بررسی مدیریت پسماند در سنگال

بطور کلی سنگال وضعیت مطلوبی برای تبدیل شدن به یک مدل توسعه پایدار در منطقه غرب آفریقا را دارد. تولید ناخالص داخلی سرانه 1500 دلار بوده که بسیار بالاتر از میانگین منطقه‌ای است (معادل 1000 دلار). نرخ فقر 38 درصد می‌باشد در حالی که به طور متوسط در منطقه غرب افریقا این رقم 45 درصد است. 82 درصد از مردم این کشور نیز به آب سالم و بهداشتی دسترسی دارند در حالی که این رقم در سایر کشورهای غرب افریقا معادل 62 درصد است.

مدیریت پسماند و جمع آوری زباله یکی از فعالیتهای عمده شهرداری‌ها در حوزه مدیریت شهری محسوب می‌شود، اما به دلیل ضعف امکانات و تجهیزات هیچیک از شهرداری‌های شهرهای بزرگ و کوچک سنگال قادر به انجام فنی آن نیستند. دولت سنگال در سال 2020 برای حمایت از شهرداریها نزدیک به 18.5 میلیارد فرانک CFA برای مدیریت زباله سرمایه گذاری کرد. پیش از این جمع آوری زباله‌ها بیشتر بصورت مقطعی صورت می‌گرفت، اما در طول دو سال گذشته ساختارها بهبود یافته و عملیات جمع آوری زباله از درب خانه‌ها، طرح تحویل داوطلبانه زباله به نقاط مورد نظر (PRN) و جارو کردن شهر انجام می‌شود. هدف دولت آن است که داکار را به یکی از تمیزترین شهرهای آفریقا تبدیل کند و مفهوم «ضایعات صفر» را در تمام سطوح جامعه اجرا نماید. همچنین سه مرکز یکپارچه بازیافت زباله (CIVD) در سه شهرداری بزرگ کشور در شهرهای طوبی، تیواوان و کائولاک برای یکپارچه سازی پایدار مدیریت زباله ایجاد شده است. البته بازیافت و دفع نهایی زباله هنوز بطور کامل انجام نمی‌شود. برای تسریع روند حفظ محیط زیست شهری در سنگال دولت این کشور در 24 ژوئن 2021 پروژه ارتقای مدیریت یکپارچه پسماند زباله جامد (Promoged) را به مرحله اجرا در آورد. همچنین در 138 شهرداری عملیات بهبود مدیریت و بازیافت زباله در حال اجراست. ارتقای استانداردهای فنی و زیست محیطی از دیگر برنامه‌های دولت بشمار می‌رود. از سوی دیگر در حومه داکار محل دفن زباله موسوم به امبوبوس Mbeubeus با مساحت 114 هکتار وجود دارد که روزانه بیش از 2200 تن زباله به آنجا منتقل می‌شود. در دیگر شهرداری‌های کشور حمایت دولت کمتر است. بسیاری از شهرداری‌ها معترض هستند که از حمایت‌های دولتی بهره نمی‌برند و کمبود منابع مالی منجر به مشکلات جدی در مدیریت پسماند شده است بطوریکه زباله‌ها بصورت منظم جمع آوری نمی‌گردد و اغلب در مکان‌های غیر مجاز تخلیه می‌شود.

UCG چیست؟

نهاد UCG در سال 2011 از ادغام آژانس نظافت سنگال (APROSEN) و نهاد Entente Cadak-Car ایجاد شد. این سازمان وابسته به وزارت توسعه و برنامه ریزی منطقه‌ای سنگال است و مسئول مدیریت زباله و پسماند با حفظ استانداردهای زیست محیطی برای جمع‌آوری زباله می‌باشد. مدیریت و جمع آوری زباله‌های خانگی یک چالش بزرگ برای شهرداری‌های سنگال است. آنها در ارائه صحیح این خدمات با مشکلات قابل توجهی مواجه هستند زیرا بخش بزرگی از این زباله‌ها جمع آوری نمی‌شود. همچنین نهادهای خصوصی به اندازه کافی با خدمات شهری دولتی هماهنگ نیستند و از سوی دیگر خصوصی سازی کامل ارائه این خدمات، مشکلات حمل و جمع آوری زباله را بطور کامل حل نمی‌کند.

به غیر از داکار تقریباً در تمام شهرداری‌های سنگال سیستم مدیریت پسماند در بسیاری از نقاط با همکاری نهادهای غیر دولتی انجام می‌شود. برای اولین بار از سال 2019 تعاونی‌های مدیریت زباله با شهرداری‌ها برای جمع آوری و تصفیه زباله قرارداد امضا کرده‌اند. این امکان دستیابی به تجهیزات جمع آوری و حمل و نقل (گاری و سه چرخه) و توسعه یک مرکز بهبود و درمان (CVET) را در هر یک از شهرداری‌ها فراهم کرده است. این مراکز دارای امکاناتی از جمله: ایستگاه پذیرش، بلوک اداری، انبار ذخیره سازی زباله‌های تفکیک شده، اتاق‌های رختکن و سکوی تفکیک زباله هستند. تسریع روند شهرنشینی سریع در سنگال از 48 درصد در حال حاضر به 62 درصد در سال 2025 موجب فشار برای مدیریت جمع آوری و تصفیه زباله‌ها خواهد بود. این در حالی است که بر اساس گزارش نهاد غیر دولتی What a Waste انتظار می‌رود تولید زباله در افریقا و از جمله سنگال تا سال 2050 بیش از سه برابر شود.

هم اکنون مدیریت جامع پسماند در سه شهرداری داکار، طوبی و سنت لوئی به مورد اجرا گذاشته شده است. در سطح این شهرداریها تعاونی‌هایی ایجاد شده که وظیفه کلیه عملیات میدانی را به عهده دارند. افزایش آگاهی آحاد جامعه در مورد رعایت موازین بهداشتی، سازماندهی و نظارت بر عملیات تخلیه زباله در هر محله، جمع آوری هزینه برای خدمات پرداخت شده تا سقف 1000 FCFA (1.5 یورو) در ماه به ازای هر سطل زباله از جمله وظایف این تعاونی‌ها هستند. از سوی دیگر قرار است در سال جاری چندین نهاد غیر دولتی خارجی برای اجرای مدیریت پایدار جمع آوری زباله در منطقه غرب آفریقا با شهرداری‌های شهرهای پنج شهر سنگال از جمله کائولاک همکاری کنند. این نهادها عبارتند از: Caritas فرانسه و Misereor آلمان. همچنین پروژه دیگری در مورد تفکیک و جمع آوری زباله‌های خانگی در حال اجرا است. این پروژه که توسط HAMAP Humanitaire هدایت می‌شود با هدف آموزش و افزایش آگاهی مردم در مورد تفکیک و جمع‌آوری زباله‌های خانگی در ناحیه گجاوای Guediawaye واقع در حومه داکار در حال اجرا می‌باشد. این پروژه عمدتاً بر افزایش آگاهی عمومی‌با چشم انداز بهبود بهداشت و شرایط زندگی مردم متمرکز است.

در تاریخ 5 مارس 2020 هیئت مدیره گروه بانک جهانی اعتبار 125 میلیون دلاری را توسط انجمن توسعه بین المللی (IDA)[1]را برای حمایت از تلاش‌های سنگال برای تقویت و بهبود سیستم‌ها و خدمات مدیریت زباله خانگی در داکار و سایر شهرداری‌ها تصویب کرد. این پروژه که هزینه کل آن تقریباً 295 میلیون دلار برآورد می‌گردید توسط آژانس توسعه فرانسه (AFD) و آژانس همکاری بین المللی توسعه اسپانیا (AECID) با همکاری دولت سنگال و بخش خصوصی تأمین مالی شد. در این خصوص پروژه ارتقای مدیریت یکپارچه و اقتصاد پسماند جامد در سنگال (PROMOGED) با مشارکت بانک جهانی و سنگال برای سال‌های مالی 2020 تا 2024 همسو شده است. بر اساس پروژه مذکور حدود شش میلیون نفر در هفت منطقه سنگال به خدمات مدیریت زباله دسترسی خواهند داشت، 5000 نفر آموزش خواهند دید و همه شهرداری‌ها می‌توانند از روش‌های کارآمدتر برای بسیج منابع و مشارکت با بخش خصوصی بهره مند شوند. این پروژه همچنین از ابتکار جهانی برای مبارزه با آلودگی دریایی با بهبود جمع آوری، حمل و نقل، بازیافت و دفع زباله در چندین شهر ساحلی (به ویژه داکار، سنت لوئی و امبور) و همچنین در مراکز شهری واقع در امتداد اصلی رودخانه‌های کشور از جمله زیگن شور Ziguinchor. حمایت خواهد کرد.

از سال 2020 دولت سنگال واردات ضایعات پلاستیکی را به خاک خود ممنوع کرده است. زیرا واردات ضایعات پلاستیکی برای جامعه سنگال و فعالان محیط زیست نگران کننده است به ویژه اینکه این کشور قادر به تصفیه زباله‌های خود نیست. رهگیری یک کشتی آلمانی در ماه می 2020 بنام Hapag-Lloyd توسط گمرک بندر داکار در سنگال سرو صدا زیادی به پا کرد. صاحب این شرکت که پنجمین مالک کشتی‌های بزرگ جهان محسوب می‌شود قصد داشت به طور غیر قانونی 25 کانتینر (581 تن) ضایعات پلاستیکی را از اسپانیا وارد سنگال نماید. دولت سنگال بلافاصله جریمه‌ای معادل 2 میلیارد فرانک سی اف ای (حدود 3 میلیون یورو) و همچنین بازگرداندن زباله‌ها به منبع ضایعات را وضع کرد. در این خصوص آوا ترائوره مدیر کمپین کنترل آلودگی در صلح سبز آفریقا می‌گوید: غیرقابل قبول است که ببینیم شرکت‌های غربی آفریقا را به محل تخلیه ضایعات و زباله‌های پلاستیکی خود تبدیل می‌کنند. زمان آن فرا رسیده است که به این استعمار زباله که کرامت انسانی را تحت تأثیر قرار می‌دهد، پایان دهیم.

آداما سوماره مدیر پروژه در سازمان غیردولتی بریتانیایی Wiego هشدار می‌دهد که خطرات سلامتی ناشی از دفن زباله غیرقابل اندازه گیری است. یکی دیگر از مقامات انجمن شهر داکار می‌گوید: این وضعیت دلیلی انکار ناپذیر بر عدم دخالت مؤثر شهرستان داکار در امور مربوط به بهداشت عمومی است. نه امنیتی وجود دارد، نه محافظی برای کارگران و نه هیچ چیز! بر اساس گزارش بانک جهانی در حالی که روزانه 2200 تن زباله در این مکان ریخته می‌شود این رقم تا سال 2050 سه برابر خواهد شد. از زمان ایجاد فضای دفن زباله در Mbeubeuss مساحت محل دفن زباله ده برابر شده است. اکنون این زباله‌ها توسط زیستگاه شهری محصور شده‌اند و تا ارتفاع 18 متری انباشته می‌شوند. در ورودی Mbeubeuss چندین کامیون با علامت UCG بعنوان واحد هماهنگی مدیریت زباله جامد که نهاد عمومی مسئول جمع‌آوری و تصفیه زباله‌های شهری است وجود دارد. بعلت انباشت زباله گاه و بیگاه در محل دفن زباله‌ها آتش سوزی رخ می‌دهد. در سال 2016 یکی از این آتش سوزی‌ها باعث مرگ 4 نفر شد.. البته در حال حاضر در حومه شهر Mbeubeuss دو کارخانه چینی زباله‌های پلاستیکی را به قیمت هر کیلو 50 فرانک سی اف ای (76 سنت یورو) خریداری می‌کنند. قبلاً در سال 2011 تعطیلی این محل دفن زباله جزو قرارداد پروژه بزرگراه داکار- جیمنیاجو بود. اما تأخیر در افتتاح محل دفن زباله منجر به اصلاح قرارداد موجود با بانک جهانی شد. پس از ده سال مقامات ایالت داکار سرانجام پروژه وسیعی را برای پاکسازی محل دفن زباله مبئوبوس آغاز کردند. قرار است پروژه ارتقای مدیریت یکپارچه و اقتصاد پسماند جامد در سنگال (Promoged) تا سال 2024 تکمیل شود. این پروژه که بخشی از طرح سنگال نوظهور (PSE) است با هدف افزایش پتانسیل اقتصادی زباله‌های جامد و در عین حال بهبود کیفیت زندگی جمعیت انجام می‌شود که توسط دولت با حمایت بانک جهانی، آژانس همکاری بین المللی توسعه اسپانیا (AECID) و آژانس توسعه فرانسه (AFD) می‌باشد. هزینه این پروژه که دارای یک هدف دوگانه، زیست محیطی و اجتماعی است، بالغ بر 300 میلیارد دلار (247.5 میلیون یورو) است که شامل 125 میلیون با وام بانک جهانی، 55 میلیون توسط AECID، 45 میلیون توسط AFD تأمین می‌گردد. 32 میلیون توسط دولت سنگال و 43 میلیون نیز توسط بخش خصوصی تأمین مالی خواهد شد.

Ciprovis: مدیریت هوشمند جمع آوری زباله‌های خانگی

از سال 2021 مدیریت جمع آوری زباله‌های خانگی در پایتخت سنگال در مناطق مختلف داکار بصورت هوشمند انجام می‌گیرد. در این راستا شرکت استارت آپ Ciprovis برای مقابله با این چالش زیست محیطی در این بخش سرمایه گذاری کرده است. در این طرح سه چرخه‌هایی در شهر داکار عبور و مرور می‌کنند. این یک سرویس جمع‌آوری زباله‌های خانگی بوده که برای ترویج تفکیک و جمع آوری زباله از مبدأ خانه راه‌اندازی شده است. اشیاء قابل بازیافت پس از جمع آوری و تفکیک به مرکز بازیافت آنها در ناحیه بامبیلور در حومه داکار فرستاده می‌شود. خانوارهایی که مشترک سرویس Ciprovis هستند از دو سطل برای تفکیک زباله‌های خود استفاده می‌کنند. یکی مربوط به پلاستیک، آلومینیوم، مقوا، شیشه و دیگری مربوط به زباله‌های آلی. پس از جمع آوری زباله و بعد از ورود به مرکز بازیافت، زباله‌های آلی در تولید کمپوست استفاده می‌شود. زباله‌های پلاستیکی قبل از فروش به شرکت‌های فرآوری پلاستیک، تمیز و خرد می‌شوند و به صورت گلوله در می‌آیند. همچنین قوطی‌های آلومینیومی‌شسته، فشرده و ذخیره می‌شوند تا بازیافت شوند. این شرکت بخش اعظمی از شهر داکار را پوشش می‌دهد و حتی به مناطقی می‌رود که تحت پوشش خدمات شهری نیستند. قرار است در آینده‌ای نه چندان دور شهرهای دیگر از جمله Kaolack، Thies و Mbour نیز تحت پوشش این طرح قرار گیرند.

اخیراً در داکار اتحادیه هماهنگی مدیریت پسماند جامد (UCG) ساختاری که مسئولیت پاکیزگی شهر را بر عهده دارد نصب قفس‌های نگهداری زباله به نام PNR را برای مبارزه با تخلیه بی رویه زباله آغاز کرده است. این PNR ها در قالب محفظه‌های نیمه بسته، ایجاد یک منطقه نگهداری زباله را امکان پذیر می‌کند و از سرازیر شدن زباله‌های خانگی به هر جایی جلوگیری می‌کند. همچنین با پرهیز از تخلیه غیرمجاز زباله، محیط زندگی بهتری را ممکن می‌سازند. برای مرحله آزمایشی چهارده نقطه PRN در داکار افتتاح شده است. UCG به طور مرتب عملیات جمع آوری زباله و پاکسازی را در سطح محورهای مختلف بسیار شلوغ انجام می‌دهد. همچنین در همه مناطق ذخیره سازی زباله PNR نصب شده است و به صورت 24 ساعته توسط ماموران بازرسی می‌شوند و زباله‌ها به کانال‌های بازیافت ارسال می‌گردند. «Allo déchet»، یک سرویس کمک یکدیگر است که به شهروندان اجازه می‌دهد تا دپوی زباله‌ها را گزارش کنند تا بطور فوری و مؤثر برای حذف آنها اقدام شود. این اقدام جدید توسط ساکنان شهر که مورد استقبال قرار گرفته در حال حاضر در مرحله آزمایشی می‌باشد و قرار است در آینده به سایر شهرها نیز گسترش یابد.

1- محل دفن زباله‌های داکار در سال 1968 بر روی دریاچه‌ای در حال خشک شدن در نزدیکی پایتخت و نه چندان دور از دریا ایجاد شد. این محل در سال 1978 به وسعت 14 هکتار بود. اکنون روزانه 1300 تن زباله توسط 230 کامیون در این منطقه تخلیه می‌شود. حدود 2000 نفر در این مکان به بازیافت زباله مشغول هستند. در مجموع 571 زن و 200 کودک در Mbeubeuss کار می‌کنند و اغلب بسیار کمتر از مردان درآمد دارند. در حالی که بازیافت زباله بدین صورت برای عده‌ای بعنوان راه تأمین معیشت بوده ولی یک راه حل موقتی است و لذا دولت سنگال باید برای مبارزه با این معضل مبادرت به ارائه راه حل پایدار نماید. در این راستا برنامه جدید دولت شامل حمایت های اجتماعی، کارآفرینی و توسعه مهارتها برای کسانی است که برای امرار معاش به محلهای دفن زباله وابسته هستند. البته استفاده محدود از دستگاههای زباله سوز باعث بهبود شرایط جمع کنندگان زباله شده است. همچنین خدمات هدفمند مراقبت از کودک و نیز فراهم کردن امکانات آموزشی جهت کودکان برای به دور نگه داشتن آنان از محیط زباله‌ها از جمله دیگر اقدامات دولت است. البته طرح دولت به طور خاص شهرهای ساحلی را هدف قرار داد تا سرازیر شدن زباله به اقیانوس را کاهش دهد. ولی با اینحال در سال 2021 در شهرهای ساحلی این کشور 129 میلیون متر مکعب زباله تصفیه نشده تولید شد. این حجم انبوه زباله می‌تواند بر صنعت گردشگری بعنوان یکی از عوامل رشد اقتصاد سنگال تاثیرات خوبی نداشته باشد.

2- سنگال تنها کشور در غرب آفریقا است که زیرساخت‌های بازیافت زباله‌های پلاستیکی را دارد. البته مشکل همچنان وجود زباله‌های کثیف بوده که بازیافت آن بسیار گران است. از سوی دیگر فعالان محیط زیست نگران هستند در حالی که مدیریت زباله در حال حاضر یک مشکل است چگونه می‌توان زباله‌های سایر کشورها را بازیافت کرد؟ البته در سنگال جدای از اقداماتی که در سال‌های اخیر انجام شده است بیشتر زباله‌ها هنوز بازیافت نمی‌شوند یا سوزانده می‌گردند. برای فعالان صلح سبز دریافت زباله‌های پلاستیکی از غرب به معنای کاهش تمام تلاش‌های انجام شده برای مبارزه با آلودگی محیط زیست است. ضمناً در مدارس کشور سنگال کمپین زیست محیطی با برنامه‌های آموزشی تفکیک زباله و نیز عدم استفاده از پلاستیک راه اندازی شده است تا دانش آموزان به مدیریت زباله اهتمام ورزند. همچنین فروشگاههای زنجیره‌ای بزرگ از اعطای پاکتهای پلاستیکی خودداری می‌کنند و پاکتهای کاغذی را جایگزین نموده‌اند.

[1]انجمن توسعه بین المللی (IDA) وابسته به بانک جهانی است که به فقیرترین کشورهای جهان کمک می‌کند. این موسسه که در سال 1960 تأسیس شد کمک‌های بلا عوض و وام‌هایی را با بهره کم یا بدون بهره برای تأمین مالی پروژه‌ها و برنامه‌هایی که باعث رشد اقتصادی، کاهش فقر و بهبود زندگی افراد می‌شوند، ارائه می‌کند. IDA انجمن توسعه بین المللی یکی از نهادهای پیشرو در کمک به 76 کشور فقیر جهان است که 39 مورد از آنها در آفریقا هستند؛ منابع مالی این نهاد به طور مشخص به 1.6 میلیارد نفر در جهان را شامل می‌شود. از زمان تأسیس IDA از فعالیت‌های توسعه‌ای در 113 کشور حمایت کرده است. حجم سالانه تعهدات مالی آن به طور مداوم افزایش یافته بطوریکه در سه سال گذشته این رقم به طور متوسط 21 میلیارد دلار بوده است که حدود 61 درصد از این مبلغ به آفریقا اختصاص دارد.