جایگاه موریتانی در رقابت ژئوپلتیکی بر سر ذخایر معدنی و انرژی پاک

بر اساس شاخص GeGaLo (Geopolitical Gains and Losses) که توسط مؤسسه SWP آلمان توسعه یافته و رتبه‌بندی کشورها در عصر گذار انرژی را انجام می‌دهد، موریتانی در جایگاه دوم جهان قرار دارد که ظرفیت بالای این کشور برای نقش‌آفرینی ژئوپلتیکی در آینده را نشان می‌دهد.

در حالی که جهان در مسیر گذار به اقتصاد کم‌کربن شتاب می‌گیرد، مواد معدنی حیاتی به مهره‌هایی کلیدی در بازی قدرت‌های بزرگ تبدیل شده‌اند. چین در حال حاضر با کنترل 85 درصد فرآوری عناصر خاکی کمیاب جهان، 55 درصد لیتیوم، 76 درصد کبالت، 42 درصد مس، تولید بیش از 80 درصد از آندهای مصنوعی، 70 درصد از کاتدها، حدود 80 درصد از باتری‌های لیتیومی جهان و تسلط بر بیش از 80 درصد از زنجیره تامین پنل‌های خورشیدی، بازیگر مسلط جهانی در حوزه استخراج و فرآوری مواد معدنی حیاتی و تکنولوژی تولید انرژی سبز می‌باشد. این واقعیت باعث شده است تا چین کنترل کاملی بر قیمت‌گذاری و توزیع جهانی این مواد داشته باشد؛ امری که برای غرب نگران‌کننده است.

در واکنش به نقش چین در زنجیره تامین فلزات حیاتی، کشورهای غربی به‌ویژه آمریکا و اتحادیه اروپا طرح ائتلافی موسوم به «ناتوی فلزی» را در پیش گرفته‌اند که ائتلافی برای تضمین دسترسی ایمن به منابع معدنی مورد نیاز انرژی سبز است. آمریکا با انتشار لیست 50 ماده معدنی استراتژیک در سال 2022، برنامه‌های خود برای تسلط بر مواد معدنی مورد نیاز برای تغییر پارادایم انرژی در آینده و رقابت با چین را مورد پیگیری قرار می‌دهد. از این تعداد، امریکا در 26 ماده معدنی متکی به واردات است و در 18 مورد آن از جمله 100 درصد در آرسنیک، گرافیت، تانتالوم، ایتیوم، 95 درصد از عناصر خاکی کمیاب و همچنین گالیوم، ایندیوم و فلوریت (با منشا عمدتا غیرچینی) به چین یا سایر کشورها وابسته می‌باشد. اتحادیه اروپا نیز با انتشار فهرستی شامل 21 ماده معدنی حیاتی مانند لیتیوم، کبالت، گرافیت و تمام 17 عنصر خاکی کمیاب در سال 2023 برنامه‌های خود برای واکنش به آینده تسلط جهانی چین بر مواد معدنی حیاتی را نشان داد.

امریکا و متحدانش با هدف به حاشیه راندن چین، شبکه‌ای از اتحادهای اقتصادی و معدنی را شکل داده‌اند؛ اتحادهایی که برخی آن را «ناتوی فلزی» می‌نامند. در مقابل چین با قدرتی بی‌سابقه، کنترل زنجیره تأمین مواد معدنی، تجهیزات باتری و پنل‌های خورشیدی را در اختیار گرفته است. این رقابت بر سر استانداردها نه فقط اقتصادی بلکه سیاسی نیز می‌باشد. آمریکا در تلاش است تا مواد معدنی تولید چین را فاقد استانداردهای زیست‌محیطی و حکمرانی خوب در ارتباط با توسعه پایدار معرفی کند. این جدال بر سر اعتبار جهانی، می‌تواند فرصت یا تهدیدی برای کشورهای توسعه نیافته دارای منابع طبیعی حیاتی بوجود آورد.

 موریتانی با داشتن ذخایر بزرگ سنگ آهن، طلا، عناصر خاکی کمیاب، مس و نیکل به یک مرکز بالقوه تأمین مواد معدنی حیاتی تبدیل شده است. همچنین ظرفیت عظیم آن در انرژی‌های تجدیدپذیر (خورشیدی و بادی) به ارزش این موقعیت افزوده است. حضور معادن سنگ آهن با اهمیت راهبردی جهانی (هم‌راستا با تصمیم بریتانیا و کانادا برای قراردادن سنگ‌آهن در فهرست مواد حیاتی) و هم‌پوشانی بالای 21 نوع ماده معدنی بین فهرست‌های چین و آمریکا و 17 مورد با اروپا و وجود شرکت‌های بزرگ خارجی در بخش استخراجی (طلا و سنگ آهن) بر اهمیت نقش آفرینی موریتانی در آیندۀ گذار انرژی در جهان افزوده است.

در این معادله جهانی، موریتانی با پتانسیل چشم‌گیر در انرژی‌های تجدیدپذیر ناگهان از کشوری نسبتاً کم‌توجه، به یک مهره مهم تبدیل شده است. بر اساس شاخص GeGaLo که رتبه‌بندی کشورها در عصر گذار انرژی را انجام می‌دهد، موریتانی در جایگاه دوم جهان قرار دارد که ظرفیت بالای این کشور برای نقش‌آفرینی ژئوپلتیکی در آینده را نشان می‌دهد. شاخص GeGaLo (Geopolitical Gains and Losses) توسط مؤسسه SWP آلمان توسعه یافته و ارزیابی می‌کند که کشورها در جهان جدیدِ مبتنی بر انرژی‌های تجدیدپذیر چه موقعیتی خواهند داشت. در این شاخص کشورهایی که به‌جای نفت و گاز، منابع معدنی حیاتی و انرژی‌های تجدیدپذیر دارند، در جایگاه‌های بالاتری قرار می‌گیرند. موریتانی در آخرین رتبه‌بندی این شاخص، در میان 156 کشور، پس از ایسلند رتبه دوم را به خود اختصاص داده است؛ این یعنی موریتانی یکی از بزرگترین برندگان ژئوپلتیکی دوران گذار انرژی محسوب می‌شود. معیارهای اصلی شاخص را درصد تولید نفت و گاز کشور در اقتصاد آن (وابستگی به سوخت‌های فسیلی)، میزان ظرفیت تولید برق از منابع تجدیدپذیر، وجود منابع معدنی حیاتی، پتانسیل فنی و اقلیمی‌کشور برای توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر (خورشیدی، بادی و غیره) تشکیل می‌دهند.

در این شاخص کشورهایی که وابستگی بالایی به صادرات نفت و گاز دارند و فاقد زیرساخت‌های تجدیدپذیر هستند، امتیاز منفی و کشورهایی که دارای ذخایر مواد معدنی حیاتی و ظرفیت بالای انرژی پاک هستند، امتیاز مثبت دریافت می‌کنند. برای مثال کشورهایی مانند عربستان سعودی و ونزوئلا که اقتصادشان شدیداً به صادرات نفت و گاز متکی است و فاقد تنوع در منابع تجدیدپذیر هستند، در پایین‌ترین رده‌ها قرار دارند. جایگاه موریتانی در این شاخص به معنای آن است که موریتانی از نظر ژئوپلتیکی، در جهان پسافسیلی ظرفیت تبدیل شدن به یک قدرت منطقه‌ای تأمین‌کننده مواد اولیه انرژی پاک را دارد. همچنین این کشور می‌تواند نقش کاتالیزور در زنجیره تأمین انرژی‌های نوین در غرب آفریقا را ایفا کند و در ائتلاف‌های ژئوپلتیکی جدید مانند «ناتوی فلزی» یا ابتکار کمربند و راه چین (BRI) نقش فعال و انتخاب‌گر داشته باشد. 

در مجموع می‌توان گفت در شرایطی که بخش قابل‌توجهی از مواد معدنی حیاتی در فهرست‌های آمریکا، چین و اروپا همپوشانی دارد، رقابت برای دستیابی به آن‌ها اجتناب‌ناپذیر است و این تقاطع منافع، موریتانی را در وضعیتی شکننده اما مهم قرار داده است.