سیاست توسعه صنایع‌دستی در ازبکستان؛ ظرفیت‌سازی درونی و افق‌های جهانی

صنایع‌دستی به‌مثابه آینه فرهنگ و تاریخ هر ملت، هم‌زمان با حفظ هویت ملی، نقش مهمی در توسعه اقتصادی و ارتقای دیپلماسی فرهنگی ایفا می‌کند. در ازبکستان احیای صنایع‌دستی طی سال‌های اخیر به یکی از محورهای اصلی برنامه‌های توسعه دولت تبدیل شده است.

این رویکرد در بالاترین سطوح حاکمیتی مورد توجه قرار گرفته است؛ چنان‌که در تاریخ ۶ مرداد ۱۴۰۴ (۲۸ ژوئیه ۲۰۲۵)، رئیس‌جمهور شوکت میرضیایف در جلسه‌ای ویژه با مقامات ارشد دولتی و هنرمندان پیشکسوت، بر لزوم احیای زیرساخت‌های صنایع‌دستی، ایجاد بازارهای جدید صادراتی و ارتقای جایگاه فرهنگی این حوزه در سطح بین‌المللی تأکید کرد. این جلسه که بازتاب گسترده‌ای در رسانه‌های داخلی، از جمله وب‌سایت رسمی «از دیلی» داشت، نشان از عزم ملی برای بازتعریف نقش صنایع‌دستی در نظم اقتصادی و فرهنگی کشور دارد (UzDaily, 2025/07/28).

ازبکستان با تکیه بر ذخایر فرهنگی غنی خود، از دوخت ابریشم و گلیم گرفته تا سفالگری، چوب‌تراشی، زرگری و فلزکاری سنتی، در تلاش است تا کارکردهای اقتصادی و اجتماعی صنایع‌دستی را با نیازهای قرن بیست‌و‌یکم همسو سازد. حمایت‌های دولتی از برگزاری نمایشگاه‌های بین‌المللی، اعطای وام‌های ترجیحی به صنعتگران، توسعه خوشه‌های تولیدی در مناطق مختلف کشور، و آموزش نسل جدید هنرمندان، بخشی از این سیاست کلان به شمار می‌آید.

همچنین دولت تلاش دارد با بهره‌گیری از ظرفیت سازمان‌هایی مانند بنیاد «هنرهای ملی» و همکاری با سازمان‌های بین‌المللی از جمله یونسکو، برند ملی صنایع‌دستی ازبکستان را در بازار جهانی تثبیت کند. حضور فعال در نمایشگاه‌های بین‌المللی مانند اکسپوی دبی و هفته فرهنگی ازبکستان در کشورهای همسایه، نمونه‌هایی از این رویکرد دیپلماسی فرهنگی است که هم‌زمان در خدمت توسعه صادرات غیرنفتی و افزایش تعاملات فرهنگی قرار دارد.

در مجموع، ازبکستان با اتخاذ رویکردی تلفیقی میان سیاست‌گذاری فرهنگی و برنامه‌ریزی اقتصادی، تلاش دارد صنایع‌دستی را از قالبی صرفاً سنتی خارج کرده و به عاملی پویا در مسیر توسعه پایدار، تنوع‌بخشی به اقتصاد و تقویت جایگاه فرهنگی خود در عرصه بین‌المللی بدل سازد. رویدادهای اخیر، از جمله جلسه ۶ مرداد با ریاست رئیس‌جمهور، نشان می‌دهد که صنایع‌دستی دیگر تنها میراثی از گذشته نیست، بلکه ابزاری فعال برای ساخت آینده‌ای فرهنگی، اقتصادی و دیپلماتیک برای ازبکستان است.

 

ظرفیت‌سازی داخلی و حمایت‌های ساختاری

طی سال‌های اخیر، ازبکستان با عزم جدی در حمایت از صنایع‌دستی گام‌های اساسی برداشته است. طبق آمار رسمی‌کنفرانس مطبوعاتی انجمن Hunarmand در تیر ۲۰۲۵، حدود ۲۷,۵۰۰ استادکار در ۳۲ رشته صنایع‌دستی به‌طور رسمی ثبت شده‌اند، از این میان ۱۳,۲۰۰ زن (۴۸٪) و ۵,۴۰۰ جوان زیر ۳۰ سال (۲۰٪) حضور دارند

در سه‌ماهه نخست سال ۲۰۲۵، این انجمن بیش از ۱۵,۱۷۶ فرصت شغلی جدید بر پایه سنت «استاد-شاگرد» ایجاد کرد؛ که شامل ۱,۷۴۱ شغل برای استادکاران و ۱۳,۴۳۶ فرصت برای کارآموزان بوده است

قابل ذکر است که تعداد محلاتی که در فعالیت‌های صنایع‌دستی مشارکت دارند به ۷,۰۲۳ محله رسیده است و ۲۶۱ استادکار برتر که در رویدادهای ملی یا بین‌المللی جایزه دریافت کرده‌اند، در «فهرست ملی استادان هنرهای سنتی» ثبت شده‌اند. همچنین نزدیک به ۱,۲۰۰ هنرمند در فهرست رسمی هنر و صنایع‌دستی در بخش گردشگری کشور ثبت‌نام شده‌اند

بر اساس تصویب دستور ریاست‌جمهوری در مارس ۲۰۲۵ (PD‑4138)، تعداد رشته‌های فعال صنایع‌دستی از ۴۳ به ۳۲ رشته کاهش یافت تا منابع به شکل مؤثرتری تمرکز یابند

در قالب طرح‌های حمایتی، هنرمندان مشمول «کاتالوگ ملی» شامل معافیت مالیاتی می‌شوند؛ به‌طور مشخص، نرخ مالیات گردش مالی بیش از ۱۰۰ میلیون سوم، تا سقف ۵۰٪ کاهش یافته است. همچنین ثبت رسمی‌برند برای صنعتگران رایگان شده است و از اواسط ۲۰۲۳، ۷۰٪ از بودجه‌های خانوار محور فرهنگی صرف حوزه صنایع‌دستی شده است

برای تسهیل صادرات، دولت هزینه‌های پستی و کارگزاری بین‌المللی را تا ۵۰٪ برای هر محصول، تا سقف ارزش صادرات (بدون هزینه حمل) پرداخت می‌کند

همچنین ساخت «مرکز صنعتگران» در مجاورت پارک «ازبکستان نوین» در تاشکند تا مارس ۲۰۲۴ آغاز شد؛ این مرکز شامل سالن نمایش، مدرسه استاد‑شاگرد و کارگاه‌هایی با فضای اجاره‌ای تا ۱۰۰ متر مربع برای هر هنرمند است

در چارچوب توسعه زیرساخت‌های بازار، بیش از ۱۰۰ نمایشگاه و جشنواره ملی و بین‌المللی صنایع‌دستی طی سال ۲۰۲۴ در سراسر کشور برگزار شد، که به معرفی استعدادهای نوظهور و خلق بازار داخلی و خارجی کمک کرد

این جشنواره‌ها بستری برای تعامل اجتماعی و تبادل تجربه با صنعتگران از کشورهای همسایه – تاجیکستان، قرقیزستان، ترکمنستان – فراهم آورده‌اند؛ به‌عنوان نمونه، در Craft Fair Uzbekistan تاشکند بیش از ۱۰۰ صنعتگر داخلی و ۱۵ صنعتگر خارجی حضور داشتند و کارگاه‌های آموزشی و فروش آثار برگزار شد .

در چهارماهه اول ۲۰۲۵، انجمن Hunarmand برای تسهیل دسترسی به مواد اولیه، طرح‌هایی را اجرا کرد: اعطای ۱۵۰ میلیون سوم برای واردات مواد اولیه از ایران توسط صنعتگر اهل مرگلان، خرید ۵۰ واحد پشم خام به ارزش ۴۵ میلیون سوم و توزیع رایگان آنها به کارگاه‌ها در استان‌های شرق کشور، و تأمین ماشین‌آلات اولیه با هدف پشتیبانی از بیش از ۱۰۰ صنعتگر .

این اقدامات در کنار سفرهای رسمی انجمن به ایران و تایلند برای بررسی بازار مواد اولیه و ابزار تولید، گام‌هایی اساسی در جهت تقویت اقتصاد حلقه بسته صنایع‌دستی داخلی برداشته است

جهانی‌سازی صنایع‌دستی؛ از بازار منطقه‌ای تا دیپلماسی فرهنگی

ازبکستان با آگاهی از جایگاه منحصر‌به‌فرد خود در شاهراه تاریخی جاده ابریشم، تلاش کرده است صنایع‌دستی را نه‌فقط به‌عنوان کالای اقتصادی بلکه به‌مثابه ابزاری برای تعامل فرهنگی و بازسازی پیوندهای تاریخی در سطح منطقه‌ای و جهانی بازآفرینی کند. در همین راستا، کشور به‌طور منظم در نمایشگاه‌ها و اکسپوهای بین‌المللی شرکت می‌کند و تلاش دارد برند «صنایع‌دستی ازبکستان» را در بازارهای جهانی به ثبت برساند.

برگزاری «جشنواره بین‌المللی صنایع‌دستی» در شهر تاریخی خیوه، که زیر نظر سازمان جهانی یونسکو برگزار می‌شود، به صحنه‌ای برای معرفی هنرهای سنتی ازبکستان به بیش از ۵۰ کشور جهان تبدیل شده است. این رویداد، ضمن ارتقاء دیپلماسی فرهنگی، به جذب گردشگران خارجی نیز کمک شایانی کرده است. همچنین صادرات فرش‌های دست‌باف، پارچه‌های ابرشیمی، ظروف سفالی و پوشاک سنتی به کشورهای آسیایی و اروپایی به‌تدریج در حال افزایش است.

تلاش برای اخذ نشان‌های اصالت بین‌المللی و ثبت برندهای صنایع‌دستی در سازمان جهانی مالکیت فکری (WIPO) نیز بخشی از استراتژی صادرات فرهنگی ازبکستان محسوب می‌شود. علاوه بر آن، همکاری با دانشگاه‌های هنری معتبر در اروپا و شرق آسیا در قالب تبادل دانشجو، استاد و برگزاری دوره‌های مشترک، گام مؤثری برای نوسازی مفهومی صنایع‌دستی و هم‌راستایی آن با نیازهای بازار جهانی بوده است.

 

جایگاه ازبکستان در آسیای میانه و جهان؛ پیوند اقتصاد خلاق با سیاست منطقه‌ای

ازبکستان نه‌تنها از نظر جغرافیایی بلکه به‌واسطه ترکیب فرهنگی غنی خود، جایگاهی راهبردی در مرکز آسیای میانه دارد. این کشور با تنوع قومی‌گسترده—از ترک‌تبار و فارسی‌زبان تا روسی‌زبان—بستر مناسبی برای پرورش صنایع‌دستی چندفرهنگی فراهم می‌آورد، به گونه‌ای که هنرهای سنتی در هر منطقه با نبض تمدن‌ مشترک منطقه زندگی می‌کنند.

در مقایسه با کشورهای همسایه مانند قزاقستان یا ترکمنستان که تمرکز اقتصادی‌شان بیشتر بر منابع طبیعی و انرژی بوده، ازبکستان مسیر اقتصاد خلاق را با جدیت پی گرفته است. طبق گزارش رسمی‌که در جولای ۲۰۲۵ منتشر شد، بیش از ۱۴,۰۰۰ واحد اقتصادی در حوزه اقتصاد خلاق فعال هستند که نزدیک به ۱۰۰,۰۰۰ نفر را به‌صورت مستقیم به کار گرفته‌اند؛ سهم این بخش در تولید ناخالص داخلی در ادامه افزایش خواهد یافت و پیش‌بینی می‌شود تا سال‌های آتی به ۵٪ برسد

در عرصه صنایع‌دستی، بیش از ۲۷,۵۰۰ صنعت‌گر فعال در ۳۲ رشته مختلف حضوری موثر دارند؛ حدود نیمی از آن‌ها را زنان تشکیل می‌دهند و ۲۰٪ از این فعالان، جوانان زیر ۳۰ سال هستند

افزون بر این، در فصل نخست سال ۲۰۲۵ بیش از ۱۵,۱۷۶ فرصت شغلی مستقیم در قالب الگوی استاد–شاگرد ایجاد شده که ۱,۷۴۰ شغل به استادکاران و ۱۳,۴۳۶ فرصت به کارآموزان اختصاص یافت

از لحاظ بین‌المللی، شهر بخارا در سال ۲۰۲۳ به شبکه شهرهای خلاق یونسکو پیوست و در این شهر بیش از ۲,۰۰۰ صنعت‌گر در ۳۶ رشته سنتی فعالیت می‌کنند؛ این عضویت نه‌تنها منزلت فرهنگی شهر را ارتقا داده بلکه بازار صادرات‌محور صنایع‌دستی را در سطح جهانی تقویت کرده است

همچنین، در فاصله سپتامبر تا نوامبر همان سال، دوسالانه هنر معاصر بخارا با حضور حدود ۷۰ هنرمند از ۴۰ کشور جهان برگزار شد، که نشانه‌ای از گسترش تعاملات فرهنگی فرامرزی قلمداد می‌شود

در عرصه دیپلماسی فرهنگی، ازبکستان میزبان گردهمایی بین‌المللی اقتصاد خلاق در سال ۲۰۲۴ بود و هدف‌گذاری کرده است که حدود ۵٪ از جی‌دی‌پی کشور تا سال‌های آینده از طریق اقتصاد خلاق تامین شود

همچنین با پیوستن به نهادهایی مانند یونسکو، UNCTAD و WIPO، و همکاری با کشورهایی مانند فرانسه، ایتالیا، اندونزی، عربستان و قطر، گام‌های مؤثری در راستای تثبیت برند فرهنگی و تجاری صنایع‌دستی برداشته است

از منظر فرهنگی-هوشمندانه، صنایع‌دستی ازبکستان به‌عنوان نماد هویت تمدنی آسیای مرکزی شناخته می‌شود. هنرهایی مانند فرش‌بافی بخارا، کاشی‌کاری سمرقند و سوزن‌دوزی‌های فرغانه در منطقه الگوپذیری یافته‌اند و کاربردی شده‌اند. این جایگاه دوگانه—هم فرهنگی، هم اقتصادی—در تعاملات سیاست خارجی و دیپلماسی عمومی نیز به‌عنوان ابزار قدرتمندی برای نفوذ منطقه‌ای ایفای نقش می‌کند.

در مجموع، جایگاه فعلی ازبکستان در عرصه استان‌ها و جهان بیانگر ترکیبی هوشمندانه از اقتصاد خلاق، میراث فرهنگی و دیپلماسی نرمی است که نه‌تنها موجب ارتقای جایگاه ملی این کشور شده، بلکه گزینه‌ای راهبردی در مسیر توسعه پایدار و تعامل اثرگذار با جهان است.

منابع:

https://www.uzdaily.uz/en/post/84391

https://stat.uz/en

Ministry of Investment, Industry and Trade (MIIT), Uzbekistan

Industry Overview: Handicrafts Sector 2024»

https://miit.uz

UNESCO Uzbekistan

Crafts and Creative Economy in Uzbekistan

https://en.unesco.org/fieldoffice/tashkent

World Bank Uzbekistan Country Report 2024

https://www.worldbank.org/en/country/uzbekistan

https://culture.uz