مالزی پیشگام در عرضه «صکوک» در جهان اسلام

در سالهای اخیر «صکوک» بعنوان یک ابزار مالی نوین که مطابق با احکام شرعی اسلام تنظیم می‌شود در سیستم اقتصادی برخی از کشورهای اسلامی از جایگاه خوبی برخوردار شده، به گونه ای که علاوه بر آنکه حکومت ها از این ابزار برای مدیریت امور مالی و نقدینگی کشور استفاده کرده اند، مردم نیز بدون دغدغه و نگرانی از مسائل شرعی، سرمایه خود را از طریق این سیستم مالی، مدیریت کرده و از آن بهره مند می‌شوند.

« صکوک » در واقع عبارت از « اوراق بهاداری» است با ارزش مالی یکسان و قابل معامله در بازارهای مالی که بر پایه‌ احکام اسلام طراحی و عرضه می‌شود‌ و صاحبان این اوراق بها دار به صورت مشترک، مالک یک یا مجموعه‌ای از دارایی‌ها و منافع حاصل از آن می‌شوند و مهمترین ویژگی این اوراق بهادار آن است که چون سود ثابتی برای آن در نظر گرفته نمی‌شود، لذا مشکل ربوی بودن آن سود نیز از این طریق برطرف شده است.

موضوع «صکوک»  برای اولین بار در سال 1988 در جده در چهارمین همایش شورای مجمع فقه اسلامی  مطرح گردید و مالزی جزو اولین کشورهای اسلامی ‌بود که در 1990 اقدام به انتشار صکوک برای تأمین مالی برخی از پروژه‌های اقتصادی خود نمود.  

 اخیرا با حمایت دولت و مشارکت نهادهای مالی و بانکی مالزی گامی دیگر برای تقویت عرضه صکوک برداشته شد و در تاریخ 28 شهریور 1399 (18 سپتامبر 2020) با حضور وزیر تعاون و توسعه کارآفرینی مالزی و با مشارکت تعدادی از بانکهای اصلی مالزی از نهادی مالی تحت عنوان برنامه The Bank Rakyat’s Sukuk Wakalah  و یک شرکت مخصوص با ارزش اسمی 10 میلیارد رینگت (حدود 2.5 میلیارد دلار) برای عرضه «صکوک» ایجاد گردید. از نظر کارشناسان مسائل مالی، فعال شدن این نهاد می‌تواند به کاهش وابستگی بانکی به سپرده گذاران شرکتی کمک و نظارت بر نیازهای تجاری بانکی را افزایش دهد.

در این برنامه که وزیر تعاون و توسعه کارآفرینی مالزی نیز حضور داشت، مدیر اجرایی بانک رعیت مالی بعنوان بانک اصلی سرمایه گذار، اظهار داشت: عرضه «صکوک» علاوه بر اینکه می‌تواند بودجه بلند مدتی با نرخ ثابت دراختیار قرار دهد، موجب می‌شود ترکیب منبع مالی تأمین کننده بودجه بانکها از تنوع بیشتری برخوردار شود و «صکوک» در واقع یک منبع مالی بلند مدت است که هدف اصلی آن برقراری ثبات در وضعیت مالی و مدیریت نقدینگی در جامعه می‌باشد.

تشکیل این نهاد مالی در ادامه تلاش های 30 ساله مالزی در اجرای برنامه عرضه «صکوک» در این کشور است و برای اجرا، شرکت ویژه ای تحت عنوان ImtiazSukuk II Bhd ایجاد شده که انتظار می رود عرضه «صکوک» به ارزش  500 میلیون رینگت را برای دوره سه تا پنج سال عرضه کرده و به مرور میزان عرضه افزایش یابد. در برنامه رونمایی از این شرکت وزیر توسعه کارآفرینی و تعاون مالزی به همراه تعدادی از مدیران بانک ها و موسسات مالی بزرگ مالزی از جمله بانک رعیت، Muamalat Malaysia Bhd، CIMB Investment Bank Bhd، Maybank Investment Bank Bhd و RHB Investment Bank Bhd حضور داشتند و مدیران این بانکها بعنوان عضو هیأت مدیره شرکت تازه تاسیس، تعیین شدند.

وزیر توسعه کارآفرینی و تعاون مالزی در این مراسم اظهار داشت: نحوه عرضه «صکوک» بر اساس قوانین شریعت تنظیم و توسط کمیسیون اوراق بهادار مالزی تأیید می‌شود و بازار صکوک به عنوان منبعی قابل توجه برای تأمین اعتبار پروژه‌های بزرگ سرمایه گذاری نقش مهمی در تسهیل روند توسعه اقتصادی دارد. وی اظهار داشت: از سال 2017 تاکنون، صکوک 70 درصد از انتشار اوراق مشارکت را در مالزی به خود اختصاص داده و برای سرمایه گذاران بازار، صکوک می‌تواند پتانسیل بیشتری برای متنوع ساختن سرمایه گذاری‌های خود فراهم کند و بنابراین توسعه بازار صکوک می‌تواند برای توسعه اقتصاد بسیار مهم باشد.

تاریخچه شکل گیری بازار « صکوک» و ملاحظاتی بر آن

اولین تعریف از صکوک اسلامی در سال 1988 در جده و در چهارمین همایش شورای مجمع فقه اسلامی مطرح و مالزی جزو اولین کشورهای اسلامی ‌بوده که در سال 1990 اقدام به انتشار صکوک اسلامی ‌برای تأمین مالی پروژه‌های خود نموده است. در سال 2003 سازمان حسابداری و حسابرسی برای نهادهای مالی اسلامی (AAOIFI) استاندارد شریعت شماره 17 خود را منتشر کرده که بر اساس آن « صکوک» عبارت است از «اسنادی با ارزش برابر که معرف سهم تقسیم (افراز) نشده از مالکیت بر دارایی‌های قابل ‌لمس، منافع، و خدمات و همچنین مالکیت بر دارایی‌های مرتبط با پروژه‌ای ویژه یا فعالیت سرمایه‌گذاری مشخص می‌باشند» و این سازمان 14 نوع صکوک مختلف را معرفی کرده‌ است.

نظام مالی در کشورهای اسلامی همواره به دنبال یافتن راهی برای سرمایه‌گذاری براساس شریعت بوده و بازار «صکوک» در کشورهایی مانند مالزی، عربستان، ترکیه، امارات، قطر، و حتی در انگلیس و آمریکا (در میان مسلمانان این کشورها) به خوبی مورد استقبال قرار گرفته است. در حال حاضر مالزی یکی از قویترین کشورهای دنیا در حوزه صکوک است که با انتشار و عرضه سالیانه بیش از یکصد میلیارد رینگت اوراق مشارکت صکوک، بالاترین رتبه را به خود اختصاص داده و بعد از آن عربستان و امارات قرار دارند.

شرایط لازم برای اجرای موفق سیستم «صکوک»، برای آنکه سیستم مالی صکوک بتواند موفق باشد شرایطی به شرح ذیل در جامعه  لازم است که وجود ثبات اقتصادی، سیاسی و اداری از الزامات اولیه آن می‌باشد: 

• ثابت بودن نرخ تورم، لازم است هزینه نهایی پروژه‌ها قابل ارزیابی و محاسبه باشد، تورم بالا و غیر قابل پیش بینی موجب از بین رفتن انگیزه سرمایه گذاران برای سرمایه گذاری در پروژه‌ها می‌شود.
• اجرای پروژه براساس برنامه زمان بندی اولیه، طولانی شدن اجرای پروژه‌ها در اثر تغییر مداوم مقررات و بورکوراسی پیچیده اداری باعث می‌شود، محاسبات مالی برنامه‌ها به موقع انجام نشود.
• وجود اعتماد در جامعه بین مردم ( بعنوان سرمایه گذاران و مشارکت کنندگان در برنامه صکوک ) به عاملان و مجریان پروژه‌ها و سیستم مالی و اداری دولتی.

با توجه به اینکه در صکوک نرخ بهره از اول مشخص نیست، زمانی سیستم صکوک موفق خواهد بود و از آن استقبال می‌شود که مردم و مشارکت کنندگان در آن به سیستم اقتصادی، اعتماد داشته و از اینکه اصل سرمایه آنها حفظ و سود حاصل از این سرمایه گذاری به آنها باز می‌گردد، اطیمنان داشته باشند.

در کشورهای اسلامی مثل مالزی که مردم به دنبال درآمد حلال هستند و سیستم اقتصادی آن نیز از شاخصهای اقتصادی مطابق مشخصات فوق الذکر برخوردار است، اجرای برنامه مالی «صکوک» موفق بوده و از آن استقبال شده بگونه ای که براساس آمار رسمی میزان عرضه « صکوک» در سال های اخیر همواره از رشدی بالای 10% برخوردار بوده و ارزش «صکوک» عرضه شده بطور متوسط بین 10 تا 15 درصد GDP بوده و بسیاری از پروژه‌ها از طریق همین سیستم مالی، تأمین اعتبار می‌شود.

یکی از نکات جالب در مورد عرضه صکوک در مالزی این است که بخشی از آن توسط شرکت های خارجی انجام می‌شود بدین معنی که صکوک متعلق به شرکت های مالزی نیست بلکه مثلا شرکتی مثلا در دبی، تامین مالی یک پروژه را از طریق انتشار صکوک در مالزی انجام می‌دهد و علت این امر فرآیند آسان تشریفات و هزینه کم انتشار صکوک در کشور مالزی است. وجود ارز قوی و خوب مالزی (رینگیت) نیز در این قضیه موثر می‌باشد.

عرضه «صکوک» در کشورهای منطقه خلیج فارس، مالزی، اندونزی، ترکیه و پاکستان در سال 2019 بالغ بر 42.2 میلیارد دلار آمریکا بوده که نسبت به سال 2018 که رقم آن برابر با  39.8 میلیارد دلار بوده است، رشد قابل ملاحظه ای داشته است و بنا بر پیش بینی موسسه رتبه سنجی مودیز، حجم کل صکوک منتشره در جهان در سال حدود 90 تا 100 میلیارد دلار خواهد بود (البته این تخمین قبل از شیوع ویروس کرونا می‌باشد) و در این میان مالزی با انتشارهای منظم صکوک، بیش از 41 درصد از حجم کل صکوک عرضه شده در جهان در سال جاری را به خود اختصاص داده است.