وضعیت بخش کشاورزی جمهوری سنگال

بخش کشاورزی سنگال ستون فقرات اقتصاد این کشور است و نقش مهمی در اشتغال، امنیت غذایی و ثبات اقتصادی این کشور ایفا می‌کند.

کشاورزی سهم قابل توجهی در تولید ناخالص داخلی سنگال دارد و در سال 2023 حدود 16.37 درصد از اقتصاد این کشور را به خود اختصاص داده است. بخش کشاورزی حدود 75 درصد از نیروی کار سنگال را شامل می‌شود و نقش مهمی در تامین معیشت مردم دارد. میانگین صادرات بخش کشاورزی سنگال تقریباً 1.62 میلیارد دلار می‌باشد. دولت و بخش خصوصی به طور فعال در حال سرمایه‌گذاری برای نوسازی و مدرن‌سازی کشاورزی به منظور حفظ رشد و افزایش بهره‌وری هستند، اما مشکل اصلی بخش کشاورزی سنگال، بهره‌برداری از طریق شیوه‌های سنتی است.

محصولات زراعی

بادام زمینی: بادام زمینی که به صورت محلی به نام آراشید شناخته می‌شود مهمترین محصول صادراتی سنگال است و این کشور در کنار کشورهایی مانند نیجریه و سودان یکی از بزرگترین تولیدکنندگان بادام زمینی در آفریقا به شمار می‌رود. مناطق مرکزی سنگال شامل کائولاک (Kaolack)، کافرین (Kaffrine)، فاتیک (Fatick) و دیوربل (Diourbel)، به دلیل شرایط اقلیمی و خاک مناسب، اصلی‌ترین مناطق کشت بادام زمینی به شمار می‌روند. کشت بادام زمینی در سنگال عمدتاً توسط کشاورزان خرده مالک و با استفاده از روش‌های سنتی انجام می‌شود. سطح زیرکشت بادام زمینی در سنگال تقریباً 1.2 میلیون هکتار می‌باشد.

تولید بادام زمینی در سنگال در سال‌های اخیر نوسانات قابل توجهی را تجربه کرده است. در فصل زراعی 2023-2022 تولید در مقایسه با سال قبل 10.5 درصد کاهش یافت. حجم تولید بادام زمینی در سال 2024 در سنگال با 12 درصد رشد نسبت به سال 2023، بیش از 1 میلیون و 670 هزار تن بوده است. بر اساس پیش‌بینی وزارت کشاورزی ایالات متحده آمریکا (USDA) حجم تولید بادام زمینی در سنگال در سال 2025 به 1.7میلیون تن خواهد رسید. همچنین حسب پیش‌بینی سایت REPORTLINKER انتظار می‌رود تولید بادام زمینی سنگال در سال 2026 به 1.8میلیون تن برسد.

سنگال بادام زمینی و فرآورده‌های آن را به کشورهای مختلف صادر می‌کند. در سال 2020، چین به عنوان اصلی‌ترین مقصد صادرات بادام زمینی سنگال ظاهر شد و بیش از 90 درصد از ارزش کل صادرات را که به 198 میلیون دلار رسید به خود اختصاص داد. مقاصد اصلی صادرات روغن بادام زمینی از سنگال، ایتالیا (با 11.2میلیون دلار)، هلند (با 7.01 میلیون دلار)، سوئیس (با 6.72 میلیون دلار)، چین (با 6.27 میلیون دلار) و فرانسه (با 4 میلیون دلار) بوده‌اند. بادام زمینی به تنهایی حدود 50 درصد از کل صادرات بخش کشاورزی سنگال را تشکیل می‌دهد.

تولید بادام زمینی در سنگال با چالش‌هایی مواجه است که مهمترین آنها تغییرات اقلیمی (خشکسالی و بارش‌های نامنظم)، آفات و بیماری‌ها (خصوصا آلودگی به آفلاتوکسین و تاثیر آن بر کیفیت و قابلیت صادرات بادام زمینی) و محدودیت زیرساخت‌ها (دسترسی محدود به نهاده‌های کشاورزی مدرن، تاسیسات ذخیره‌سازی و فناوری‌های کارآمد) می‌باشد.

پنبه: پنبه دومین محصول کشاورزی صادراتی سنگال است که حدود 16 درصد از کل صادرات بخش کشاورزی را شامل می‌شود. در سال 2024 میزان برداشت دانه پنبه در این کشور با 7.5 درصد افزایش به حدود 14 هزار تن رسید. علت این افزایش تولید، مدیریت آفات و شرایط آب و هوایی مطلوب عنوان شده است. از نظر صادرات، سنگال در سال 2022 به عنوان سی و سومین صادرکننده بزرگ پنبه شناخته شد که ارزش صادرات آن به 33.4 میلیون دلار رسید، این رقم نسبت به سال 2021 که ارزش صادرات حدود 16 میلیون دلار بود، افزایش قابل توجهی را نشان می‌دهد. مقاصد اصلی صادراتی پنبه خام سنگال، کشورهای بنگلادش، هند و ویتنام هستند.

وزارت کشاورزی ایالات متحده آمریکا (USDA) پیش‌بینی می‌کند که سنگال در سال 2025 تقریباً تمام تولید پنبه خود را به بازارهای بین‌المللی صادر خواهد کرد. علاوه بر این، شرکت نساجی محلی Domitexka که در شهر کائولاک مستقر است برنامه‌ریزی کرده تا در سال 2025 عملیات فرآوری نساجی را از سر بگیرد که ممکن است بر پویایی صادرات در آینده تاثیر بگذارد.

ارزن: سنگال با تولید 1 میلیون و 353 هزار تن ارزن، ششمین تولیدکننده بزرگ این محصول در سطح جهان و چهارمین در سطح قاره آفریقا می‌باشد. 4 درصد از ارزن جهان، در سنگال تولید می‌شود. ارزن بیشتر در مناطق مرکزی، جنوبی و جنوب‌شرقی سنگال کشت می‌شود. در سنگال همانند اکثر کشورهای آفریقایی محصول ارزن صرفاً در حد تامین نیازهای داخلی تولید می‌گردد.

بادام هندی: سنگال یکی از تولیدکنندگان برجسته بادام هندی در غرب آفریقا می‌باشد. تولید بادام هندی در سنگال به طور پیوسته در حال رشد است. در سال 2021، این کشور حدود 7500 تن بادام هندی تولید کرده است که این حجم تولید، سنگال را در رده تولیدکنندگان متوسط در مقایسه با کشورهای پیشرو در تولید بادام هندی نظیر ساحل عاج و نیجریه قرار داده است. بادام هندی عمدتاً در مناطق جنوبی سنگال کشت می‌شود. سنگال بخش عمده بادام هندی خود را صادر می‌کند. به عنوان مثال، در سال 2019 سنگال 65 تن بادام هندی به ارزش تقریبی 61 میلیون دلار صادر کرده است که بیشتر این صادرات به کشورهایی مانند هند و ویتنام، که بزرگترین واردکنندگان بادام هندی در سطح جهان هستند صورت پذیرفته است. با این حال بادام هندی سنگال به صورت خام و فرآوری نشده صادر می‌شود که کمترین ارزش افزوده را به همراه دارد.

برنج: تولید برنج در سنگال، یکی از بخش‌های کلیدی در کشاورزی و استراتژی امنیت غذایی این کشور است. سنگال در حال تلاش برای افزایش تولید برنج به منظور کاهش وابستگی به واردات و دستیابی به خودکفایی است. مهترین مناطق تولید برنج، شامل مناطق پیرامون رودخانه سنگال (این منطقه اصلی‌ترین منطقه تولید برنج است که امکان تولید برنج در تمام طول سال فراهم است)، منطقه کازامانس (این منطقه بیشتر به کشت برنج دیم شناخته می‌شود) و آنامبه (Anambe) می‌باشد. سنگال سالانه در حدود 1.2 تا 1.4 میلیون تن برنج شلتوک تولید می‌کند. اگرچه تولید داخلی برنج افزایش یافته است ولیکن با توجه به اینکه مصرف سالانه برنج در داخل سنگال در حدود 2 میلیون تن می‌باشد، این کشور همچنان مقادیر زیادی برنج از کشورهای آسیایی همچون هند و تایلند وارد می‌کند. با توجه به اینکه برنج یکی از غذاهای اصلی در سنگال است و مصرف سرانه سالانه آن حدود 90 تا 100 کیلوگرم است، با وجود افزایش تولید، سنگال سالانه 800 هزار تا 1 میلیون تن برنج وارد می‌کند تا تقاضای داخلی را مرتفع سازد.

گندم: در سال 2022، سنگال در حدود 860 هزار تن گندم به ارزش تقریبی 380 میلیون دلار وارد کرد. مبادی اصلی واردات گندم سنگال، کشورهای آرژانتین (117 میلیون دلار)، فرانسه (106 میلیون دلار)، روسیه (87.1 میلیون دلار)، لیتوانی (37.7 میلیون دلار) و لتونی (13.2 میلیون دلار) می‌باشند. در سال 2022، سنگال حدود 9.2 میلیون دلار گندم صادر کرد که مقاصد اصلی آن کشورهای مالی (8.75 میلیون دلار)، بورکینافاسو (248 هزار دلار) و گامبیا (208 هزار دلار) بودند.

اقلیم گرمسیری سنگال به طور سنتی مناسب کشت گندم نمی‌باشد و این کشور به شدت به واردات گندم وابسته است. با این حال در سالیان اخیر، موسسه ملی تحقیقات کشاورزی (ISRA) تلاش‌هایی را برای کشت انواع گندم سازگار با شرایط محلی آغاز کرده است. در آوریل 2023، ISRA موفق شد چهارگونه آزمایشی گندم داخلی را برداشت کند که این یک گام مهم در کاهش وابستگی به گندم خارجی محسوب می‌شود. در همین راستا، دولت سنگال در نوامبر 2023 برنامه‌هایی را برای کاهش 40 درصدی واردات گندم طی پنج سال آینده اعلام کرد. این برنامه شامل توسعه و عرضه بذرهای گندم مناسب برای شرایط اقلیمی محلی به منظور ترویج کشت داخلی است.

نیشکر: در سنگال 2021 سنگال حدود 1.1 میلیون تن شکر تولید کرد. انتظار می‌رود با نرخ رشد سالانه 1.1 درصد تولید نیشکر در سنگال تا سال 2026 به 1.2 میلیون تن در سال برسد. شرکت Compagnie Sucrière Sénégalaise (CSS) مهمترین شرکت فعال در صنعت شکر سنگال است که مزارع بزرگ نیشکر و تاسیسات فرآوری آن را مدیریت می‌کند. سالانه بیش از 2000 هکتار زمین برای تولید نیشکر آماده و به زیر کشت می‌رود. شرکت مذکور سالانه در حدود 150هزار تن شکر سفید تولید می‌کند که به طور کامل به بازارهای داخلی سنگال ارسال می‌شود. علاوه بر این، این شرکت بیش از 12 میلیون لیتر الکل در سال تولید می‌کند. کارخانه شرکت CSS به تجهیزات مدرن تولیدی مجهز است که توانایی فرآوری تا 250 هزار تن شکر را دارد که به دلیل کمبود زمین‌های کشاورزی برای کشت نیشکر، این ظرفیت به طور کامل مورد استفاده قرار نگرفته است. با وجود تلاش‌های بخش داخلی، سنگال همچنان برای تامین نیازهای مصرفی خود به واردات شکر وابسته است. در پنج سال گذشته، سنگال سالانه بیش از 1.8 میلیارد دلار محصولات کشاورزی وارد کرده است که شکر و شیرین‌کننده‌ها جزو کالاهای وارداتی اصلی بوده‌اند.

واردات شکر به سنگال در سال‌های اخیر نوسانات قابل توجهی داشته است. در سال 2023، این کشور حدود 136 میلیون دلار شکر و محصولات قندی وارد کرد. این مقدار نسبت به سال 2021، که ارزش واردات حدود 93 میلیون دلار بود حاکی از افزایشی چشمگیر است. کشورهای صادرکننده شکر به سنگال عبارتند از برزیل (54.9 میلیون دلار)، هند (36.3 میلیون دلار) و نیجریه (30.9 میلیون دلار).

محصولات باغی

کشور سنگال در زمینه باغی، تولیدکننده میوه‌هایی همچون انبه، آناناس، مرکبات (پرتقال، لیمو و نارنگی)، موز، گوآوا و غیره است. انبه مهمترین محصول باغی کشور سنگال است. تولید سالانه انبه در این کشور حدود 300 تا 350 هزار تن می‌باشد. بیشتر حجم تولید انبه به سه منطقه‌ی کازامانس (55درصد)، نیایس[1] (35درصد) و سینه-سالوم[2] و امبور[3] (10درصد) مربوط است. در سال 2018، صادرات انبه سنگال به 21340 تن رسید که یک جهش بزرگ نسبت به صادرات 288 تنی سال 1998 محسوب می‌شود. علیرغم اینکه در سالیان اخیر شاهد افزایش حجم تولید انبه هستیم ولیکن تنها حدود 15 درصد از انبه تولیدی در سنگال به بازارهای بین‌المللی صادر می‌شود. این آمار بیانگر وجود فرصت‌های بسیار جهت توسعه صادرات انبه می‌باشد.

صیفی‌جات

سبزیجاتی همچون گوجه فرنگی، پیاز، سیب زمینی، هویج، کاهو، کلم و لوبیا نیز در سطح وسیعی در این کشور کشت می‌شود.

چالش‌های فرآوری محصولات کشاورزی در سنگال

1) کمبود زیرساخت‌ها: تقاضای فزاینده‌ای برای تراکتور، تجهیزات کشاورزی، سیستم‌های آبیاری گسترده، امکانات پس از برداشت، انبارها و سیلو‌ها وجود دارد. فقدان زیرساخت‌های مناسب، کارایی و مقیاس پذیری فرآوری محصولات را محدود کرده است.

2) وابستگی به واردات: سنگال حدود 70 درصد از موادغذایی مورد نیاز خود را از طریق واردات تامین می‌کند.

3) تاثیرات تغییرات اقلیمی: اخیراً سیلاب‌های بی‌سابقه در شرق سنگال باعث تخریب مناطق کشاورزی کلیدی مانند پودور[4] شده است که 46 درصد از تولید پیاز کشور را تامین می‌کند. این رویدادهای اقلیمی نه تنها بر میزان برداشت محصولات اثر منفی می‌گذارند، بلکه فعالیت‌های فرآوری را نیز مختل کرده و موجب خسارات اقتصادی می‌شوند.

ملزومات بخش کشاورزی

کود: سنگال یکی از بازیگران مهم در صنعت کود می‌باشد که علت آن در اختیار داشتن ذخایر عظیم فسفات است. این کشور بیش از یک میلیارد تن فسفات در اختیار دارد و سالانه به طور متوسط حدود 2 میلیون تن فسفات از معادن خود استحصال می‌کند. این امر سنگال را پس از نیجریه، به دومین تولیدکننده بزرگ کود در غرب آفریقا تبدیل کرده است. دولت سنگال درصدد است با استفاده از منابع طبیعی خود به ویژه فسفات و گاز طبیعی، برای تقویت صنعت تولید کود خود اقدام کند. بدین منظور دولت سنگال اعلام کرده است که بخشی از گاز طبیعی استخراجی از پروژه GTA برای تولید اوره در داخل کشور استفاده خواهد شد و تا سال 2029 کارخانه‌ای برای تولید کود اوره تاسیس می‌شود. مهمترین شرکت‌های سنگالی فعال در زمینه تولید کود عبارتند از:

شرکت صنایع شیمیایی سنگال (ICS): این شرکت با تولید سالانه بین 1 تا 1.8 میلیون تن فسفات طبیعی، درآمدی در حدود 450 میلیون دارد. سرمایه‌گذاری 225 میلیون دلاری از طرف شرکت ایندوراما (Indorama) در این شرکت، این امکان را داد که سایت‌های صنعتی کلیدی خود را به روزرسانی کرده و قابلیت‌های تولیدی خود را بهبود بخشد.

شرکت فسفات سنگال در تیس (Société Sénégalaise des Phosphates de Thiès)؛

شرکت معدنی دره رودخانه سنگال (Société Minière de la Vallée du Fleuve Sénégal)؛

شرکت معدن و شیمیایی بائوباب.

در سنگال سالانه حدود 100 هزار تا 150 هزار تن کود مصرف می‌شود که عمدتاً برای تولید غلات و محصولات صادراتی همچون بادام زمینی و پنبه به کار برده می‌شود. با این حال، مصرف کود در سنگال، در هر هکتار هنوز در مقایسه با میانگین جهانی پایین است (حدود 20 کیلوگرم در هر هکتار، در حالی که میانگین جهانی بیش از 140 کیلوگرم در هر هکتار است). چنانچه سنگال بخواهد به استانداردهای جهانی برای استفاده از کود برسد به 200 هزار تا 300 هزار تن کود در سال نیاز دارد تا با معیارهای بین‌المللی مطابقت داشته و بازدهی محصولات را به حداکثر برساند. با وجود تولید داخلی، سنگال همچنان نیاز گسترده‌ای به واردات کودهای نیتروژنی و پتاسیمی (مانند اوره و ترکیبات [5]NPK) دارد. در سال 2023 ارزش واردات کود به این کشور در حدود 126.02 میلیون دلار بوده است. از لحاظ پویایی بازار، بازار کود سنگال در سطح رقابتی متوسط می‌باشد. در سال 2023، شاخص هرفیندال-هیرشمن (HHI) که تمرکز بازار را اندازه‌گیری می‌کند، امتیاز 1512 را به بازار کود در سنگال داد که بیانگر رقابت متوسط این بازار است. مهمترین کشورهای صادرکننده کود به سنگال عبارتند از:

1) مراکش (کودهای فسفاتی از جمله اسید فسفریک و دی آمونیوم فسفات). شرکت گروه OCP مراکش یکی از بزرگترین تولیدکنندگان فسفات در جهان است و به دلیل نزدیکی جغرافیایی دو کشور توانسته است تامین بخشی از نیاز کشور سنگال به کود را در اختیار خود در بیاورد؛

2) روسیه (کودهای نیتروژنی مانند اوره و نیترات آمونیوم). روسیه یکی از مهمترین تولیدکنندگان کودهای نیتروژنی در سطح جهان است و از صادرکنندگان اصلی کود اوره به کشورهای آفریقایی از جمله سنگال به شمار می‌رود؛

3) چین (کودهای اوره، ترکیبات NPK و سایر کودهای شیمیایی). کودهای صادراتی چین از مزیت قیمت رقابتی در بازارهای آفریقایی از جمله سنگال برخوردارند؛

4) اتحادیه اروپا (بلژیک، آلمان و هلند) (ترکیبات NPK و کودهای مبتنی بر آمونیوم)؛

5) هند (اوره، دی آمونیوم فسفات و کودهای مبتنی بر پتاس). هند یکی از تولیدکنندگان و صادرکنندگان بزرگ کود، به ویژه اوره است که به طور گسترده در کشاورزی سنگال استفاده می‌شود؛

6) اوکراین (نیترات آمونیوم و کودهای نیتروژنی). پیش از اختلالات تجاری ناشی از تنش‌های ژئوپلیتیکی، اوکراین یکی از بازیگران کلیدی در بازار کود کشورهای غرب آفریقا به شمار می‌آمد.

ماشین‌آلات کشاورزی: کشاورزی سنگال با چالش‌های زیادی در زمینه مکانیزاسیون مواجه است، زیرا بخش زیادی از کشاورزی این کشور به شیوه‌های سنتی انجام می‌شود. ولیکن با تمرکز دولت بر مدرن سازی کشاورزی، نیاز فزاینده‌ای به ماشین‌آلات کشاورزی جهت افزایش بهره‌وری، کارایی و پایداری در بخش کشاورزی وجود دارد. بر اساس گزارش‌های اخیر، سطح مکانیزاسیون کشاورزی در سنگال نسبت به استانداردهای جهانی نسبتاً پایین است. تخمین زده می‌شود که تنها حدود 15 تا 20 درصد از مزارع این کشور مکانیزه باشند. به منظور مکانیزاسیون کامل کشاورزی و جبران کمبود ماشین‌آلات، سنگال نیاز به سرمایه‌گذاری عظیم سالانه در حدود 200 تا 300 میلیون دلار جهت تامین تراکتور و تجهیزات آبیاری دارد.

در کشور سنگال تقاضای رو به رشدی برای تراکتور وجود دارد. براساس آخرین برآوردهای صورت گرفته، سنگال سالانه بین 2000 تا 3000 دستگاه تراکتور از خارج از کشور وارد می‌کند. با توجه به اندازه و مشخصات تراکتورها، کشور سنگال سالانه حدود 30 تا 50 میلیون دلار برای واردات تراکتور هزینه می‌کند. در حالی که صاحبان مزارع بزرگ بیشتر به تراکتور دسترسی دارند، اکثریت کشاورزان خرده مالک همچنان با استفاده از ابزارهای یدی امورات مربوط به فرآیند کاشت، داشت و برداشت را انجام می‌دهند، بنابراین تقاضا برای تراکتورهای کوچک‌تر و مقرون به صرفه در حال افزایش است. پیش‌بینی می‌شود که سنگال در سال‌های آینده نیاز به 3000 تا 4000 دستگاه تراکتور اضافی داشته باشد، به ویژه اگر کشاورزان خرده مالک به اعتبار و گزینه‌های تامین مالی بهتری دسترسی پیدا کنند. کشورهای چین، هند و ترکیه از تامین کنندگان اصلی ماشین آلات کشاورزی و از جمله تراکتور برای کشور سنگال هستند که تراکتورهای اقتصادی بهتری نسبت به برندهای اروپایی و آمریکایی ارائه می‌دهند.

• [1] Niayes
• [2] Sine-Saloum
• [3] Mbour
• [4] Podor
• [5] نیتروژن، فسفر و پتاسیم

منابع:

Apsnews.net

Foodbusinessafrica.com

Trade.gov

Fao.org

Agriculture.gouv.sn