دیجیتالی شدن در اوراسیا: تقاطع فناوری، حاکمیت و ژئوپلیتیک

در قرن بیست‌و‌یکم، معنای ارتباطات در اوراسیا دیگر به مسیرهای شتر و قافله‌های ابریشم محدود نمی‌شود، بلکه در میان کابل‌های فیبر نوری، پلتفرم‌های دیجیتال و استراتژی‌های کلان حکومت‌داری مدرن جاری است.

آنچه زمانی جاده ابریشم سنتی بود، اکنون به «جاده ابریشم دیجیتال» تبدیل شده است؛ پلی میان کشورهای کوچک حوزه بالتیک تا قدرت‌های منطقه‌ای چون ایران و قزاقستان. این جاده دیجیتال نه‌تنها مسیر انتقال داده و خدمات است، بلکه عرصه‌ای برای نمایش حاکمیت، قدرت نرم، سازوکارهای نظارتی و رقابت ژئوپلیتیکی شده است. مقاله کلارا لیسینسکی در نشریه New Lines تصویری روشن و دقیق از این فرایند ترسیم می‌کند، اما برای فهم عمیق‌تر پویایی‌های جاری، لازم است ابعاد چندگانه این تحول واکاوی شود؛ از حکمرانی دیجیتال تا مقاومت‌های محلی، از ساختارهای امنیتی تا همکاری‌های منطقه‌ای.

 

نوسازی حکمرانی دیجیتال: تجربه کشورهای بالتیک، قزاقستان و اوکراین

در خط مقدم تحول دیجیتال اوراسیا، کشورهای بالتیک قرار دارند که دیجیتالی شدن را نه صرفاً یک سیاست بلکه بخش لاینفک هویت ملی خود می‌دانند. استونی، لتونی و لیتوانی، به‌ویژه پس از فروپاشی شوروی و در سایه تهدیدهای روسیه، مسیر دیجیتال‌سازی را به‌مثابه سازوکار بقا و ابراز استقلال برگزیدند. نمونه برجسته، پروژه E-Residency در استونی است که توانسته بیش از صد هزار شناسه دیجیتال برای کارآفرینان بین‌المللی ایجاد کرده و به الگویی برای حاکمیت اعتمادمحور تبدیل شود (Lysinski, 2025). در این کشورها، امضای دیجیتال، شناسه‌های هوشمند و دولت الکترونیک به جزء جدایی‌ناپذیر زندگی روزمره بدل شده‌اند.

در سمت دیگر اوراسیا، قزاقستان قرار دارد که جهش دیجیتال آن نه از تجربه اشغال، بلکه از راهبردهای دولت‌محور و نوآوری بخش خصوصی زاده شده است. این کشور در عرض یک دهه توانست از ساختارهای سنتی و کاغذبازی به دولتی با بانکداری کاملاً دیجیتال (eGov.kz) و اپلیکیشن‌هایی مانند Kaspi.kz گذار کند. قزاقستان اکنون در زمره سی کشور برتر جهان از نظر آمادگی دولت دیجیتال قرار دارد و هدف‌گذاری کرده تا صادرات فناوری اطلاعات خود را تا سال ۲۰۲۶ دو برابر کند (Timesca, 2024). برخلاف بالتیک، اینجا بخش خصوصی نقش مکمل دولت است، نه منتقد آن.

اوکراین نیز نمونه متفاوتی از تاب‌آوری دیجیتال است. حتی در بحبوحه جنگ، اپلیکیشن Diia به مردم اجازه داده است کارت شناسایی دیجیتال، گواهینامه رانندگی، ثبت شرکت و حتی رأی‌گیری را به صورت آنلاین انجام دهند. پروژه Diia به الگویی برای سایر کشورها چون مولداوی و استونی تبدیل شده و به‌طور نمادین نشان داده که چگونه فناوری می‌تواند ثبات دولت و مشارکت شهروندی را در اوج بحران تضمین کند (Digital.gov.ua, 2024). در این‌جا دولت دیجیتال نه‌تنها ابزار خدماتی، بلکه نماد مقاومت مدنی است.

 

روند دیجیتالی شدن در ایران و روسیه : میان نوآوری و اقتدار

در حالی که برخی کشورها دیجیتال‌سازی را در خدمت شفافیت و بازسازی اجتماعی می‌دانند، کشورهای دیگری چون ایران و روسیه، تجربه‌ای متفاوت دارند. ایران، با وجود چالش‌های ناشی از تحریم‌ها و محدودیت زیرساختی، توانسته است در زمینه بانکداری همراه، سلامت دیجیتال، شهر هوشمند و خدمات دیجیتال دولتی پیشرفت‌هایی قابل‌توجه داشته باشد. اما این پیشرفت‌ها همواره در چارچوبی محدود در چالش با تحریمها انجام شده‌اند. (Lysinski, 2025).

وضعیت در روسیه پیچیده‌ است. در این کشور، پروژه‌های دیجیتال مانند پروژه RuNet (اینترنت ملی روسیه) و تلاش برای توسعه پلتفرم‌های بومی مانند VK و Yandex، بخشی از راهبرد «حاکمیت دیجیتال» هستند؛ به‌معنای اعمال کنترل کامل بر فضای مجازی داخلی و قطع یا محدودسازی وابستگی به پلتفرم‌های غربی. روسیه در عین حال که در حوزه‌های خاصی مانند هوش مصنوعی و امنیت سایبری پیشرفته است، در بسیاری موارد وابسته به فناوری چین شده و مسیر انزوای دیجیتال را در پیش گرفته است (East Asia Forum, 2025).

همکاری‌های منطقه‌ای و آینده دیجیتال اوراسیا

با وجود مسیرهای گوناگون کشورها، آنچه بیش از پیش اهمیت می‌یابد، چگونگی شکل‌گیری همکاری‌های فراملی در زمینه دیجیتالی شدن است. کشورهای حوزه بالتیک با ایجاد سازوکارهایی چون فضای داده مشترک و به رسمیت‌شناسی امضای دیجیتال، گام‌هایی جدی برای یکپارچه‌سازی خدمات دیجیتال در سطح منطقه‌ای برداشته‌اند. این همکاری‌ها نه‌تنها ابعاد فناورانه دارند، بلکه به تثبیت ارزش‌های شفافیت، باز بودن داده‌ها و تقویت شهروندی دیجیتال منجر شده‌اند (CFR, 2023).

در قفقاز جنوبی نیز کشورهایی چون گرجستان و ارمنستان تلاش کرده‌اند با الگوگیری از بالتیک، مدل‌های خاص خود را برای دولت الکترونیک طراحی کنند. گرجستان با پروژه «دیجیتال ۲۰۲۰» و ارمنستان با وزارت فناوری پیشرفته، تعاملات نزدیکی با متخصصان استونیایی و لتونیایی داشته‌اند. نکته مهم اینجاست که این همکاری‌ها صرفاً انتقال تکنولوژی نیستند، بلکه حاکی از تلاش برای بازآفرینی نهادهای سیاسی و اجتماعی از درون فناوری‌اند (Lysinski, 2025).

در سطح کلان‌تر، ابتکار چین تحت عنوان «جاده ابریشم دیجیتال» بخشی از راهبرد جهانی این کشور برای صادرات زیرساخت، استاندارد، پلتفرم و حتی نظارت دیجیتال است. چین با سرمایه‌گذاری گسترده در کابل‌کشی، زیرساخت ابری و G5 در آسیای مرکزی و اروپا، در پی خلق یک اکوسیستم فناورانه وابسته به خود است. این موضوع موجب نگرانی برخی دولت‌ها و کارشناسان غربی شده که جاده ابریشم دیجیتال را ابزاری برای نفوذ سیاسی پکن می‌دانند (Eurasia Review, 2024).

در این میان، پروژه دیجیتال اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU) نیز در تلاش است استانداردها و خدمات دیجیتال را در میان کشورهای عضو (روسیه، قزاقستان، قرقیزستان، بلاروس، ارمنستان) یکپارچه کند. اگرچه میزان تحقق عملی این اهداف هنوز پایین است، اما انگیزه‌های اقتصادی و امنیتی برای آن وجود دارد.

 

نتیجه‌گیری

تحول دیجیتال در اوراسیا، نه یک روند یکنواخت، بلکه پویشی چند‌لایه، متنوع و آمیخته با تاریخ، جغرافیا، فرهنگ و سیاست است. از کشورهای بالتیک که فناوری را ابزاری برای بازسازی اعتماد اجتماعی و حکمرانی باز می‌دانند، تا کشورهایی چون ایران و روسیه که آن را در خدمت تقویت اقتدار و امنیت اطلاعاتی می‌گیرند، طیفی از مدل‌های دیجیتال‌سازی در این منطقه شکل گرفته‌اند.

این دگرگونی تنها به اصلاح خدمات عمومی یا افزایش بهره‌وری اقتصادی محدود نمی‌شود. بلکه مستقیماً بر تعریف جدیدی از حاکمیت، مشارکت، مرز، استقلال و وابستگی سایه افکنده است. دیجیتال‌سازی، مرزهای سنتی را محو و در عین حال، مرزهای جدید اطلاعاتی ایجاد کرده است. مهم‌تر آن‌که این روند به یکی از میدان‌های مهم رقابت ژئوپلیتیکی تبدیل شده است؛ جایی که چین، روسیه، اتحادیه اروپا و بازیگران محلی تلاش می‌کنند مدل خود را به دیگران صادر کنند یا در برابر مدل‌های دیگر مقاومت نمایند.

بدین‌ترتیب، جاده ابریشم دیجیتال در قرن بیست‌ویکم، چیزی بیش از یک مسیر انتقال داده است؛ عرصه‌ای برای بازتعریف سیاست، اقتصاد و فرهنگ در یکی از پیچیده‌ترین مناطق جهان. آینده این مسیر، به چگونگی تعامل کشورها با فناوری، یکدیگر و مردم خود بستگی دارد.

منابع:

Lysinski, C. (2025). Understanding the Digital Turn in Eurasia. New Lines Magazine, June 27.

Times of Central Asia. (2024). Digital Kazakhstan: Pioneering e-Government Innovation Amid New Challenges.

East Asia Forum. (2025). China Expands AI Globally Through the Digital Silk Road. April Edition.

CFR. (2023). China’s Digital Silk Road Initiative. Council on Foreign Relations.

Eurasia Review. (2024). China's Digital Silk Road Taking Its Shot At The Global Stage.

Digital Transformation Office of Ukraine. (2024). Diia App and Its Impact During Wartime.

ResearchGate. (2024). China's DSR and EAEU Digital Integration: Challenges and Opportunities.