جایگاه گاز در تأمین مصارف داخلی قزاقستان

نقش گاز در اقتصاد قزاقستان در دهه گذشته افزایش یافته است. با توجه به سیاست دولت قزاقستان مبنی بر ارجحیت بخشیدن به گاز در میان منابع انرژی، تبدیل بخشی از نیروگاه‌های برق که سوختشان توسط ذغال‌سنگ تأمین می‌شود، و توسعه صنایع پتروشیمی، انتظار می‌رود همچنان این نقش در دهه 2020 رو به افزایش باشد.

بر خلاف ترکمنستان و ازبکستان، نقش گاز به عنوان یک منبع انرژی برای قزاقستان در رده دوم قرار داشته است. در سال 2016 ذغال سنگ 43.3 درصد، گاز 35 درصد و نفت 22.8 درصد از منابع اولیه تولید و عرضه انرژی را شامل می‌گردید. در شمال و شرق کشور ذغال سنگ هم برای تولید برق است و هم در زمینه مصرف صنعتی منبع اصلی انرژی است. انتظار می‌رود این وضعیت طی سال‌های آینده همچنان تداوم داشته باشد. در غرب که مرکز تولید نفت و گاز قزاقستان به شمار می‌رود و در جنوب شرقی انرژی مصرف آمیزه‌ای از منابع انرژی مختلف است. به لحاظ کلی مصرف انرژی گازی در قزاقستان رو به افزایش است. در دهه گذشته مجموع مصرف گاز در قزاقستان دو برابر شده و به میزان 22.6 میلیارد متر مکعب در سال 2018 رسیده است. بیش از 15 میلیارد مترمکعب از میزان یادشده برای تولید برق (50 درصد)، مصارف مسکونی و تجاری (36 درصد)  و صنعتی (14درصد) مورد استفاده قرار گرفته است. بقیه به سایر مصارف اختصاص داده شده است. 

در 5 سال گذشته گام‌های بزرگی برای گازی کردن منابع مصرفی برداشته شده است. از 14 استان قزاقستان، 9 استان پیش از این به خط لوله‌های گاز دسترسی داشتند. در سال 2015 قزاقستان شرقی دهمین استانی بود که به خط لوله گاز وصل شد.

به جز اتمام خط لوله (BBS) Beineu-Bozoi-Shymkent درسال 2015 که گاز تولید شده در غرب قزاقستان را برای صادرات به خط لوله آسیای مرکزی- چین منتقل می‌کند، گاز تولید شده در غرب قزاقستان به مراکز بزرگ جمعیت در جنوب شرقی که پیش از این به گاز وارداتی از ازبکستان وابسته بودند و این منبع وارداتی به طور فزاینده‌ای در سال‌های اخیر غیر قابل اتکا شده است، متصل می‌گردد.

صادرات گاز ازبکستان به جنوب شرقی قزاقستان که سالانه رقمی‌ بین 1.5 تا 4 میلیارد مترمکعب بوده است به سبب اینکه قزاقستان قصد دارد گاز مورد نیاز این منطقه را یا از محل منابع گازی خود یا از ترکمنستان تأمین کند، در دهه 2020 کاهش خواهد یافت.

طبق برآوردها میزان واردات گاز قزاقستان از روسیه، ترکمنستان و ازبکستان که در سال‌های اخیر بین 6 تا 8 میلیاردمترمکعب در سال بوده است، در دهه 2020 به کمتر از یک میلیون مترمکعب درسال کاهش خواهد یافت.

گاز طبیعی از طریق خط لوله اصلی در قزاقستان منتقل می‌شود و از هشت استان عبور می‌کند. این خط لوله به عنوان بخشی از سیستم حمل و نقل و برای تأمین گاز طبیعی به مناطق شمالی روسیه، اوکراین و قفقاز طراحی شده است. تاکنون خط لوله اصلی در قزاقستان کاملا به هم متصل نبوده است و این امر از استفاده آن برای پمپاژ گاز ارزان قیمت تولید شده در مناطق غربی کشور به مناطق جنوبی و شمالی جلوگیری می‌کند. این امر خصوصا برای مصرف‌کنندگان در منطقه جنوبی و شهر آلماتی مشکل‌ساز است. وابستگی به گاز ازبکستان، که دو یا سه برابر هزینه گاز تولید شده در مناطق غربی قزاقستان هزینه دارد، بازار گاز منطقه را به طور قابل توجهی تحت فشار قرارداده است.

تأمین کامل نیازهای مناطق جنوبی کشور به دلیل سازماندهی تأمین گاز ازبکستان از خط لوله اصلی گاز "قزاقستان-چین" امکان‌پذیر شد. میزان برنامه‌ریزی شده گاز برای مصرف گاز مناطق جنوبی قزاقستان از ازبکستان 3.5 میلیارد متر مکعب است. قیمت گاز طبیعی خریداری شده از ازبکستان از اول ژانویه 2012 در سطح قیمت 2011 - 85 دلار باقی مانده است. این امر به لطف توافق در مورد عرضه محدود گاز (SWAP) با گازپروم به دست آمد. این شرکت روسی گاز طبیعی را در ازبکستان خریداری می‌کند و آن را با قیمت مناسب به جنوب قزاقستان تحویل می‌دهد.  

اجرای طرح خط لوله سایری آرکا

در برنامه‌های ابتدایی گازرسانی قزاقستان، بنا بر این بود که شهر آستانه تا سال 2014 دارای گاز سراسری شود، ولی بعدها این موضوع به سال 2021 محول شد. طی این مدت، متخصصین پروژه‌های متنوعی را بررسی نمودند. پیشنهاد شد گاز مایع به شهر تحویل داده شود، گزینه‌هایی برای ساخت یک خط لوله گاز و تأمین گاز یا از غرب غنی از منابع هیدروکربنی قزاقستان یا از فدراسیون روسیه وجود داشت. اما در نهایت، همه این پروژه‌ها به دلیل عدم امکان اجرای فنی یا به دلیل گران بودن قیمت آنها از آزمون عبور نکردند.

در ابتدای سال 2017، شهرداری پایتخت با طرف روسی توافقنامه‌ای امضا کردند و تحویل گاز مایع با کامیون به آستانه را از یکاترینبورگ روسیه آغاز کردند. اما هزینه آن، به دلیل تحویل توسط تانکرهای جاده‌ای و فرآیند فن‌آوری متعاقب آن، در نهایت هزینه گاز مصرفی را برای ساکنان پایتخت کشور به هیچ وجه ارزان نمی‌کرد. اکنون نیروگاه‌های حرارتی پایتخت با زغال سنگ و مازوت کار می‌کنند. سالانه در زمستان در آستانه، به طور متوسط 30 هزار ماشین زغال سنگ و 280 مخزن مازوت در حال سوختن است. حداکثر مصرف زغال سنگ در روز در طول فصل گرم حدود 13 هزار تن است. با افزایش جمعیت و گسترش پایتخت نیاز به این میزان سوخت‌ها نیز افزایش خواهد یافت. مقام‌های شهر نورسلطان درنظر دارند پس از عرضه کامل گاز از طریق خط لوله جدید، منبع تغذیه سه نیروگاه برق را به منبع گازی تبدیل کنند. پیش‌بینی می‌شود ایجاد اتصال گاز، نورسلطان را از مصرف نزدیک به 700 هزار تن زغال سنگ در سال بی‌نیاز سازد.

طبق گفته کانات بوزومبایف وزیر انرژی وقت قزاقستان درسال 2017،  بنا بر این بود که خط لوله انتقال گاز به منطقه قزاقستان شمالی گسترش یابد. نمایندگان KazTransGas JSC که مجری طرح ساری آرکا بودند در همان زمان وعده دادند ظرف یکسال خط لوله انتقال گاز را به پایتخت قزاقستان برسانند. اما منتقدان این پروژه مانع تصویب یک تصمیم مثبت شدند، دلیل اصلی آن این بود که به گفته منتقدان، به دلیل هزینه‌های بالای ساخت، قیمت گاز برای ساکنان آستانه بسیار گران تمام خواهد شد. آنها هزینه گاز مایع برای ساکنان آستانه 314 تنگه در هر متر مکعب برآورد کرده بودند. در حالی که با پیشبرد کار مشخص شد گازرسانی به پایتخت از طریق احداث خط لوله گاز ساری آرکا، گاز طبیعی برای ساکنان آستانه 61 تنگه در متر مکعب هزینه دارد. نکته قابل توجه این است که هزینه یک متر مکعب گاز مایع، که اکنون توسط "گروه جهانی گاز" از روسیه تأمین می‌شود، 110 تنگه است.  

در تاریخ 3 ژوئیه سال 2019، بانک توسعه قزاقستان (DBK) و بانک توسعه اوراسیا (EDB) توافقنامه‌ای را در مورد افتتاح بودجه مشترک برای مرحله اول ساخت خط لوله گاز ساری آرکا امضا کردند، بانک توسعه آسیایی به عنوان رهبر سندیکا، اوراق قرضه شرکت پروژه AstanaGas KMG را به مبلغ 102 میلیارد تنگه برای مدت 10 سال خریداری کرد. منابع مالی بودجه‌های EDB برای 51 میلیارد تنگه و وام‌هایی از DBK به همان میزان، یعنی 51 میلیارد تنگه بود.  این یک پروژه بزرگ زیربنایی است که در مدت زمان بسیار کوتاهی اجرا شد.

در نهایت در دسامبر سال 2019 کار ساخت خط لوله کاز ساری آرکا آغاز و عملیات ساخت آن از قیزیل اورا تا نورسلطان به طول 1061 کیلومتر درماه‌های آخر سال به پایان رسید. در نظر است تا این خط لوله تا استان‌های شمالی قزاقستان امتداد یابد. در سال 2021، تأمین گاز از طریق خط لوله گاز ساری آرکا به میزان حدود 300 میلیون متر مکعب برنامه‌ریزی شده است

خط لوله ساریارکا که به منظور انتقال گاز به نورسلطان طراحی شده است، در پایان سال 2020 عملیات آن تقریبا به اتمام رسیده است. این خط لوله در ادامه قرار است به شهرهای بزرگ و مناطق جمعیت در شمال قزاقستان نیز امتداد یابد و در مسیر اتصال به نورسلطان استان‌های کاراگاندا و آکمولا را تا سال 2021 به خط لوله متصل خواهد کرد. در اواسط دهه 2020 نهایتا شمال قزاقستان به این خط لوله متصل خواهد شد.

نکات قابل توجه؛

1. در سال 2014، دولت برنامه توسعه صنعت گاز قزاقستان را تا سال 2030 طراحی و تدوین نمود که بر اساس آن گازرسانی برای بیش از 11.5 میلیون نفر بایستی صورت گیرد.

2. براساس برخی شنیده‌ها، قزاقستان مایل است گاز مصرفی داخلی را از منابع خارجی تهیه نماید زیرا با توجه به تعیین قیمت گاز مصرفی داخلی توسط دولت، جذب سرمایه‌گذاری برای این صنعت دشوار می‌شود. بر این اساس در ماه سپتامبر سال‌جاری، عسکر مامین، نخست وزیر قزاقستان، در سفر به ترکمنستان اظهار نمود که قزاقستان امکان خرید گاز ترکمنستان برای بازار داخلی را بررسی می‌کند. وزارت انرژی قزاقستان در ماه‌های اخیر همین گفته نخست وزیر را تکرار کرده است و پس از آن مطلب جدیدی از سوی مقام‌های قزاق در این باره گفته نشده است.

3. صرفنظر از مصارف داخلی، قزاقستان صادرات گاز به چین را از ماه اکتبر سال 2017 آغاز نموده است. دو کشور قرارداد صادرات گاز در در ژوئن 2017 منعقد نموده بودند. این صادرات با برنامه 5 میلیارد متر مکعب گاز برای صادرات به چین به عنوان قدم اول فقط آغاز شد و برای آینده 10 میلیارد متر مکعب پیش‌بینی گردید. گاز قزاقستان از طریق خط لوله اصلی گاز از بینئو به بوزو و بعد به چیمکنت ("Beineu-Bozoy-Shymkent") می‌رسد (از استان‌های منگستائو، آکتیوبه. قیزیل اوردا می‌گذرد) و از آنجا به خط لوله فراملیتی "آسیای میانه- چین " که گاز صادراتی ترکمنستان و ازبکستان به چین را نیز جابجا می‌کند، می‌پیوندد. شبکه اصلی گاز قزاقستان شامل خطوط لوله آسیای مرکزی- مرکز، بخارا-اورال و آسیای مرکزی- چین است.

منابع

-Central Asian Gaz: Prospects for 2020s,University of Axford,Dec.2019

www.kaztransgas.kz/index.php/ru/press-tsentr/publikatsii/1353-kazakhskij-gaz-pojdet-v-kitaj

https://saryarqa.kmg.kz/about

https://ia-centr.ru/publications/kazakhstan-vedet-peregovory-s-turkmenistanom-o-pokupke-gaza-dlya-gazifikatsii-stolitsy/

https://www.zakon.kz/4527306-uzbekistan-soglasilsja-postavljat-v.html

https://www.kaztransgas.kz/index.php/ru/press-tsentr/publikatsii/1353-kazakhskij-gaz-pojdet-v-kitaj

https://www.zakon.kz/4883594-svershilos-nash-gaz-poshel-v-kitay.html

https://www.zakon.kz/4989748-stroyka-goda-kak-prohodilo-stroitelstvo.html