وضعیت تولید و منابع نفت و گاز ازبکستان

ازبکستان از لحاظ ذخایر گازی و میزان تولید گاز بعد روسیه و ترکمنستان رتبه سوم را درمیان کشورهای حوزه مشترک المنافع دارد اما تولید نفت این کشور در سال های اخیر روندی کاهشی داشته است. دولت ازبکستان با توجه به وضعیت موجود و آینده انرژی در این کشور، سیاست های متنوع سازی منابع انرژی و توجه ویژه به انرژی‌های جایگزین را در دستور کار خود قرار داده است.

دولت ازبکستان از یک سو تلاش دارد تا میزان تولید سوخت های فسیلی از جمله نفت و گاز را افزایش دهد و به همین منظور برنامه ریزی نموده تا سال 2030 به میزان 36 میلیارد دلار در زمینه‌های اکتشاف، تولید و پالایش نفت و گاز سرمایه گذاری نماید و از سوی دیگر به دنبال جذب سرمایه گذاری خارجی برای احداث و نوسازی نیروگاه‌های برق آبی و حرارتی، احداث نیروگاه هسته ای، نیروگاه خورشیدی و بادی می‌باشد.

1-­ وضعیت تولید و منابع نفتی ازبکستان

     ازبکستان یکی از کشورهای دارای ذخایر عمده نفت و گاز در آسیای مرکزی می‌باشد. میزان تولید و ذخایر نفتی این کشور از اوایل قرن بیست یکم به بعد روندی کاهشی داشته است. بر اساس اطلاعات منابع ازبکستان میزان ذخایر نفت اثبات شده این کشور 100 میلیون تن(هر تن حدود 7 بشکه) برآورد شده است. در سال 2020 کل تولید نفت این کشور 733 هزار تن بوده که نسبت به سال 2019 به میزان 5 درصد افزایش یافته است. عمده تولید و استخراج نفت ازبکستان در 5 حوزه نفتی اوستورت، بخارا- خیوه، حصار جنوب غربی- سرخاندریا و فرغانه صورت می‌گیرد. ظرفیت پالایشگاه‌های نفت این کشور از جمله پالایشگاه فرغانه و بخارا 11 میلیون تن است که بعلت کمبود مواد اولیه با کمتر از 50 درصد ظرفیت خود کار می‌کنند.

    طی سال های اخیر در ازبکستان به منظور افزایش تولید منابع نفتی و جذب سرمایه گذاری‌های خارجی در این حوزه برخی از قوانین سرمایه گذاری اصلاح شدند و زمینه برای حضور بیشتر شرکت های نفتی بزرگ دنیا برای انجام مطالعات زمین شناسی، اکتشاف و بهره برداری فراهم گردیده است.

میادین نفتی:

     تاکنون 86 میدان نفتی با اهمیت صنعتی در ازبکستان شامل 36 میدان نفتی، 24 میدان نفت و گاز و 26 میدان نفت و میعانات گازی کشف شده است و درحال حاضر از 63 میدان نفتی استخراج صورت می‌گیرد. بزرگترین ذخایر نفتی ازبکستان در میدان نفتی kokdumalak در منطقه مرزی با ترکمنستان(70 درصد ذخایر)، منطقه فرغانه و منطقه نفتی  بخارا – خیوه قرار دارند.

میزان تولید:

     پس از استقلال این کشور در سال 1991، میزان تولید نفت در برهه زمانی  1991 تا 1998 به نقطه اوج خود یعنی 8 میلیون تن در سال رسید. این میزان در سال­های بعد با روندی کاهشی مواجه گردید به نحوی که در سال 2001 به 3 ونیم میلیون تن، در سال 2012 به یک ونیم میلیون تن و در سال 2020 به 733 هزار تن در سال رسیده است.

پالایشگاه‌ها:

• پالایشگاه فرغانه در سال 1959 ساخته شده است. با توجه به مشکل گوگرد بالای فراوردهای نفتی در ازبکستان این پالایشگاه در سال 1995 توسط شرکت میتسوبیشی ژاپن بازسازی گردید. پالایشگاه مذکور با ظرفیت پالایشی 5/5 میلیون تن نفت در سال 60 نوع فرآورده نفتی را تولید می نماید.
• پالایشگاه بخارا پس از استقلال ازبکستان در سال 1997با سرمایه گذاری مشترک شرکت فرانسوی     TECHNIP  احداث گردید. این پالایشگاه با ظرفیت 5،2 میلیون تن 9 نوع محصول از جمله بنزین، سوخت دیزل و جت را تولید می نماید.
• پالایشگاه Alty-Aryk که در سال 1906 ایجاد شده؛ قدیمی ترین پالایشگاه ازبکستان است.کل ظرفیت این پالایشگاه 3.2 میلیون تن نفت است. این پالایشگاه شعبه ای از پالایشگاه بزرگ فرغانه می‌باشد.
• پالایشگاه Dzharkurgan در سال 2005 با سرمایه گذاری شرکت ازبک نفت و گاز و شرکت روسی پتروماروز(petromaruz)  با ظرفیت پالایشی محدود 130 تن در سال جهت تولید  بنزین، پارافین و آسفالت احداث گردیده است.

سرمایه گذاری شرکت های خارجی:

     در نتیجه اصلاح قوانین مالیاتی و دیگر قوانین سرمایه گذاری ازبکستان در سال 2000 تعدادی از شرکت های خارجی مانند گازپروم روسیه، لوک اویل، شرکت بریتانیایی کانادایی Tethys Petroleum، شرکت چینی CNPC شروع به سرمایه گذاری در ازبکستان نمودند. با روی کارآمدن آقای شوکت میرضایف در سال 2016 و همگام با اصلاحات در حوزه‌های اقتصادی و سیاسی، اصلاحاتی نیز در صنعت نفت و گاز این کشور صورت گرفت. به منظور توسعه بیشتر این بخش ها برنامه ریزی شده که 30 پروژه سرمایه گذاری به ارزش 36.5 میلیارد دلار در حوزه  اکتشافات زمین شناسی، تولید و فرآوری هیدروکربن‌ها تا سال 2030 اجرا شود. در این راستا تفاهم نامه‌هایی با شرکت های خارجی به شرح ذیل امضا گردیده است:

• تفاهم نامه سرمایه گذاری بین شرکت ازبک نفت گاز و شرکت تات نفت روسیه با هدف توسعه اکتشافات هیدروکربنی در مناطق بخارا- خیوه ، اوستورت، سرخاندریا و فرغانه؛
• همکاری در حوزه اکتشافات زمین شناسی با شرکتهای برجسته نفت و گاز از جمله سوکار، بریتیش پترولیوم، توتال، لوک اویل، گازپروم، Mubadala امارات و شرکت هندی ONGC
• تفاهم نامه همکاری شرکت نفت و گاز ازبکستان و شرکت SK Engineering & Construction کره جنوبی جهت نوسازی پالایشگاه نفت بخارا به ارزش 600 میلیون دلار، با ظرفیت 50 هزار بشکه در روز جهت تولید فراوردهای نفتی با استاندارد «یورو 5»
•     تفاهم نامه ایجاد کنسرسیوم نفتی بین شرکت آمریکایی Epsilon، شرکت هنگ هنگی و شرکت ازبک نفت گاز، جهت سرمایه گذاری و توسعه حوزه‌های نفتی و گازی  بخارا- خیوه و فرغانه؛ با سرمایه گذاری 2/5 میلیارد دلاری در سال های 2023-2019
• در سال 2017 شرکت ازبک نفت گاز ازبکستان و شرکتGPDCA وابسته به شرکت گازپروم روسیه تفاهم نامه احداث پالایشگاه جیزاخ را امضا نمودند. بر این اساس مقرر شده بود که این پالایشگاه 5 میلیون تن نفت وارداتی از روسیه و قزاقستان را در سال تبدیل و فرآوری کند. ارزش کلی این طرح 2/2 میلیارد دلار برآورد شده است. این طرح هنوز اجرایی نشده و مسولین شرکت ازبک نفت گاز علت اصلی اجرایی نشدن این پروژه را کمبود مواد اولیه و نفت خام ذکر نموده اند.

2-­ وضعیت تولید و منابع گازی ازبکستان

     ازبکستان در حوزه ذخایر، تولید و صادرات گاز وضعیت بهتری نسبت به نفت دارد و در رده سوم کشورهای تولید کننده گاز در کشورهای حوزه مشترک المنافع قرار دارد. این کشور در نظر دارد که در سال 2021 به میزان 53.8 میلیارد متر مکعب گاز تولید نماید. ازبکستان دارای جایگاه یازدهمین کشورتولید کننده گاز و چهاردهم از لحاظ ذخایر گازی در جهان است. این کشور در نظر دارد تا سال 2025 صادرات گاز طبیعی را به منظور فرآوری کامل در قلمرو این کشور و همچنین توسعه تولید محصولات با ارزش افزوده متوقف نماید. بر اساس پیش بینی‌ها و  برنامه ریزی‌های صورت گرفته تولید گاز ازبکستان در سال 2030 به میزان 66.1 و میزان مصرف به 56.5 میلیارد متر مکعب خواهد رسید.

میادین بزرگ گازی:

     17 میدان گازی بزرگ در منطقه نفت و گازی بخارا-خیوه قرار دارد همچنین میدان‌های گازی بزرگی در جنوب غربی کوه‌های حصار در استان قشقه دریا، استان سرخان دریا، اوستورت در استان قره قالپاقستان وجود دارد. برخی از مهمترین میدان‌ها به شرح ذیل است:

• میدان گازی شورتان: میدان شورتان در ناحیه گذر استان قشقه دریا در جنوب ازبکستان در سال 1980 راه اندازی شده و در حال حاضر از 156 حلقه چاه این میدان گازی، گاز تولید می‌گردد.
• میدان گازی گازلی؛ میدان گازی گزلی در استان خوارزم واقع شده است. در سال 1956 کشف شد و توسط و ازبک نفت گاز توسعه یافت. تولید آن در سال 1960 آغاز شد و گاز طبیعی و میعانات تولید می‌کند.
• میدان گازی استورت: در شمال غربی ازبکستان در استان قره قالپاقستان واقع شده است. مساحت میادین نفت وگازی استورت در حدود 108 هزار کیلومتر است و دارای 11 حلقه چاه فعال استخراج و تولید گاز است. در میدان مذکور روزانه 11 میلیون متر مکعب گاز استخراج می‌شود که برنامه ریزی شده است تا پایان سال جاری 3 میلیارد و 600 هزار متر مکعب گاز از این میدان استخراج شود.

پالایشگاه‌ها و مجتمع های بزرگ گازی:

• پالایشگاه گازی مبارک: پالایشگاه مذکور که در استان قشقه دریا احداث شده ظرفیت تولید 30 میلیارد متر مکعب گاز طبیعی و بیش از 570 هزار تن میعانات گازی در سال را دارد. این پالایشگاه همچنین به غیر از میعانات گازی، گاز نفتی مایع(LPG) و گوگرد نیز تولید می‌کند.
• پالایشگاه گازی شورتان؛ پالایشگاه مذکور که در استان قشقه دریا با مشارکت شرکت هایی از آمریکا، ژاپن و ایتالیا احداث شده، ظرفیت پالایش20 میلیارد متر مکعب گاز را دارد و دارای چند زیر مجموعه تولیدی از جمله کارخانه ترکیب پروپان – بوتان با ظرفیت 104 هزار تن گاز مایع( 56 هزار تن پروپان، 48 هزار تن بوتان و 44 هزار تن بنزین پایدار)، مجتمع گاز شیمی(پتروشیمی) شورتان جهت تولید اتیلن، کومونومر و پلی اتیلن است.

ظرفیت تولید گاز؛

     ظرفیت سالانه تولید گاز در ازبکستان بین 50 تا 60 میلیارد مترمکعب است. شرکت ازبک نفت گاز بیش از 60 درصد گاز این کشور را عمدتا از میدان گازی مبارک تولید می‌کند و در مرتبه بعد شرکت لوک اویل(حدود 25 درصد)، شرکت مشترک ازبک- کره ای "Uz-Kor Gas Chemical " (حدود 4 درصد)، شرکت آمریکایی اپسیلون(2.5 درصد) قرار دارند. 

     به گزارش کمیته آمار ازبکستان این کشور در سال 2020 ازبکستان 49.7 میلیارد متر مکعب گاز تولید کرده است در حالی که این رقم در سال 2019 به میزان 60.5 میلیارد متر مکعب بوده است.

صادرات و واردات گاز طبیعی:

     ازبکستان در سال 2020  در  حدود 50.4 میلیون دلار گاز عمدتا از ترکمنستان وارد کرده  است که نسبت به سال 2019 در حدود237 برابر افزایش یافته است و در مقابل حجم صادرات گاز 4.7 برابر کاهش یافته است و از 2.2 میلیارد دلار در سال 2019 به 478.1 میلیون دلار در سال 2020 رسیده است. این کشور طی سه سال گذشته واردات گاز را آغاز نموده است. در واقع این کشور علی رغم صادرات حدود یک میلیارد مترمکعب گاز به چین، در حدود 3 میلیارد متر مکعب از شرکت گاز پروم روسیه در ترکمنستان گاز خریداری نموده است.  گازپروم روسیه در ترکمنستان از سال 2020 به ازبکستان گاز صادر می‌کند. ازبکستان نیز طی سال های گذشته از جمله در سال 2018 به میزان 3.8 میلیارد متر مکعب، در سال 2019  به میزان 4.9 میلیارد متر مکعب گاز به شرکت گاز پروم صادر نموده است. در سال 2020 این رقم با کاهش شدید به 900 میلیون مترمکعب رسیده است.

سرمایه گذاری:

• همکاری با کنسرسیومی از شرکت های کره ای جهت احداث بزرگترین مجتمع پتروشیمی آسیای مرکزی Ustyurt با ظرفیت فرآوری 4 میلیارد متر مکعب گاز طبیعی، تولید 362 هزار تن پلی اتیلن و 83 هزار تن پلی پروپیلنو 100 هزار تن بنزین پیرولیز؛
• همکاری با شرکت هایی از افریقای جنوبی و مالزی جهت احداث مجتمع پتروشیمی‌با ظرفیت پالایش 3.5 میلیارد متر مکعب گاز برای تولید 672 هزار تن سوخت دیزل، 278 هزار تن سوخت جت، 361هزار تن نفتا و 63 هزار تن گاز مایع در سال؛
• همکاری با شرکت مهندسی و ساخت هیوندای کره جنوبی جهت توسعه تکنولوژی کارخانه سوخت مصنوعی در منطقه قشقه دریا در جنوب ازبکستان با ظرفیت پالایش 3.5 میلیارد متر مکعب گاز و تولید 864 هزار تن گازوئیل، 304 هزار، تن سوخت جت، 395 هزار تن نفتا و 11.2 هزار تن گاز مایع در سال.
• همکاری با کنسرسیوم بین المللی شامل شرکت توسعه اپسیلون آمریکا و اپسیلون آسیا هنگ کنگ و اسرمایه گذاری 5.2 میلیارد دلار برای توسعه میادین گازی و نفتی در ازبکستان در سال های 2033-2019 .

3- ساختار صنعت نفت و گاز ازبکستان

     وزارت انرژی ازبکستان در سال 2019 ایجاد شده است. در حال حاضر این وزارت توسعه کل مجموعه سوخت و انرژی ازبکستان را هماهنگ می‌کند. وزارت نیرو و سازمانهای مشمول ساختار و هماهنگی آن، مقررات دولتی فرآیندهای استخراج، فرآوری، حمل و نقل، توزیع، فروش و استفاده از نفت، گاز و محصولات فرآوری آنها و همچنین تولید، انتقال، توزیع و مصرف انرژی الکتریکی و حرارتی، زغال سنگ را برعهده دارند.

شرکت ازبک نفت گاز با 5 شرکت زیرمجموعه خود انحصار تولید و توزیع نفت و فراوردهای نفتی ازبکستان را در اختیار دارد. بر اساس مصوبه رئیس جمهور ازبکستان درسال 2018 در خصوص تکمیل سیستم مدیریتی صنعت نفت و گاز این کشور شرکت های‌های زیر مجموعه شرکت ازبک نفت گاز از جمله شرکت حفاری نفت و گاز ازبکستان، شرکت استخراج نفت و گاز ازبکستان، شرکت فرآورده‌های نفتی ازبکستان و شرکت ماشین آلات صنعت نفت و گاز منحل شده و به ادارات تابعه آن تبدیل شدند.