چالش های بخش انرژی برق ازبکستان، دلایل و راهکارها

قطعی‌های مکرر برق طی ماههای اخیر در ازبکستان باعث بروز اختلال های جدی در زندگی روزمره وافزایش ناامیدی عمومی‌شده است. این قطعی‌ها که زمانی محدود به مناطق دورافتاده یا روستایی بود، به طور فزاینده‌ای به شهرهای بزرگ، از جمله پایتخت رسیده است، جایی که ساکنان آن هم در یخبندان‌های زمستانی و هم در موج گرمای تابستانی با کمبودهای مکرر برق مواجه هستند.

وجود این مشکلات باعث گردیده که طی ماههای اخیر گفتگوها در خصوص علل و راهکارهای برون رفت از چنین وضعیتی در محافل علمی، فنی و تخصصی ازبکستان بالا بگیرد.

یکی از این سلسله گفتگوها، مصاحبه خبرگزاری روز ازبکستان با دکتر سلیم توردالیف، اقتصاددان دارای مدرک دکتری، متخصص حوزه انرژی و مدرس دانشگاه چارلز پراگ است که وجود ریزساختهای فرسوده وسیاست‌های قیمت‌گذاری شکست خورده را از مهمترین علل بروز چنین وضعیتی در صنعت برق کشور عنوان و آزادسازی قیمت ها را راه حل تعدیل آن می داند.

میراث انرژی پس از شوروی و چالش‌های ساختاری

به عقیده وی در حال حاضر ازبکستان در مرحله گذار از سیستم سنتی و مبتنی بر اقتصاد دولتی شوروی سابق به آزادسازی بازار قرار دارد. گرجستان و ارمنستان این مرحله گذار را ۱۵ تا ۲۰ سال پیش آغاز کرده و ازبکستان در حال حاضر تازه در مراحل ابتدایی این مسیر قرار دارد. ازبکستان نه تنها زیرساخت‌های منسوخ‌شده از اتحاد جماهیر شوروی را به ارث برده، بلکه یک چارچوب سیاستگذاری متمرکز را نیز به ارث برده است که برق و گاز را به عنوان کالاهای عمومی و اشتراکی در نظر می‌گیرد.

دکتر توردالیف در این خصوص اظهار می دارد:

   «در حال حاضر بازار انرژی در ازبکستان آزاد نشده، ما به انرژی به عنوان یک کالای تجاری نگاه نمی‌کنیم. هزینه تولید یک کیلووات ساعت برق در واقع بالاتر از قیمتی است که معمولاً فروخته می‌شود.این سخن به این معنی است که دولت به شدت به انرژی برق یارانه تخصیص می‌دهد. در این وضعیت طبعا سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های انرژی به شدت کاهش می‌یابد. هیچ شرکتی از بخش خصوصی داخل یا هیچ شرکت بین‌المللی حاضر به سرمایه‌گذاری در بخش برق کشور نیست، چرا که سرمایه گذاری در این بخش برایش سودآور نخواهد بود.»

زیرساخت‌های فرسوده و فشار سیستمی

زیرساخت‌های انرژی این کشور که بخش عمده‌ای از آن در دوران شوروی ساخته شده است، نتوانسته است با گسترش جامعه شهری، افزایش تقاضا و افزایش فشار ناشی از رویدادهای شدید آب و هوایی همگام شود.

این در حالی است که مقامات دولتی همچنان خاموشی‌های زمستانی را به کمبود سوخت، به ویژه عرضه ناکافی گاز طبیعی مورد نیاز برای تولید برق، نسبت می‌دهند.

عدم سرمایه‌گذاری کافی در نوسازی صنعت برق کشور

به باور آقای توردالیف، علیرغم افزایش شدید مصرف طی دهه‌های اخیر به ویژه در شهرها، سرمایه‌گذاری معنادار کمی در ارتقاء و بازسازی سیستم صورت گرفته است.

او این رکود را به عدم آزادسازی قیمتها در بازار انرژی مرتبط می‌داند، جایی که یارانه‌های سنگین فضای کمی‌برای سرمایه‌گذاری خصوصی یا خارجی باقی گذاشته است. در نتیجه، شبکه برق در زمان اوج تقاضا آسیب‌پذیر باقی می‌ماند.

آیا آزادسازی قیمت می‌تواند مشکل را حل کند؟

وی در پاسخ به این سوال می‌گوید:

«قیمت‌ها باید منعکس‌ کننده هزینه‌های واقعی بازار باشند. بدون قیمت‌گذاری مناسب، سرمایه‌گذاری‌ها ناکافی خواهند ماند.آزادسازی قیمت می‌تواند یکی از راه حل ها، نه راه حل اصلی، برای رسیدگی به مسائل سیستماتیک مربوط به قطعی برق باشد.»

برای دهه‌ها، قیمت برق در ازبکستان ۲۹۵ سوم به ازای هر کیلووات ساعت ثابت مانده بود، که این میزان از سال ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۳ بدون تغییر باقی ماند. در سال ۲۰۲۴، دولت بر مبنای مدل ابداعی خود ۲۰۰ کیلووات ساعت اول را ۴۵۰ سوم ازبکستان قیمت‌گذاری کرد و تا ماههای میانی سال ۲۰۲۵ سیستم مذکور را بطور نامحسوسی به شرح ذیل گسترش داد:

مصرف برق تا ۲۰۰ کیلووات ساعت در ماه: هر کیلووات ساعت ۶۰۰ سوم ازبکستان

مصرف از 200 تا 500 کیلووات ساعت در ماه: هر کیلو وات ساعت ۸۰۰ سوم ازبکستان

بدین ترتیب دولت ازبکستان با اعمال سیستم پلکانی اعمال تعرفه‌های مصرف برق، حرکت تدریجی خود به سوی قیمت‌گذاری مبتنی بر بازار را آغاز کرد، گرچه بار مالی این تصمیم گیری بر دوش خانوارها، به ویژه در مناطق کم‌درآمد، سنگینی می‌کند.

توردالیف معتقد است: "بدون حمایت اجتماعی، این تغییرات می‌تواند خانواده‌های آسیب‌پذیر را به سمت استفاده از سوخت‌های آلوده‌تر سوق دهد، همانطور که در روسیه دیدیم."

این محقق بر اهمیت بررسی موارد مشابه در سایر کشورهایی که از سیستم‌های انرژی یارانه‌ای به سیستم‌های انرژی مبتنی بر بازار تغییر کرده‌اند، تأکید می‌کند. او خاطرنشان می‌کند: "در گرجستان و ارمنستان، اصلاحات سرمایه‌گذاری و قابلیت اطمینان را بهبود بخشید، اما بدون اقدامات خوب حمایت اجتماعی، همیشه خطر انتقال فقیرترین افراد به سوخت‌های آلوده‌تر وجود دارد." دکتر توردالیف با استناد به کار میدانی خود در روسیه، به یاد می‌آورد: "برخی از خانواده‌ها توانایی پرداخت هزینه برق برای گرمایش را نداشتند، بنابراین به زغال سنگ یا حتی نفت سفید روی آوردند... ارزان‌تر است، اما آلودگی داخلی و CO₂ بیشتری تولید می‌کند... و این یک مشکل برای سلامت و محیط زیست است."

سرمایه‌گذاری خارجی و تلاش برای دستیابی به منابع انرژی سبز

در چند سال گذشته، ازبکستان شاهد هجوم قابل توجه سرمایه خارجی به سمت بخش انرژی خود بوده است. از جمله قابل توجه‌ترین آنها می‌توان به شرکت برق ACWA عربستان سعودی اشاره کرد که بیش از ۱۵ میلیارد دلار به چندین پروژه انرژی تجدیدپذیر اختصاص داده است. سرمایه‌گذاری چین در حال افزایش است، از جمله بازیگران روسی، مانند Rosatom، نیز علاقه فزاینده‌ای را به ویژه در توسعه انرژی هسته‌ای نشان داده‌اند. این روند، بیانگر اراده ازبکستان برای دستیابی به منابع جایگزین انرژی به ویژه انرژی‌های تجدیدپذیر است.اگرچه این سرمایه‌گذاری‌ها نشان‌دهنده تعهد به انرژی سبز است، اما تحلیل‌ها نشان می‌دهد که انرژی‌های تجدیدپذیر نوشدارو نیستند.

محدودیت‌های انرژی سبز و سایز منابع جایگزین‌

«مشکل انرژی سبز این است که پایدار نیست. و سیستم‌های برق به ثبات نیاز دارند. حتی در اروپا، انرژی سبز می‌تواند به دلیل تولید بیش از حد و کمبود ذخیره‌سازی منجر به بی‌ثباتی شبکه شود.»

به گفته این محقق، قیمت برق در اروپا بر اساس عرضه و تقاضا به صورت لحظه‌ای نوسان می‌کند. وقتی توربین‌های بادی بیش از حد تولید می‌کنند و هیچ راهی برای ذخیره برق وجود ندارد، اپراتورهای شبکه گاهی اوقات مجبور می‌شوند برای جلوگیری از اضافه بار، به مردم پول بدهند تا انرژی مصرف کنند، که این روند با نام "قیمت‌گذاری منفی یا خودخواری" شناخته می‌شود.

بدون ظرفیت ذخیره‌سازی (مانند باتری‌های بزرگ)، انرژی سبز نمی‌تواند به طور قابل اعتمادی جایگزین سوخت‌های فسیلی شود. حتی کشورهای ثروتمندی مانند ایالات متحده و کانادا هنوز به منابع فسیلی وابسته هستند. ازبکستان، با ادغام محدود انرژی خورشیدی و بادی، فاقد زیرساخت‌ها و راه‌حل‌های ذخیره‌سازی برای اتکای کامل به انرژی‌های تجدیدپذیر است.

دکتر توردالیف خاطرنشان می‌کند: «در کوتاه‌مدت تا میان‌مدت، ازبکستان همچنان برای تأمین تقاضا به سوخت‌های فسیلی متکی خواهد بود.»

با در نظر گرفتن این موضوع، کشور باید با دقت پیامدهای پیچیده این گذار را بررسی کند تا اطمینان حاصل شود که اهداف زیست‌محیطی، واقعیت‌های اجتماعی، فنی یا اقتصادی را تحت الشعاع قرار نمی‌دهند.

نقش دانشگاه و استفاده از تجربیات  بین‌المللی

«ما مجبور نیستیم چرخ را دوباره اختراع کنیم. می‌توانیم آنچه را که در جای دیگر کارساز بوده، قرض بگیریم و از آنچه که کارساز نبوده، اجتناب کنیم. دانشگاهیان اغلب به عنوان افراد غیرعملی دیده می‌شوند، اما بسیاری از تحقیقات و طرح های مطالعاتی ایشان می‌تواند در سیاست‌گذاری دولت در صنعت برق کشور تاثیرات مثبتی داشته باشد.» دکتر توردالیف در این بخش خواستار گفتگوی قوی‌تر بین دولت و دانشگاه همچنین استفاده از تجربیات  سایر کشورها در سیاست‌گذاری بخش انرژی کشور گردید .