ابتکار ایجاد ائتلاف EURice و چشمانداز بخش برنج اتحادیه اروپا
اتحادیه اروپا طی سالهای اخیر با افزایش فشار واردات ارزان، تغییرات اقلیمی، کاهش سودآوری تولیدکنندگان و نگرانیهای امنیت غذایی، برنج را از یک محصول کم سهم به یک موضوع راهبردی در سیاست کشاورزی و تجاری خود تبدیل کرده است. در تولید برنج اتحادیه، دو کشور ایتالیا و اسپانیا بیش از ۸۰ درصد تولید را در اختیار دارند و بازار برنج اروپا بهشدت در برابر واردات از هند، پاکستان، میانمار و کامبوج آسیبپذیر شده است. این واردات که در موارد متعدد با استانداردهای پایین محیطزیستی و اجتماعی همراه است، شرایط رقابت نابرابری ایجاد کرده و دولتهای اروپایی را به سمت بازنگری در سیاستهای حمایتی و تجاری سوق داده است.
بخش برنج در اتحادیه اروپا، با وجود سهم محدود در تولید کشاورزی، در سالهای اخیر به یک موضوع راهبردی در سطوح سیاستگذاری، تجارت خارجی، امنیت غذایی و برنامهریزی محیطزیستی تبدیل شده است. تولید سالانه حدود ۲.۶ تا ۲.۸ میلیون تن شلتوک در سطحی معادل ۴۰۱ هزار هکتار در کشورهای جنوب اروپا متمرکز است و بازار آن بهشدت تحت تأثیر فشارهای تجاری و تغییرات ساختاری قرار دارد. در همین راستا، برگزاری نخستین جشنواره بینالمللی برنج (Risò) از ۱۲ تا ۱۴ سپتامبر ۲۰۲۵ در شهر ورچلی ایتالیا، فرصتی تاریخی برای همگرایی کشورهای تولیدکننده برنج اروپا فراهم کرد. در حاشیه این جشنواره، کنفرانس بینالمللی «آینده بخش برنج اتحادیه اروپا: یک استراتژی مشترک» نیز با مشارکت وزرای کشاورزی و نمایندگان ارشد ۹ کشور عمده تولیدکننده برنج در اتحادیه (بلغارستان، فرانسه، یونان، مجارستان، ایتالیا، مالت، پرتغال، رومانی و اسپانیا)، معاون مدیرکل فائو و نمایندگان کمیسیون اروپا برگزار شد که به نقطه عطفی در تقویت هماهنگی مشترک این کشورها تبدیل گردید.
شرکتکنندگان در این نشست با امضای بیانیه مشترک ورچلی، بر اهمیت برنج اروپایی به عنوان محصولی باکیفیت بالا، پایدار از نظر زیستمحیطی و منطبق بر استانداردهای سختگیرانه حقوق بشر و محیطزیست تأکید کرده و نسبت به تهدید جدی واردات فزاینده برنج از کشورهای [1]EBA (با تعرفه صفر و استانداردهای پایینتر، به ویژه میانمار و کامبوج) هشدار دادند. آنها بر لزوم رعایت اصل متقابل در روابط تجاری، تقویت صادرات برنج باکیفیت اروپایی، بهرهگیری از نوآوریهای علمی و تخصیص منابع مالی کافی در سیاست مشترک کشاورزی (CAP) پس از ۲۰۲۷ تأکید نمودند و در نهایت توافق کردند اتحاد دائمی «EURice» را با ریاست چرخشی سالانه تشکیل دهند تا به صورت منظم و هماهنگ به چالشهای بخش برنج، به ویژه در حوزه تجارت بینالمللی، بپردازند.
در همین ارتباط، این بیانیه از طرف ایتالیا در 12 نوامبر ۲۰۲۵ به طور رسمیتوسط دبیرخانه شورای اتحادیه اروپا به اطلاع شورای وزیران کشاورزی و شیلات رسانده شد تا در جلسه ۱۷ نوامبر این شورا ذیل بند سایر موارد (AOB) در دستورکار مطرح گردد. این گزارش میکوشد ضمن توجه به زمینههای راهبردی اهمیت این محصول کشاورزی در اتحادیه اروپا، به ابتکار ایجاد ائتلاف EURice بپردازد.
زمینههای راهبردی اهمیت روزافزون برنج در اتحادیه اروپا
با وجود آنکه برنج در مقایسه با دیگر محصولات کشاورزی، از جمله گندم، جو و ذرت سهم اندکی در تولید اتحادیه اروپا دارد، تحولات چند سال اخیر موجب شده این محصول به یکی از موضوعات مهم در سطح سیاستگذاری کشاورزی، رقابتپذیری تجاری و امنیت غذایی اتحادیه تبدیل شود. مجموعهای از فشارهای بیرونی و درونی باعث شده دولتهای اروپایی، بهویژه کشورهای جنوب اتحادیه، نگاه جدیدی به جایگاه این بخش داشته باشند و ضرورت یک رویکرد مشترک در سطح اتحادیه را اجتنابناپذیر بدانند. این عوامل کلیدی که موجب شده برنج برای اتحادیه اروپا اهمیت راهبردی پیدا کند عبارتند از:
- فشار فزاینده واردات از کشورهای ثالث و رقابت نابرابر: رشد واردات برنج از کشورهای خارج از اتحادیه، بهویژه هند، پاکستان و کشورهای ذیل طرح EBA نظیر میانمار و کامبوج، به حدود ۱.۵ میلیون تن رسیده که برابر با کل تولید داخلی اتحادیه است. این واردات با تعرفه صفر و استانداردهای پایینتر صورت میگیرد و در موارد متعدد، استفاده از سموم ممنوعه، بهرهکشی نیروی کار و عدم رعایت الزامات زیستمحیطی گزارش شده است. این شرایط نوعی رقابت غیرمنصفانه ساختاری ایجاد کرده که مستقیماً قدرت رقابت تولیدکنندگان اروپایی را تهدید میکند؛
- کاهش سودآوری و آسیبپذیری تولیدکنندگان اروپایی: در کشورهایی مانند ایتالیا و اسپانیا که حدود ۸۰ درصد تولید برنج اتحادیه را در اختیار دارند، هزینههای تولید طی سالهای اخیر بهطور محسوس افزایش یافته است. بالا رفتن قیمت انرژی، محدودیت منابع آب، خشکسالی و نوسان قیمتها در نتیجه واردات ارزان، سبب شده سودآوری بسیاری از مزارع کاهش یابد (در برخی مناطق تا 40 درصد) و تداوم فعالیت تولیدکنندگان به خطر بیفتد؛
- نگرانیهای امنیت غذایی پس از جنگ اوکراین: جنگ اوکراین و اختلالات ناشی از آن در بازار غلات، وابستگی کشورهای اروپایی به واردات برخی محصولات را برجستهتر کرده است. هرچند برنج سهم کوچکی در سبد غذایی اروپاییان دارد، اما چون زنجیره تأمین آن تقریباً کاملاً وابسته به آسیا است، و همچنین افزایش تقاضای مصرف برنج نسبتا ارزان از سوی مهاجران، از نگاه اتحادیه اروپایی تبدیل به یک محصول «حساس» شده که هرگونه شوک ژئوپلیتیکی میتواند عرضه آن را بهسرعت مختل کند؛
- نقش زیستمحیطی ویژه شالیزارهای اروپایی: شالیزارها در اتحادیه اروپا تنها کارکرد تولیدی ندارند، بلکه بهعنوان اکوسیستمهای ارزشمند در سیاستهای محیطزیستی اتحادیه تعریف میشوند. این مناطق نقش مهمی در ذخیره و تنظیم آب، حفظ تنوع زیستی تالابی و ایجاد مناظر طبیعی دارند. حذف یا کاهش سطح زیرکشت، پیامدهای اکولوژیکی مهمی خواهد داشت و با تعهدات اتحادیه در چارچوب «توافق سبز» ناسازگار است؛
- افزایش تقاضا برای محصولات پایدار با استانداردهای سختگیرانه: مصرفکنندگان اروپایی در سالهای اخیر تمایل بیشتری به خرید محصولات با ردیابیپذیری بالا، فاقد سموم شیمیایی سنگین و تولیدشده تحت استانداردهای سختگیرانه محیطزیستی نشان دادهاند. برنج اروپایی در این بازار بهعنوان یک محصول ممتاز معرفی میشود که پتانسیل قیمتی بالاتری نسبت به برنج وارداتی دارد؛
- فقدان تقارن استانداردها در زنجیره تولید برنج جهانی: گزارشهای رسمی اتحادیه، وجود نقض حقوق بشر (بهویژه کار کودکان) و استفاده از مواد شیمیایی ممنوع در برخی کشورهای صادرکننده برنج را مورد تأکید قرار دادهاند. این اختلاف استانداردها، علاوه بر تهدید بازار، برای اتحادیه از منظر «اعتبار سیاستگذاری محیطزیستی و حقوق بشری» نیز مسئلهساز شده است.
وضعیت تولید برنج در اتحادیه اروپا و سایر کشورهای اروپایی
برنج در اتحادیه اروپا در مقایسه با غلات اصلی، محصولات باغی و بخش دامی سهم محدودی در کل تولیدات کشاورزی دارد، اما ساختار تولید آن نسبتا پایدار و بهشدت متمرکز است. بر اساس دادههایFAOSTAT و برآوردهای کمیسیون اروپا برای سال زراعی ۲۰۲۴، مجموع تولید شلتوک اتحادیه حدود ۲.۶ تا ۲.۸ میلیون تن در سال است که تقریباً تمام آن در هشت کشور عضو انجام میشود. دو کشور ایتالیا و اسپانیا بیش از چهارپنجم این تولید را بهصورت مشترک در اختیار دارند و تعیینکننده روندهای بازار و سیاستهای مرتبط با بخش برنج در اتحادیه هستند. جدول زیر وضعیت تولید شلتوک برنج در اتحادیه اروپا در سال 2024 را نشان می دهد:
فراتر از مرزهای اتحادیه، سه کشور نیز در چارچوب قاره اروپا بهعنوان بازیگران قابل توجه محسوب میشوند. روسیه با تولید سالانه حدود ۱.۱ میلیون تن شلتوک و ترکیه با حدود 900 هزار تن دو تولیدکننده عمده در حوزه برنج هستند و نقش تأثیرگذاری در بازارهای منطقهای دارند. اوکراین نیز که پیش از ۲۰۱۴ از تولیدکنندگان قابل توجه بود، در اثر جنگ و تخریب زیرساختها، تولید خود را به حدود ۳ هزار تن در سال های اخیر کاهش داده است. با وجود این ظرفیتها، اتحادیه اروپا این کشورها را بهعنوان «رقبای بیرونی» طبقهبندی میکند و آنها در چارچوبهای هماهنگی داخلی مانند ائتلاف EURice قرار نمیگیرند. با این حال، نقش آنها در شکلدهی به روابط تجاری، قیمتگذاری و فشار رقابتی بازار برنج برای اتحادیه قابل توجه است.
نتایج کنفرانس ورچلی و شکلگیری سازوکار دائمی EURice
کنفرانس «آینده بخش برنج اتحادیه اروپا» که در سپتامبر ۲۰۲۵ در شهر ورچلی ایتالیا برگزار شد، نقطه آغاز شکلگیری یک چارچوب هماهنگی سازمانیافته میان کشورهای تولیدکننده برنج در اتحادیه اروپا بود. این نشست که با مشارکت وزرای کشاورزی، مقامهای عالیرتبه ملی، معاون مدیرکل فائو و نمایندگان کمیسیون اروپا برگزار شد، به صدور بیانیه مشترک ورچلی انجامید. این بیانیه پاسخی مستقیم به مجموعهای از فشارهای تجاری، اقتصادی و زیستمحیطی است که تداوم تولید برنج اروپایی را تهدید میکند و ضرورت هماهنگی مشترک در سطح اتحادیه را برجسته میسازد. مهمترین نتیجه این کنفرانس، توافق کشورها بر ایجاد ائتلاف دائمی EURice بهعنوان یک سازوکار هماهنگی بلندمدت بود. در بیانیه ورچلی، کشورهای تولیدکننده برنج اتحادیه اروپا بر مجموعهای از اولویتهای مشترک تأکید کردند که عبارتند از:
- اهمیت راهبردی برنج اروپایی بهعنوان محصولی با کیفیت بالا و دارای زنجیره تولید پایدار مطابق با استانداردهای سختگیرانه بهداشتی، محیطزیستی و اجتماعی؛
- تهدید جدی واردات ارزان از کشورهای EBA (میانمار و کامبوج) و نیز هند و پاکستان، بهویژه به دلیل استفاده از سموم ممنوع، کار کودکان و بهرهگیری از معافیتهای تعرفهای؛
- ضرورت اجرای اصل عمل متقابل در روابط تجاری و جلوگیری از ورود محصولاتی که با استانداردهای اتحادیه اروپا همخوانی ندارند؛
- تقویت ظرفیت صادراتی برنج ممتاز اروپایی از طریق دسترسی به بازارهای غیرتولیدکننده و اجرای برنامههای ترویجی و اطلاعرسانی؛
- افزایش سرمایهگذاری در پژوهش و نوآوری، شامل اصلاح ارقام مقاوم، ارتقای بهرهوری، مدیریت بهینه منابع آب و سازگاری با تغییرات اقلیمی؛
- تأمین منابع مالی کافی در سیاست مشترک کشاورزی (CAP) پس از ۲۰۲۷ برای حفظ پایداری، حمایت مؤثر از تولیدکنندگان و مقابله با فشار رقابتی واردات.
در چارچوب بیانیه ورچلی، کشورهای عضو توافق کردند ائتلاف EURice را بهعنوان یک سازوکار دائمی و ساختاریافته برای هماهنگی سیاستی در حوزه برنج ایجاد کنند. این ائتلاف با ریاست دورهای سالانه میان اعضا اداره خواهد شد و جلسات منظم در سطوح وزیران، مدیران کل و کارشناسان عالی برگزار میکند تا مواضع کشورها را در سه حوزه اصلی-تجارت و استانداردهای وارداتی، نوآوری و تحقیق کشاورزی، و هماهنگی در اصلاحات آتی سیاست مشترک کشاورزی- یکسانسازی و تقویت کند.
نقش دیگر این سازوکار، لابیگری منسجم در برابر کمیسیون اروپا، پارلمان اروپا و سایر نهادهای تصمیمگیر اتحادیه است، بهگونهای که بتواند از منافع مشترک کشورهای تولیدکننده برنج در مواجهه با فشارهای تجاری و استانداردهای نابرابر دفاع کند. علاوه بر این، EURice بستر یک شبکه تخصصی برای تبادل دادهها، تحلیلها و تجربیات تولیدی فراهم میآورد. این ائتلاف در مجموع بهعنوان پاسخی سازمانیافته برای تقویت موقعیت بخش برنج در سیاستگذاریهای آینده اتحادیه و مقابله با چالشهای روزافزون این بخش ارزیابی میشود.
[1]. کشورهای EBA (Everything But Arms) شامل ۴۹ کشور کمتر توسعهیافته (LDC) طبق فهرست سازمان ملل هستند که اتحادیه اروپا به آنها اجازه میدهد تقریباً تمام محصولات (به جز تسلیحات) را با تعرفه صفر و بدون محدودیت سهمیه به بازار اروپا صادر کنند. در حوزه برنج، میانمار و کامبوج از این امتیاز برای عرضه برنج ارزانقیمت و با استانداردهای پایینتر زیستمحیطی و اجتماعی بهره میبرند و بدینترتیب تولیدکنندگان اروپایی را تحت فشار شدید قرار میدهند.