بحران بدهی کشورهای آفریقایی در دروه پساکرونا و موضع بازیگران خارجی

رشد سریع دریافت وام‌های متعدد کشورهای آفریقایی از موسسات اقتصادی و مالی بین المللی نظیر صندوق بین المللی توسعه و بانک جهانی، کشورهای مزبور را با بحران بدهی‌های خارجی مواجه ساخته و ثبات اقتصادی بلند مدت مناطق مختلف آفریقا را در وضعیت کرونا ویروس در معرض ریسک بالا قرار داده است. بازیگران خارجی نظیر چین، آمریکا دولتهای اروپایی بویژه فرانسه در کنار کشورهای آفریقایی هر کدام اقدام به اتخاذ رویکردی متفاوت در راستای منافع خود کرده‌اند. فرانسه با اعلام لزوم بخشودگی بدهی‌های کشورهای آفریقایی درصدد گسترش نفوذ خود در آفریقا و کاهش نفوذ چین بزرگترین بازیگر در آفریقا می باشد. چین نیز تلاش خواهد کرد برای بیشینه سازی نفوذ خود در دروان پساکرونایی در آفریقا و رد اتهام دیپلماسی تله بدهی‌ها اقدام به بخشش بخشی از بدهی کشورهای آفریقایی نماید. در این بین کشورهای آفریقایی نیز با اتحاذ رویکرد سیاست چند وجهی در عرصه روابط بین الملل با استفاده از این فرصت درصدد درخواست بخشودگی بدهی‌های خود از سوی چین، کشورهای اروپایی و نهادهای بین‌المللی نظیر بانک جهانی و صندوق بین المللی پول می‌باشند.

رشد سریع دریافت وام‌های متعدد از موسسات اقتصادی و مالی بین المللی نظیر صندوق بین المللی توسعه و بانک جهانی،  کشورهای آفریقایی را با بحران بدهی‌های خارجی مواجه ساخته و ثبات اقتصادی بلند مدت مناطق مختلف آفریقا را در وضعیت کرونا ویروس در معرض ریسک بالا قرار داده است. در همین راستا، گزارش اداره کل گمرکات چین و داده‌های آماری جدید در سال 2020 نشان از کاهش میزان تجارت میان چین و آفریقا در سه ماهه اول دارد. کرونا ویروس توانسته اندکی دومین اقتصاد جهان را تحت تاثیر قرار دهد.

در 16 سال گذشته روند تجارت میان چین و آفریقا به شکل پایداری در حال رشد بوده است. لذا با گسترش ویروس کرونا  این روند افت 14 درصدی در سه ماهه نخست سال 2020 را نسبت به سال گذشته تجربه کرده است به شکلی که از ژانویه تا فوریه 2020  به 41.23 میلیارد دلار رسید. انتظار نمی رود چین به عنوان بزرگترین قرض دهنده و شریک کشورهای آفریقایی با طلب 145 میلیارد دلاری از کشورهای آفریقایی  که سالانه نیازمند 8 میلیارد دلار می‌باشند موقعیت خود را در آفریقا از دست بدهد. پکن منافع برجسته خود را با توسعه جاده‌های آفریقا، خطوط آهن، و ایجاد بنادر تجاری  در قالب ابرطرح یک جاده – یک کمربند نشان داده است. همزمان با جنگ تجاری و گمرکی میان چین و آمریکا میزان واردات مواد اولیه از آفریقا  به چین 17.5 درصد کاهش داشته است و به رقم 19.8 میلیارد دلار رسیده و صادرات چین به آفریقا با 10.5 درصد کاهش به 21.4 میلیارد دلار رسیده است.

از سوی دیگر، شیوع ویروس کرونا باعث تشدید تنش میان پکن و واشنگتن و کشیدن دامنه این تنش ها و رقابت ها به آفریقا  و سیاسی شدن بیماری کرونا از سوی دو قدرت شده است. چندی پیش دونالد ترامپ با متهم کردن سازمان بهداشت جهانی به سوء مدیریت و سرپوش گذاشتن بر  شیوع این ویروس پس از ظاهر شدن در چین خواستار پاسخگویی این نهاد بین المللی و مسئول دانستن چین شده است.

در همین راستا واشنگتن فشارها را بر آقای تدروس ادهانوم ، دبیرکل اتیوپیایی سازمان جهانی بهداشت بیشتر کرده و اعلام کرد آمریکا کمک های خود به بهداشت جهانی را به حالت تعلیق در خواهد آورد. علاوه بر این، آمریکا  دبیر کل این سازمان، آقای ادهانوم اتیوپیایی، را به عروسک و آلت دست چین تشبیه نمود. این امر آقای ادهانوم را به دلیل ترس از ایجاد اخلال در روند حل و فصل تعارضات رود نیل- که آمریکا میانجی گری حل و فصل آن بین اتیوپی و مصر را به عهده دارد- و سنگین تر شدن کفه ترازو به نفع مصر با مشکل بزرگی مواجه می سازد.

حکومت ترامپ در سال های اخیر بیشتر رویکرد واکنشی (منفعلانه) را در ارتباط با آفریقا داشته است. این شرایط باعث شده تا چین همزمان با اوج گیری بحران کرونا در آفریقا اقدام به اعمال فشار به منظور گرفتن امتیازات راهبردی بیشتر از قبل بحران مذکور از آفریقا نماید. آمریکا در حال حاضر ابزارهای لازم برای جلوگیری از نفوذ چین در آفریقا را  ندارد و تنها می‌تواند  به دادن قول‌هایی در زمینه حمایت از اعطای وام از سوی صندوق بین المللی و بانک جهانی و یا لابی سیاسی برای بخشودگی بخشی از دیرکرد بدهی‌های کشورهای آفریقایی به نهادهای بین المللی و یا کاهش نرخ بازپرداخت ها  نماید.

 در این میان گرچه رقابت و لفاظی‌های سیاسی و اتهام زنی میان پکن و واشنگتن پس ازشیوع بیماری کووید 19 در آفریقا افزایش یافته است و واشنگتن سعی در تخریب وجهه چین در آفریقا دارد  ولی با نگاهی به نفوذ چین در آفریقا می‌توان به  قدرت هماوردی آن پی برد. چین هم اکنون بزرگترین شریک تجاری آفریقا با 200 میلیارد دلار  حجم تجاری در مقایسه با 40 میلیون دلار آمریکا می‌باشد . پکن همچنین بزرگترین پروژره‌های زیرساختی به ارزش 2 تریلیون دلار را از سال 2005 در آفریقا بر عهده گرفته است. گرچه پکن  متهم به تحمیل بار بدهی بر کشورهای آفریقایی است اما بعید نیست با شیوع کرونا رویکرد دیپلماسی  بذل و بخشش[1] راه نفوذ جدیدی را بر روی  مقامات چینی در آفریقا بگشاید. از سوی دیگر، چین توانسته موفقیت بزرگی در درمان بخش عظیمی از بیماران کرونایی خود داشته باشد و تجهیزات پزشکی و کیت های تشخیصی نیز به برخی کشورهای آفریقایی از جمله نیجریه ارسال کرده است.

پیش تر نیز بانک جهانی و صندوق بین المللی پول  نیز در رابطه با  افزایش تمایل به دریافت وام های تجاری[2] از سوی کشورها به ویژه کشورهای آفریقایی که در مقایسه با وام‌های ترجیحی[3] (دارای دوره‌های بازپرداخت بلند مدت و نرخ سود پایین) با نرخ سود تصاعدی و بالا می‌باشد، هشدار داده بود. برخی کشورهای آفریقایی در حال استفاده از حساب برداشت ویژه برای گرفتن وام های بدون بهره  هستند. در این میان برخی اقدامات بانک جهانی و بانک توسعه آفریقا موجب افزایش میزان بدهی کشورهای آفریقایی شده است. البته دیپلماسی تله بدهی[4] نیز عنوانی است که رسانه‌های آمریکایی به نوع حضور و تعامل چینی‌ها با سایر کشورها نسبت می‌دهند.

چنین چشم اندازی در شرایطی که قاره آفریقا نیز مانند سایر کشورهای جهان درگیر بحران ویروس کرونا شده و بیم گسترش آن می رود، نگرانی‌های جدی را نه تنها در آفریقا بلکه بویژه در قاره همجوار (اروپا) برانگیخته است. امانوئل ماکرون که پیش از همه گیری ویروس کرونا در جریان اجلاس سران 20 موضوع بخشش بدهی‌های آفریقا را بنا به دلایل سیاسی خاص فرانسه مطرح نموده بود، بیماری کووید- 19 را فرصت و بهانه مناسبی برای طرح مجدد آن یافت. اگرچه، این سخنان ماکرون با واکنش متناسبی از سوی سایر دولتهای جهان، بویژه آمریکا و چین، مواجه نگردید، ولی در عوض به سرعت از سوی دولتهای آفریقایی مورد استقبال قرار گرفت و به یکی از مطالبات آنها مبدل شد.

اعلام لزوم بخشودگی بخشی از بدهی‌های کشورهای آفریقایی در دوران کرونا از سوی آقای مکرون رئیس جمهوری فرانسه را می‌توان در محورهای ذیل مورد ارزیابی قرار داد.

• از موضع فرانسه اعلام بخشودگی بدهی کشورهای آفریقایی نوعی فشار به چین می‌باشد که نزدیک به 40 درصد کل بدهی کشورهای آفریقایی را به خود اختصاص داده است تا با تحریک کشورهای آفریقایی به مجاب کردن چین به بخشودگی بخش مهمی از بدهی کشورهای آفریقایی عملا سازوکار تله بدهی را بی اثر ساخته و ضمن کاهش نفوذ چین، مستعمره‌های سابق خود را همچنان تحت نفوذ خود داشته باشد. عزم پاریس برای مقابله با نفوذ چین (بویژه در آفریقا) به میزانی از جدیت رسیده که در روزهای اخیر پیش نویس قطعنامه ای را با استناد بر این امر که چین مسئول انتشار ویروس کرونا در جهان بوده و این عامل می‌تواند مصداق بارز تهدید علیه صلح و امنیت بین‌المللی باشد، در شورای امنیت سازمان ملل متحد مطرح کرده است؛
• موضع کشورهای آفریقایی در خصوص بخشودگی بدهی را که همزمان با بحران کرونا و بالا گرفتن تنش سیاسی میان چین و برخی کشورهای آفریقایی به دلیل بدرفتاری پلیس چین برای قرنطینه اجباری آفریقایی‌های مقیم چین اتفاق افتاد، نوعی اتخاذ رویکرد سیاسی چند وجهی ارزیابی کرد. دولتهای آفریقایی با استفاده از این فرصت بخشودگی بدهی‌های خود را به مطالبات خود از چین، کشورهای اروپایی و نهادهای بین المللی نظیر بانک جهانی و صندوق بین المللی پول تبدیل کردند؛
• اقدام تونس در زمینه تهیه پیش نویس قطعنامه ای توسط شورای امنیت سازمان ملل متحد مبنی بر وقوع قصور در زمینه مدیریت و مقابله با بحران کرونا اقدامی‌بر علیه پکن تلقی می‌گردد؛ زیرا تلویحا مسئولان چینی را عامل اصلی گسترش ویروس کرونا و تهدید علیه صلح و امنیت بین الملل معرفی می نمایند. حمایت های پشت پرده پاریس در این زمینه دور از انتظار نیست؛
• پکن در برخی اجلاس‌های مجمع همکاری‌های چین – آفریقا با بخشودگی بخشی از بدهی‌های کشورهای آفریقایی حسن نیت خود را نشان داده و در سومین اجلاس مجمع همکاری‌های چین و آفریقا اقدام به سرمایه گذاری 60 میلیارد دلاری در بخش های اقتصادی، زیرساختی، تامین مالی و انرژی در آفریقا کرده است. پکن به منظور گذراندن وضعیت بحران کرونا و  جلوگیری از بدتر شدن وضعیت اقتصادی کشورهای آفریقایی و خود ناچار از بخشودگی بخش مهمی از بدهی‌های کشورهای آفریقایی می‌باشد تا ضمن رد اتهام دیپلماسی تله بدهی‌ها بتواند به بیشینه سازی نفوذ خود در آفریقا از طریق ابر پروژه‌های راه ابریشم دریایی و یک جاده – یک کمربند اقدام نماید؛
• گسترش بحران کرونا علاوه بر تاثیر معمول، به شکل و شیوه ای دیگر نیز آفریقا را از خود متاثر ساخته است؛ به نحوی که آن را به عرصه ای از رقابت میان قدرتهای بزرگ جهان تبدیل نموده است. فشار آمریکا به سازمان بهداشت جهانی و دبیرکل اتیوپیایی آن برای متهم کردن چین به اهمال در اعلام اطلاعات لازم در زمان شیوع بیماری کرونا و پنهان کردن برخی اطلاعات در این زمینه به همراه تدوین پیش نویس قطعنامه فرانسه و تونس علیه چین در این زمینه که مصداق تهدید علیه صلح و امنیت بین المللی دانسته شده  است، نشان از  فشار هماهنگ محور غربی و آمریکایی علیه پکن و همراه ساختن آفریقایی‌ها در این مسیر علیه نفوذ چین در جهان به ویژه قاره سیاه دارد؛
• آفریقا به نوبه خود در صدد است تا با برقراری توازن میان قدرتهای بزرگ حداکثر بهره ممکن را نصیب خود سازد. نوع اعتراض دول آفریقایی نسبت به رفتار چین با اتباع آفریقایی در چین- که احتمالا از تحریک اروپا و آمریکا نباید غافل بود، حکایت از تکاپو در جهت کسب منافع و مزایای بیشتری از چین دارد. دول آفریقایی همچنین در تلاشند تا ضمن دریافت کمک‌های بین المللی بیشتر، بخشش (یا دست کم تعلیق) بدهی‌های خارجی خود را به یک مطالبه جدی مبدل نمایند تا روزنه امیدی برای تحقق آن در آینده گشوده شود. 
• از جمله نتایج سیاسی و اقتصادی بحران بدهی[5] در جوامع جهان سوم ایجاد بی ثباتی اجتماعی اقتصادی و در نتیجه بر روی کار آمدن دولت‌های اقتدارطلب و توسعه اقتصادی دستوری و تشدید بحران  خواهد بود. چنین فرایندی با عنایت به تحولات سیاسی و اجتماعی و بی‌ثباتی‌های رایج در قبل و بعد از انتخابات درکشورهای جامعه شرق دور از انتظار نیست. این پیش بینی مسبوق به سابقه و تجربه کشورهای آمریکای لاتین است که در اثر بحران بدهی دچار بی‌ثباتی‌های اقتصادی و سیاسی و عدم اجرای برنامه‌های توسعه ای شدند. این در حالیست که بدهی کشورهای آمریکای لاتین در اواخر قرن بیستم 50 از تولید ناخالص داخلی‌شان را شامل می‌شد، ولی نسبت بدهی به تولید ناخالص داخلی کشورهای آفریقایی در برخی موارد به بیش از 60 درصد هم رسیده است.

[1] “ Donation Diplomacy”

[2] Commercial Loans

[3] Concessional Loans

[4] Debt Trap Diplomacy

[5] Debt crisis