پیامدهای جنگ اوکراین بر بازار غلات و انرژی اروپا

یک تحلیلگر اقتصادی پایگاه خبری رادیو و تلویزیون اسلوونی در گزارشی به بررسی پیامدهای جنگ اوکراین بر بازار غلات و انرژی در اروپا در اولین سالگرد این جنگ پرداخته است که خلاصه ای از گزارش مذکور به شرح ذیل ارائه می‌گردد.

الف- غلات و محصولات کشاورزی:

قبل از جنگ، اتحادیه اروپا یک سوم غلات خود را از اوکراین وارد می‌کرد و در آغاز جنگ، نگرانی‌های زیادی در زمینه عرضه آنها ایجاد گردید. وضعیت بازار مواد غذایی یک سال پس از جنگ حاکی از تغییر ساختار تجارت است. جریان‌های بازار با یک تنظیم مجدد مواجه شده است که قبلاً دیده نشده بود. اما هیچ اختلال فاحشی حداقل در کشورهای توسعه یافته وجود ندارد، ولی به دلیل افزایش قیمت‌ها، کشورهای فقیرتر در دسترسی به مواد غذایی مشکل دارند.

مزارع وسیع اوکراین از دیرباز به عنوان «انبار غله اروپا» در نظر گرفته شده است. ابعاد کشاورزی اوکراین شاید به بهترین نحو با این واقعیت نشان داده شود که مساحت زمین‌های زیر کشت آن بزرگتر از ایتالیا است. با این حال، بخش کشاورزی در اوکراین عمدتاً تحت سلطه شرکت‌های هلدینگ بزرگ است و 20 شرکت، مالک 14 درصد زمین‌های کشاورزی هستند، بنابراین شرکت‌های منفرد در بیش از 300 هزار هکتار پراکنده شده‌اند. در سال 2021 اتحادیه اروپا تقریبا یک سوم (28.8 درصد) از تمام غلات خود را از اوکراین وارد کرد و در زمینه واردات روغن‌های گیاهی و چربی‌های حیوانی نیز 14.5 درصد از کل نیاز خود را از اوکراین تامین کرد. به همین دلیل ترس از کمبود در قفسه فروشگاه‌ها وجود داشت، اما این اتفاق نیفتاد زیرا زنجیره‌های تأمین به ویژه در بخش توسعه‌یافته جهان قوی هستند، اما بخش توسعه نیافته جهان که در واقع کمبود مواد مغذی را احساس می‌کند، پیامدهای بزرگ و قابل‌توجهی را از این جنگ بخود دیده است.

پروفسور دانشکده بیوتکنولوژی در لیوبلیانا هشدار می‌دهد: «به دلیل افزایش قیمت‌ها، که با جنگ در اوکراین مرتبط است، در حال حاضر 349 میلیون نفر در 79 کشور به دلیل عوامل مختلف با ناامنی غذایی حاد روبرو هستند. بر اساس داده‌های برنامه بین المللی غذا (WFP) این رقم 200 میلیون بیشتر از قبل از شیوع کووید-19 است».

زمانی که روسیه مدت کوتاهی پس از آغاز جنگ، بنادر دریای سیاه اوکراین را بست و صادرات غلات اوکراین از پنج میلیون تن در فوریه به 1.4 میلیون تن در ماه مارس کاهش یافت، قیمت مواد غذایی به شدت افزایش یافت. اوکراین حدود ده درصد از غلات مورد نیاز جهان را تامین می‌کند. روسیه تامین کننده بزرگتر غلات است. این دو کشور روی هم به اندازه یک سوم نیاز غلات جهان را پوشش می‌دهند. در دنیای امروز که وابستگی شدیدی به مناطق یا کشورهای تخصصی داریم، غذا ابزار بسیار مناسبی برای سخت‌گیری و دستیابی به اهداف سیاسی و ژئواستراتژیکی است. سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) هشدار می‌دهد که اگرچه قیمت‌ها در ده ماه گذشته کاهش یافته است، اما همچنان بالاتر از سال‌های قبل از جنگ است.

با وجود جنگ، اوکراین جایگاه خود را به عنوان یکی از بزرگترین صادرکنندگان مواد غذایی حفظ کرد. پس از بسته شدن بنادر در ماه مه گذشته، کمیسیون اروپا «کمربندهای همبستگی» را ایجاد کرد که امکان صادرات کالاهای اوکراینی به اتحادیه از طریق زمین و رودخانه را فراهم کرد. سپس در ماه ژوئیه، تحت نظارت سازمان ملل متحد و ترکیه، کشورهای متخاصم توافقنامه‌ای را برای باز کردن بنادر دریای سیاه اوکراین منعقد کردند که ادامه صادرات اوکراین را ممکن نمود. با وجود جنگ، اوکراین جایگاه خود را به عنوان بزرگترین صادرکننده ذرت، گندم، آفتابگردان و سایر غلات و همچنین مرغ در جهان حفظ کرد. اوکراین که یک صادرکننده مهم دانه‌های روغنی در جهان است، قبل از جنگ حدود 15 درصد از نیازهای اتحادیه اروپا را پوشش می‌داد.

اتحادیه اروپا برای جلوگیری از بحران غلات، تمامی عوارض گمرکی و سهمیه واردات را لغو کرد. در نتیجه این اقدام، واردات غلات از چند هزار تن در سال‌های گذشته به میلیون‌ها تن در سال گذشته افزایش یافت. در بیانیه مشترکی پس از بیست و چهارمین اجلاس سران اتحادیه اروپا و اوکراین در فوریه 2023، اتحادیه اروپا و اوکراین اعلام کردند که بین ماه مه و دسامبر 2022، حمل و نقل 45 میلیون تن کالای اوکراینی شامل 23 میلیون تن غلات، دانه‌های روغنی و غیره اوکراینی را امکان پذیر کرده‌اند. کمربندهای همبستگی اروپایی به اقتصاد اوکراین کمک کرد تا 20 میلیارد یورو درآمد داشته باشد.

در گزارشی که اکتبر گذشته در مورد واردات از اوکراین در دوره بین آگوست 2021 تا 2022 منتشر شد، کمیسیون اروپا نوشت که در طول جنگ در اوکراین، داده‌ها نشان می‌دهد که افزایش قابل توجهی در واردات برخی از محصولات که قبلا مشمول سهمیه‌بندی شده بودند (مانند مرغ، تخم مرغ، پودر شیر، کره، شکر، نشاسته، سبوس و برخی غلات) صورت گرفته است. در دسامبر گذشته، کمیسیونر کشاورزی اروپا، یانوش وویچیچوفسکی، به عنوان اولین مقام بلندپایه اروپایی، هشدار داد که اتحادیه باید محدودیت‌هایی برای واردات برخی محصولات غذایی از اوکراین اعمال کند. از سوی دیگر اقدام کشورهای اروپایی به پرکردن انبارهای غلات خود باعث انتقادهای زیای شده است، زیرا تامین غلات برای کشورهای دیگر به ویژه کشورهای کمتر توسعه یافته را با دشواری‌های زیادی مواجه کرده است.

ب- انرژی:

جنگ در اوکراین تأثیر زیادی بر تأمین انرژی اتحادیه اروپا گذاشت که به ویژه در زمینه گاز به شدت به روسیه وابسته بود. در سال 2020، اتحادیه اروپا 42 درصد از انرژی مورد نیاز خود را توسط کشورهای عضو تولید نموده و 58 درصد انرژی مصرفی خود را از طریق واردات تامین کرده بود. کل تولید و واردات انرژی اتحادیه اروپا عمدتا از پنج منبع مختلف تشکیل شده است: نفت خام و مشتقات نفت (35 درصد)، گاز طبیعی (24 درصد)، انرژی‌های تجدیدپذیر (17 درصد)، انرژی هسته ای (13 درصد) و سوخت‌های فسیلی جامد (12 درصد). روسیه بزرگترین صادرکننده محصولات انرژی به اتحادیه اروپا بود، زیرا در دوره قبل از جنگ، یک چهارم کل انرژی (حدود 40 درصد کل گاز طبیعی و 30 درصد کل نفت خام) را تامین می‌کرد. پس از شروع جنگ، اتحادیه اروپا شروع به اعمال تحریم‌هایی کرد که هدف آن تضعیف اقتصاد روسیه و در نتیجه صنایع نظامی آن بود. در ژوئن سال گذشته، اتحادیه اروپا واردات نفت روسیه از طریق دریا را که دو سوم کل واردات را تشکیل می‌داد، تحریم کرد، اما همچنان اجازه واردات نفت روسیه از طریق خطوط لوله را داد.

در ماه دسامبر، ممنوعیت کامل واردات نفت روسیه و به دنبال آن ممنوعیت واردات تمام مشتقات نفتی روسیه در فوریه سال جاری اعمال شد. یک استثنا برای مجارستان و اسلواکی اعمال می‌شود که به دلیل موقعیت جغرافیایی خود به نفت روسیه وابسته هستند. در آغاز ماه دسامبر، همراه با تحریم واردات بیشتر نفت خام روسیه، سقف قیمتی برای نفت خامی‌که مسکو به کشورهای ثالث صادر می‌کند، اعمال شد. اعضای اتحادیه اروپا آن را 60 دلار در هر بشکه تعیین کردند.

اتحادیه اروپا در زمینه گاز وابستگی بیشتری به روسیه دارد. اگر اعضای اتحادیه به نحوی در مورد تحریم نفت روسیه به توافق برسند، این امر به دلیل وابستگی برای گاز روسیه محقق نمی‌شود. دو هفته پس از آغاز جنگ، اتحادیه اروپا طرحی را ارائه کرد که بر اساس آن واردات گاز روسیه تا پایان سال 2022 به میزان دو سوم کاهش یابد. سپس اعضا در ماه ژوئیه توافق کردند که کل مصرف گاز خود را تا مارس 2023 تا 15 درصد کاهش دهند.

اتحادیه اروپا سالانه حدود 400 میلیارد متر مکعب گاز طبیعی مصرف می‌کند. اگر قبل از جنگ 150 میلیارد مترمکعب از روسیه وارد می‌شد، سال گذشته به نصف کاهش یافت و به حدود 70 میلیارد مترمکعب رسید. کاهش واردات گاز از روسیه تا حدی با جایگزین کردن گاز طبیعی مایع (LNG) جبران شده است که واردات آن از 70 تا 80 به حدود 125 تا 150 میلیارد متر مکعب در سال گذشته افزایش یافته است.

گاز روسیه عمدتاً با گاز نروژ و آمریکا جایگزین شده است. بر اساس اطلاعات رسمی‌شورای اروپا، بین ژانویه تا نوامبر 2022، واردات گاز از روسیه یک چهارم کاهش یافته است. در طول این مدت، اتحادیه اروپا حدود یک چهارم کل گاز طبیعی را به صورت گاز طبیعی مایع (LNG)، عمدتاً از ایالات متحده آمریکا، قطر و نیجریه وارد کرد. تامین گاز مایع معمولاً بسیار و حتی سه برابر گرانتر از تامین گاز از طریق خطوط لوله است.

اتحادیه اروپا به دلیل وابستگی خود به روسیه در بخش انرژی، پس از شروع جنگ، اقدام به صرفه جویی در انرژی کرد. با اقداماتی همچون تعدیل سرمایش در تابستان به 25 درجه تا کاهش گرمایش در زمستان به 19 درجه، درخواست از ساکنان برای دورکاری، رانندگی کمتر، تنظیم وسایل گرم کننده و پوشیدن لباس گرم در خانه در فصل زمستان، اتحادیه اروپا توانست حدود 50 میلیارد متر مکعب گاز را ذخیره کند و زمستان نه چندان شدید اروپا نیز به این امر کمک کرد. شورای اروپا اخیرا اعلام کرد که تاسیسات ذخیره گاز اروپا با ظرفیت کل حدود 110 میلیارد متر مکعب هنوز بیش از 80 درصد پر است.

هرچند سال 2022 عرضه گاز روسیه به اروپا با اختلال مواجه شد ولی به اعتقاد کارشناسان انرژی به دلیل اینکه بیشتر واردات گاز سال گذشته از روسیه در نیمه اول سال صورت پذیرفت، فشار کاهش وارات گاز در نیمه دوم سال کمتر حس شد. درعین حال نیمه دوم سال با رویدادهای سیاسی مختلف پیرامون خطوط لوله گاز روبرو بود. قبل از جنگ، گاز روسیه از طریق پنج خط لوله - نورد استریم 1، یامال، بلو استریم، ترک استریم و از طریق خطوط لوله براتستوو، سایوز و ترانس بالکان که زیر اوکراین قرار دارند، به اتحادیه اروپا می‌رسید. در ماه ژوئن 2022، گازپروم، تامین کننده گاز روسیه، رسما به دلیل کار تعمیر و نگهداری، شروع به کاهش عرضه گاز از طریق خط لوله گاز نورد استریم 1، که شریان اصلی اقتصاد آلمان بود، کرد. بازگشایی پس از آن بارها به دلیل فرآیند تامین توربین تعمیر شده به تعویق افتاد. در اواخر سپتامبر خطوط لوله گاز نورد استریم 1 و نورد استریم 2 که هرگز استفاده نشده بود منفجر شدند. پس از تحقیقات در ماه نوامبر، سوئد اعلام کرد که این یک خرابکاری بوده است که هیچ کس مسئولیت آن را بر عهده نگرفت. سیمور هرش، روزنامه نگار آمریکایی به نقل از منابع ناشناس، دولت جو بایدن را به خرابکاری در سال جاری متهم کرد که کاخ سفید آن را رد کرد. روسیه بارها و بارها خط لوله نورد استریم 1 را قطع کرده و آن را متوقف کرد تا اینکه سرانجام منفجر شد.

روسیه همچنین انتقال گاز از طریق خط لوله یامال را به طور کامل متوقف کرده است. در مارس گذشته، عرضه به لهستان متوقف شد، زیرا نمی‌خواست بهای گاز را به روبل پرداخت کند و گازپروم، تامین‌کننده روسی، در ماه مه، رسماً به دلیل تحریم‌های اعمال شده بر شرکت مادر EuRoPol GAZ، عرضه از طریق یامال را به طور کامل متوقف کرد. در ماه دسامبر، جریان گاز در جهت شرقی، از آلمان به لهستان، در امتداد یامال به طور کامل متوقف شد. گاز روسیه اکنون تنها از طریق خطوط لوله اوکراینی که رومانی، مجارستان، اسلواکی و لهستان را تامین می‌کنند به اروپا می‌رسد، اما عرضه کمتر از سال‌های گذشته است. عرضه از طریق خط لوله گاز بلو استریم که بلغارستان، رومانی و مجارستان را از طریق ترکیه تامین می‌کند، بدون تغییر باقی ماند.

آژانس بین‌المللی انرژی نسبت به افزایش قیمت‌ها در سال جاری هشدار داده است. اروپا با صرفه جویی و LNG کسری عرضه گاز از روسیه را در سال 2022 پشت سر گذاشت، اما خبر بد این است که گاز روسیه در سال 2023 حتی کمتر خواهد بود. فاتح بیرول، رئیس آژانس بین‌المللی انرژی (IEA)، در کنفرانس امنیتی اخیر در مونیخ هشدار داد که اتحادیه اروپا به احتمال زیاد به تلاش برای جایگزینی گاز روسیه با گاز مایع وارداتی ادامه خواهد داد، اما ممکن است تنگناهایی برای عرضه ایجاد شود. گفته می‌شود چین برای مقادیر موجود LNG در بازار رقابت می‌کند. احتمال افزایش مجدد قیمت گاز وجود دارد، زیرا گرچه پایانه‌های کافی برای واردات گاز طبیعی مایع وجود دارد، ولی ممکن است گاز کافی برای واردات وجود نداشته باشد، بنابراین زمستان آتی برای اروپا آسان نخواهد بود.

اتحادیه اروپا با توجه به وابستگی گذشته خود به گاز روسیه، در مورد استراتژی میان مدت انرژی خود در بلاتکلیفی قرار گرفته است. اتحادیه می‌خواهد تا سال 2030 انتشار گازهای گلخانه‌ای را به نصف کاهش دهد، اما همزمان، نیروگاه‌های ذغال سنگ و حرارتی در سراسر قاره دوباره راه‌اندازی می‌شوند. برآورد شده است که برای نظم بخشیدن و تامین امنیت پایدار انرژی در کشورهای اروپایی به پنج تا ده سال زمان نیاز است و در کوتاه مدت، زیرساخت‌های جدید نمی‌توانند خاموشی‌ها را جبران کنند. ساخت همه انواع زیرساخت‌های انرژی حداقل چند سال طول می‌کشد. به همین دلیل است که اروپا نیروگاه‌های ذغال سنگ و حرارتی موجود را دوباره فعال می‌کند.

برنامه‌های بلندمدت اتحادیه اروپا برای به دست آوردن سهم زیادی از انرژی از منابع تجدیدپذیر نیز با تردید مواجه است، زیرا در حال حاضر سیستم‌های توسعه‌یافته کافی برای ذخیره‌سازی بلندمدت وجود ندارد. یکی از راه حل‌های ممکن برای خودکفایی انرژی اتحادیه، استخراج گاز و نفت از شیل است که طبق برآوردها می‌تواند در ده سال آینده ایجاد شود. استفاده از انرژی هسته‌ای نیز زمان بر است و 20 سال طول می‌کشد تا اتحادیه اروپا بتواند 200 نیروگاه هسته‌ای برای تامین انرژی خود بسازد.

منبع:

https://www.rtvslo.si/mmcpodrobno/eno-leto-vojne-v-ukrajini-stotisoci-mrtvih-milijoni-beguncev-in-razdejana-drzava/658824#/