria	Tin-can Islan port container Terminal Limited tin can Island port
تکمیل	Lome , Togo	Lome Container Terminal
شرق آفریقا
تکمیل	Djibouti	Doraleh Multipurpose port
به شکل نامحدود متوقف شد	Tanzania	Bagamoyo port
اعلام عملیاتی شدن	MPiga,                                           Duri, Tanzania	Maruhubi Multipurpose            port
تکمیل	Port Sudan, Sudan	Shaikh Ibrahim Live stock pier, port of Sudan
مرکز آفریقا
اعلام عملیاتی شدن	Republic of Congo	Pointe Noire Mineral port

 

 بنادر ساخته شده یا تامین مالی شده از سوی چین/  جدول 2

غرب آفریقا
وضعیت	موقعیت مکانی	پروژه بنادر
در مراحل مختلف	Conakry, Guinea	Conakry Container wharf expansion Project
در مراحل مختلف	Nouakchott,Mutitania	Friendshio port of Nouakchott
در حال پیشرفت	Tema, Ghana	Tema LNG Terminal, Terminal Port
در حال پیشرفت	Takoradi, Ghana	Takoradi, port
در حال پیشرفت	Calabar, Nigeria	Bakassi Deep sea port
در سطح اعلامی	Apapa (Logos), Nigeria	MultipurposeTerminal Project, Apapa Port
در سطح اعلامی	Mindelo, Cabo verde	Mindelo Deepwater port
در سطح اعلامی	Kasmar,Guinea	Kamsar Fishing Port Economic Zone
تکمیل	Nouadhibou, Mauritania	Mineral Port of Nouadhibou
توقف موقت پروژه	Atuabo, Ghana	Atuabo Free Port
در حال پیشرفت	Free town, Sierra leone	QueenElizabeth ll Quay Expansion Project free town
در مراحل مختلف اجرا	Doualam,Comeroon	Douala Chanel Expansion Project, Douala port
در حال پیشرفت	Jemestown(Accra),Ghana	Jemestown Fishing Port complex
توقف موقت پروژه	Matakong, Guinea	Simando Iron ore Project, Makatong deep water port
شرق آفریقا
تکمیل	Tadjourah, Djibuti	Tadjourah port
در حال پیشرفت	Damerjog, Djibuti	Djibuti Damerjog industries development
در سطح اعلامی	Dar es salaam, Tanzania	Various Expansion projects, Dar es salaam port
در حال پیشرفت	Mtawara,Tanzania	Expansion Project, Mtwara port
تکمیل	Massawa port, Eritrea	Various Expansion Project Masswa port
در حال پیشرفت	Lamu,Kenya	Lamu port
در مراحل مختلف اجرا	Mombassa port	Constraction of three Berths, Mombassa port

جدول سه 

وضعیت	مرکز آفریقا	پروژه بنادر
تکمیل	Bata, Equatorial guinea	Expansion and Rehabilitation project, port of bata
در سطح اعلامی	Fernao, sao tome principe	Deep sea trans-Shipment port
توقف موقت پروژه	Libreville,Gabon	Various Expansion Project, port Mole
جنوب آفریقا
تکمیل	Lobito,Angole	Various Expansion Projects, port of Lobito
توقف موقت پروژه	Ciao,Angola	Caio Deep Water port
تکمیل	Mozambique,Beira,	Expansion and Rehabilitation project Beira, Fishing port
در مراحل مختلف پروژه	Durban, South Africa	Various Rehabilitation Projects, port of Durban
در مراحل پیشرفت	Ambodiotatra, (Nosy Boraha), Madagascar	Various renovation Projects, port of Ambodifotatora
در سطح اعلامی	Toamasina, Madagascar	Tamatave Deepwater Port
در سطح اعلامی	Boy of Narinda, madagascar	Narinda bay Deep water port
در حال پیشرفت	Walvis Bay,Namibia	Various Expansion Projects, port of Walvis Bay
در مراحل مختلف پیشرفت	Canbinda,Angola	Port of Cabinda
در سطح اعلامی	Richard Bay, South Africa	Shipbuilding and Repair Facility, Richard Bay port
در سطح اعلامی	Matutuine District (Maputo) Mozambique)	Deep water port of Techbannine

پی نوشت :

[1]. One Belt and One Road initiative

[2]. New Maritime Silk Road

[3]. الجزایر، تونس، لیبی، مصر، سودان، جیبوتی، اریتره، سومالی، کنیا، تانزانیا، موزامبیک، ماداگاسکار، سیشل، کومور، موریس، آفریقای جنوبی، نامیبیا، آنگولا، ج.د کنگو، جمهوری کنگو، گینه استوایی، گابن، کامرون؛ نیجریه، بنین، توگو، غنا، ساحل عاج، لیبریا، گینه کوناکری، سیرالئون، گینه بیسائو، کیب ورد، سائوتومه پرینسیپ،سنگال، گامبیا، پولیساریو، مراکش.

[4]. بورکینافاسو، بوتسوانا، لسوتو، مالاوی، اوگاندا، جمهوری آفریقای مرکزی، زیمبابوه، زامبیا، سودان جنوبی، اتیوپی، مالی، نیجر، چاد، رواندا، بروندی و سوازیلند (اسواتینی)