مروری بر بخش صنعتی قزاقستان

ثبات اقتصاد قزاقستان متکی به بخش صنعتی این کشور است. به طور مشخص از سال 2010 تا پایان سال 2019 دو برنامه 5 ساله در بخش صنعت قزاقستان تدوین و به مرحله اجرا گذاشته شده است. درنیمه اول اجرای برنامه صنعتی شدن بین سالهای 2010 تا پایان 2014 علاوه بر اصلاح قوانین گذشته سه قانون جدید هم تدوین شد که مربوط به ابتکاراتی برای مناطق ویژه اقتصادی، بهره وری انرژی و صرفه جویی در مصرف انرژی بود. در همین برهه توسعه زیرساختها هم جزیی از برنامه صنعتی شدن بود. در این دوره حدود 4هزار کیلومتر راه و 1700 کلیومتر راه آهن احداث و نوسازی شد.

درپایان سال 2019 اجرای برنامه پنج ساله دوم صنعتی به پایان رسید. در این مدت، یک پایگاه تولیدی جدید در قزاقستان راه اندازی شد که امکان تضمین اشتغال مولد و ثبات اقتصادی در مناطق این کشور را فراهم کرد.

طبق گفته وزیر صنعت و توسعه زیرساختهای قزاقستان، بین سالهای 2015 تا 2019  تعداد پروژه‌های صنعتی اجرا شده 556 پروژه بوده است. درمجموع در یک دوره ده ساله اجرای برنامه صنعتی شدن، حدود 1300 پروژه صنعتی اجرا و بیش از 200 هزار شغل ایجاد شده است. مقامهای قزاق این موضوع را درجهت توسعه کشور و تغییر وضعیت قزاقستان از اتکای برمواد خام به استقلال اقتصادی کشور مثبت ارزیابی کرده اند.

دراین دوره صنایع تولیدی حدود 18 میلیارددلار سرمایه مستقیم خارجی را جذب کردند. این مقدار حدود سه برابر مبلغی است که در دوره 5 سال قبلی یعنی طی سالهای 2005 تا 2009 جذب شده بود. بدین ترتیب 14 درصد مجموع سرمایه خارجی جذب بخش صنعت شد درحالیکه در دوره 5 ساله قبلی این رقم 7 درصد مجموع سرمایه خارجی جذب شده در قزاقستان بود.

در سال 2020 آمار کالاهای فراوری شده 23 درصد و آمار کالاهای تمام شده 20 درصد صادرات( صرفنظر از منابع اولیه) بوده است. ارزش این کالاها به 3.4 میلیارددلار رسیده است. درکل ارزش صادرات بخش صنعت در دوره 2010 تا پایان 2019 حدود 70 میلیارددلار بوده است

طبق گفته وزیرصنعت و زیرساخت قزاقستان از میان شرکتهای فراملیتی که در رده اول جهانی مشغول به کار هستند ، تعداد 28 شرکت در قزاقستان مشغول به کار شده اند. براساس اظهارات وزیر یادشده در دوره 2014 تا 2019 برنامه‌های بخش صنعت به میزان 77 درصد تحقق یافته است و بنابراین موفقیت آمیز بوده است.

اولویتهای بخش صنعت در سالهای اخیر بخش های فلزات، صنایع شیمیایی، پالایش نفت، ماشین آلات و صنایع غذایی بوده است. بهره وری بخش صنعت در قزاقستان در سال 2019 در مقایسه با سال 2009 تقریبا چهار برابر شده است.

طبق برنامه قرار است مرحله سوم صنعتی شدن با هدف «توسعه» پروژه‌های صادرات محور انجام شود. در پنج سال آینده، توجه دولت و اقدامات حمایتی دولت بر اشباع بازار داخلی با محصولات با کیفیت متمرکز خواهد شد. ساخت ماشین آلات مختلف، قطعه سازی، جرثقیل و آسانسور، توربین‌های بادی ، اتوبوس و تجهیزات مرتبط با آن، پنل های خورشیدی، ابزارآلات، سیم و کابل از جمله محصولاتی است که برای سالهای مرحله سوم برنامه ریزی شده است. دردوره جدید برنامه‌های صنعتی در قزاقستان، هدف دولت این کشور آن است که بر فناوریهای دیجیتال متمرکز شود.

در راستای ورود به مرحله سوم، در سال 2017، تولید خودروهای برقی در قزاقستان آغاز شده است و  این کشور همه پیش نیازهای لازم برای توسعه ساخت وسایل نقلیه برقی را ایجاد کرده است. به طور کلی، بر اساس شاخص های برنامه صنعتی سازی پنج ساله سوم، تا سال 2025،  حجم صادرات طبق برنامه ریزی تقریباً باید دو برابر شود و بهره وری واقعی نیروی کار و سرمایه گذاری در دارایی‌های ثابت - 1.6 برابر افزایش یابد. با این حال کمبود متخصصان واجد شرایط، اجرای با کیفیت برنامه‌ها را در بخش صنعتی مختل می‌کند. براساس یک نظرسنجی صورت گرفته از مدیران 60 شرکت در قزاقستان، بیش از 90 درصد از آنها کمبود پرسنل واجد شرایط را مشکل اصلی مسائل نوظهور تولید عنوان کرده اند.

درساختار صنایع هم تغییراتی ایجاد شده است. بطوریکه افزون بر صنایع فلزی و غذایی که به طور سنتی قوی بودند، بخش ماشین سازی و پالایش هم رشد قابل توجهی پیدا کرد. بخش ماشین آلات تقریبا سه برابر شد. به ویژه تولید تجهیزات راه آهن 26 برابر و تولید خودرو 10 برابر شد. صنایع مرتبط با راه آهن در آکتوبه و تولید ماشین آلات مربوط به بخش معدن در کارگاندا توسعه قابل توجهی پیدا کرد. 28 بخش صنعتی جدید از جمله هوافضا ایجاد شد که دراین بخش ها بیش از 500 نوع محصول جدید که پیش از آن در قزاقستان تولید نمی‌شدند، به خط تولید اضافه شدند.

امروزه، قزاقستان دارای شرکت های چندملیتی بزرگی مانند Kazchrom، KSP Steel، Alstom، General Electric، BASF و غیره است. طی پنج سال گذشته بیش از 500 پروژه صنعتی جدید با حجم سرمایه گذاری حدود 5 تریلیون تنگه به بهره برداری رسیده است و شرکت های قزاقستان محصولاتی به ارزش 70 میلیارد دلار آمریکا صادر کردند.

برنامه صنعتی سازی، توسعه صنایع اصلی فرآوری کننده را به سطح جدیدی رسانده است. به عنوان مثال، در متالورژی، خروجی 2.2 برابر افزایش یافته است. صنعت از مواد خام به محصولات نهایی تغییر یافته است. اکنون شرکت‌ها محصولات صادراتی همچون لوله،‌ پروفیل‌های آلومینیومی، دیسک‌ و نظایر آن را می‌فروشند.

شایان ذکر است که شتاب صنعتی شدن به کشور اجازه می دهد تا محصولاتی با ارزش افزوده بالا تولید کند. این امر به اقتصاد ملی ثبات خواهد داد. به همین دلیل است که دولت همچنان مسیر صنعتی شدن اقتصاد را دنبال می‌کند و برنامه سوم را از سال 2020 راه اندازی می‌کند، این بار یک برنامه شش ساله. اولویت اصلی آن توسعه کارآفرینی صنعتی با هدف گسترش محصولات با فناوری پیشرفته است.

 

روند اقدامات انجام شده در بخش صنعت قزاقستان

در طول سال های صنعتی شدن حجم تولید در بخش صنعت قزاقستان 3.5 برابر شده است. برنامه پنج ساله دوم 2015 تا 2019 بر توسعه بخش صنعت متمرکز بود. در این زمان، جهان درگیر موج جدیدی از بحران 2014-2016 بود. بنابراین برای رونق اقتصاد بر توسعه صنایع تاکید شد که بیشترین مقاومت را در برابر شوک های اقتصادی خارجی دارد.

برای ارزیابی دقیق تر 14 بخش اولویت دار شناسایی شده است که بر ابزارهای اصلی حمایت دولتی متمرکز بوده اند. در نتیجه، صنعت و بخش تولیدی مربوط به آن در سال های اخیر محرک توسعه اقتصادی بوده و از نظر نرخ رشد از بخش استخراجی پیشی گرفته است.

اکنون سهم صنعت تولید در تشکیل تولید ناخالص داخلی 12.8 درصد است. در کشورهای توسعه یافته این رقم از 10% تا 20% و در کشورهای در حال توسعه از 20% تا 35% متغیر است. به عبارت دیگر، سهم صنعت تولید قزاقستان در سطح کشورهای توسعه یافته است. البته باید توجه داشت که در این کشورها سهم تولید از کل حجم تولیدات صنعتی به 90 درصد می رسد در حالی که در قزاقستان تنها 44.6 درصد است.

براساس آخرین آمار دردسترس، تولید ناخالص این بخش در نیمه اول سال 2020 به 3.7 تریلیون تنگه رسید و ساختار آن بیشتر با تمرکز بر صنایع فلزی (43٪)، افزایش تولید مواد غذایی (15٪)، سهم مهندسی مکانیک (12٪)، پالایش نفت (7.3٪) و صنایع شیمیایی (4٪)  بوده است.

بر اساس نتایج هفت ماهه سال 2020، حجم تولیدات بخش صنعتی به 6.9 تریلیون تنگه(حدود 16 میلیارد دلار ) رسید که 3.5 برابر بیشتر از سال 2010 است که اولین برنامه صنعتی سازی راه اندازی شد. در مقام مقایسه، صنعت معدن که از سال 1991 عامل اصلی رشد اقتصادی بوده است، طی ده سال تنها 65 درصد رشد داشته است.

سهم صنایع مختلف درصنعت قزاقستان در جدول زیر در دو سال و نیم مورد بررسی( ازسال 2018 تا نیمه 2020) آورده شده است.

تولید صنعتی  از سال 2010 تاکنون مبلغ 7.8 تریلیون تنگه(حدود 18 میلیارددلار) سرمایه گذاری در دارایی‌های ثابت جذب کرده است. در نتیجه، تولید حدود 500 نوع محصول جدید که قبلاً در قزاقستان تولید نشده بود، انجام شد. این محصولات ازجمله شامل اتومبیل و کامیون ، اتوبوس ، لوکوموتیوهای الکتریکی، تجهیزات اشعه ایکس، ترانسفورماتور و دارو می‌شود. دراین مدت همچنین حجم تولید محصولات قابل رقابت قزاقستان نظیر مس، باتری، نوشیدنی، شیرینی در بازارهای خارجی افزایش یافته است.

با این حال، بازار داخلی همچنان به واردات وابسته است. علاوه بر این، برای گروه‌های محصولات خاص، تقاضا تنها از طریق عرضه خارجی تامین می‌شود. مثلا بیشترین حجم واردات محصولات صنعتی در نیمه اول سال 2020 مربوط به یخچال (576.6 میلیون دلار آمریکا)، دارو (531.4 میلیون دلار)، پمپ و کمپرسور (400.3 میلیون دلار)، لوله‌های ساخته شده از فلزات آهنی( 373.6 میلیون دلار آمریکا) و تلفن (383.5 میلیون دلار آمریکا) بوده است.

به عبارت دیگر، در ساختار واردات، حدود 73 درصد محصولات در صنایع با تکنولوژی بالا و متوسط مشاهده می‌شود. بنابراین، دولت نیاز به ایجاد تولید محصولات با ارزش افزوده بالا دارد. توسعه چنین صنایع صادرات محوری به قزاقستان این امکان را می دهد که در زنجیره‌های تولید جهانی ادغام شود. از این رو وظیفه دیجیتالی کردن صنعت توسط رئیس جمهور قزاقستان در سال 2018 تعیین شد. وی در سال یادشده دستور داد تا دولت این کشور برنامه پنج ساله سوم صنعتی‌سازی را «نوآورانه‌تر» کند.

اطلاعات دقیقی در مورد استفاده از فناوری‌های دیجیتال در صنعت قزاقستان هنوز در دسترس نیست. با این حال، مشخص است که تعداد قابل توجهی از صنایع هنوز از انقلاب صنعتی چهارم فاصله دارند. برای تسریع روند دیجیتالی شدن این بخش، قزاقستان پروژه‌هایی را در راستای «کارخانه‌های دیجیتال » راه اندازی کرده است. تعداد این پروژه‌ها در حال حاضر حدود 51 پروژه است که در آنها 13.6 میلیارد تنگه(حدود 31 میلیون دلار) سرمایه گذاری شده است.

به عبارت دقیق تر، با توجه به نتایج توسعه نوآورانه و فناوری صنعت، سطح فعالیت نوآورانه بنگاه‌های اقتصادی در بخش تولید از 4.6 درصد به 15.8 درصد طی ده سال گذشته افزایش یافته است. با این حال، قزاقستان هنوز به گروه کشورهایی با سطح متوسط تو سعه دیجیتالی تعلق دارد که مانع استفاده از تمام مزایای فناوری‌های «عصر دیجیتال» می‌شود.

متغیرهای خارجی

رویدادهای اقتصادی اخیر از جمله کاهش قیمت نفت درسالهای 2019 و 2020، تضعیف پول ملی، وخامت اوضاع اقتصادی در شرکای تجاری قزقستان و کاهش حجم مبادلات تجاری بر تولید صنعتی تأثیر منفی گذاشته است. شاخص فعالیت تجاری این بخش از ژانویه 2020 زیر ارزش مطلوب بوده است، یعنی بنگاه‌ها در تولید محصولات، دریافت سفارشات جدید، انباشته شدن بیش از حد بازار و نقض مهلت های تحویل مواد اولیه و محصولات تمام شده با مشکل مواجه هستند. 

برای افزایش تولید صنعتی، دولت مکانیسم های تامین مالی خود را گسترش داده است. براین اساس، بنگاه‌های تولیدی تحت برنامه بانک مرکزی قزاقستان وام ترجیحی دریافت خواهند کرد. علاوه بر این، به مشاغل با نرخ حداکثر 3 درصد وام داده می‌شود. به منظور افزایش تقاضا برای محصولات صنعتی، دولت شرایطی را برای افزایش محتوای بومی در خریدهای دولتی درنظرگرفته است.

 

کمبود بودجه دربخش صنعت

طی دوره 2000 تا 2008، اقتصاد ملی به دلیل تداوم قیمت های بالای هیدروکربن‌ها با سرعتی زیاد توسعه یافت. با این حال، کاهش قیمت جهانی نفت و فلزات در سال 2008-2009 سبب بدی وضعیت شد. این بحران منجر به کاهش شدید درآمدهای بودجه شد، که باعث شد، ضرورت فوریت تنوع اقتصادی مبتنی بر توسعه بخش صنعتی تولیدی افزایش یابد.

در طول سال های صنعتی شدن، سرمایه گذاری در سرمایه ثابت در صنعت تنها 4.6 برابر شده است. در مقایسه، در مجتمع های کشت و صنعت، این شاخص 7 برابر شده است. میزان ورود سرمایه گذاری مستقیم خارجی در بخش صنعت، حجم آنها طی ده سال گذشته بالغ بر 120.7 میلیارد دلار بوده است. این رقم قابل توجهی محسوب می‌شود.

 

این جدول بعد حجم سرمایه ثابت در صنعت قزاقستان را در ده سال گذشته نشان می دهد.

 

جدول زیر نشانگر میزان سرمایه گذاری مستقیم خارجی در صنعت قزاقستان در ده سال گذشته است.

 بخش صنعت علاوه بر منابع مالی، به فناوری‌های جدید، راه حل های نوآورانه و فرآیندهای تجاری نیاز دارد. به لحاظ تامین منابع مالی، شرکت های صنعتی قزاقستانی می‌توانند از طریق موسسات مالی فعال در کشور، از جمله بانک توسعه اوراسیا، بانک توسعه قزاقستان، بانک اروپایی بازسازی و توسعه، مرکز مالی بین المللی آستانه، قزاق اکسپورت، مدیریت سرمایه کازینا، صندوق دامو و نظایر آن به جذب سرمایه بپردازند.

سرمایه‌گذاری به شرکت‌ها این امکان را می‌دهد که نه تنها سرمایه خود را افزایش دهند، بلکه از طریق استفاده از راه‌حل‌های نوآورانه، مخارج خود را کاهش دهند، جغرافیای صادرات را گسترش دهند، فرآیندهای تجاری را بهبود بخشند و بازارهای جدیدی را برای خرید مواد خام شناسایی کنند.