تقویت موقعیت ژئواقتصادی آسیای مرکزی در بازار جهانی مواد معدنی حیاتی

در دهه‌های اخیر، مواد معدنی حیاتی و عناصر کمیاب که تا پیش از این نقش چندان برجسته‌ای در معادلات ژئوپلیتیکی نداشتند، به کانون توجه بازیگران جهانی در عرصه‌های امنیتی، اقتصادی و فناورانه تبدیل شده‌اند. رشد انفجاری فناوری‌های نوین از جمله انرژی‌های تجدیدپذیر، خودروهای برقی، هوش مصنوعی، تجهیزات نظامی‌پیشرفته و زیرساخت‌های فناورمحور، همگی بر زنجیره‌ای از عناصر معدنی خاص متکی‌اند که توزیع نامتوازنی در جهان دارند. این اتکا باعث شده هرگونه اختلال در زنجیره تأمین، نه تنها پیامدهای اقتصادی بلکه تبعات امنیتی گسترده‌ای نیز در پی داشته باشد.

 تحولات ژئوپلیتیکی دهه اخیر، به‌ویژه بحران اوکراین، تنش‌های فزاینده در تنگه تایوان، رقابت ژرف اقتصادی میان آمریکا و چین و افزایش وابستگی اروپا به منابع غیرروسی، موجب بازنگری جدی در سیاست‌های تأمین مواد معدنی شده است. در این میان، آسیای مرکزی  به‌ویژه قزاقستان و ازبکستان  با برخورداری از ذخایر غنی و موقعیت ژئوپلیتیکی ممتاز، به یکی از گزینه‌های راهبردی برای بازتنظیم زنجیره جهانی مواد معدنی حیاتی بدل شده‌اند.

ظرفیت معدنی قزاقستان: از اورانیوم تا عناصر کمیاب

قزاقستان، به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین دارندگان ذخایر معدنی در جهان، توانسته است موقعیت ممتازی در صادرات اورانیوم به‌دست آورد. این کشور در سال ۲۰۲۴ حدود ۴۰ درصد از نیاز جهانی به اورانیوم را تأمین کرده است (IEA, 2025)، جایگاهی که از طریق سیاست‌گذاری هوشمندانه، همکاری با بازیگران بین‌المللی و بهره‌گیری از زیرساخت‌های گسترده معدنی تثبیت شده است.

افزون بر اورانیوم، کشف ذخایر تازه‌ای از عناصر کمیاب از جمله نیودیمیوم، لانتانیوم، ایتریوم و دیسپروزیم در سال ۲۰۲۵، افق تازه‌ای را برای این کشور گشوده است. این عناصر نقش کلیدی در فناوری‌های آینده‌محور از جمله در ساخت توربین‌های بادی، سامانه‌های تسلیحاتی هدایت‌شونده، حسگرهای پزشکی پیشرفته، و ریزپردازنده‌های نظامی دارند.

قزاقستان همچنین به دلیل روابط متوازن با قدرت‌های بزرگ – چین، روسیه، اتحادیه اروپا و آمریکا – توانسته در وضعیت ژئواستراتژیک خود انعطاف‌پذیری بالایی ایجاد کند. این کشور با پیگیری عضویت در "اتحاد مواد معدنی حیاتی" اتحادیه اروپا و گسترش همکاری‌های زیرساختی از طریق کریدور میانی، در مسیر تبدیل‌شدن به مرکز انتقال امن مواد معدنی میان آسیا و اروپا قرار دارد (Humphries, 2022).

ازبکستان: اصلاحات ساختاری، تنوع‌بخشی و همگرایی با غرب

ازبکستان نیز طی دهه گذشته با اجرای مجموعه‌ای از اصلاحات نهادی و سیاست‌گذاری هدفمند، توانسته خود را از یک اقتصاد بسته به بازیگری فعال در بازار جهانی مواد معدنی بدل کند. ذخایر غنی مس، اورانیوم، طلا و بوکسیت از یک‌سو و تمایل فزاینده دولت به جذب سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی از سوی دیگر، فرصت‌های قابل‌توجهی برای این کشور پدید آورده‌اند.

در سال ۲۰۲۵، توافق همکاری استراتژیک میان ازبکستان و ایالات متحده در حوزه مواد معدنی، نقطه عطفی در مسیر همگرایی تاشکند با غرب تلقی می‌شود. هرچند جزئیات این توافق علنی نشده، اما قرائن حاکی از آن است که آموزش نیروی انسانی، انتقال فناوری فرآوری، ایجاد تأسیسات صادراتی و تعاملات چندجانبه از ارکان اصلی آن محسوب می‌شوند. به‌موازات این همکاری، حضور فزاینده شرکت‌های کره‌ای، سعودی و هندی نیز به متنوع‌سازی شرکای تجاری ازبکستان یاری رسانده است (World Bank, 2023).

ازبکستان با موقعیت جغرافیایی منحصربه‌فرد در قلب آسیای مرکزی، توانسته به‌ویژه در قالب طرح‌هایی چون کریدور ریلی ترانس‌افغان و مسیرهای وابسته به طرح کمربند و جاده چین، نقش محوری در ترانزیت مواد معدنی ایفا کند. سرمایه‌گذاری در لجستیک، تقویت زیرساخت‌های ریلی، و پیگیری عضویت در پروژه‌های کریدوری چندملیتی، همگی به تثبیت نقش منطقه‌ای این کشور یاری می‌رسانند.

چالش تمرکز زنجیره تأمین در چین: مخاطرات ژئوپلیتیکی

در حالی که کشورهای آسیای مرکزی در تلاش‌اند موقعیت خود را در زنجیره جهانی تثبیت کنند، هنوز در برابر برتری چین در فرآوری مواد معدنی فاصله چشمگیری دارند. طبق گزارش IEA (2025)، چین تأمین‌کننده اصلی فرآوری ۱۹ مورد از ۲۰ ماده معدنی حیاتی مورد نیاز صنایع نوین است. این شامل فرآوری‌هایی با فناوری بالا نظیر تولید سولفات منگنز با خلوص بالا (۹۵٪ تولید جهانی) و اسید فسفریک پالایش‌شده (۷۵٪ جهانی) می‌شود – موادی که در باتری‌های خودروهای الکتریکی و تجهیزات ذخیره انرژی نقش اساسی دارند (Kane, 2023).

این تمرکز شدید، تهدیدی برای امنیت انرژی و فناوری کشورهای غربی و شرکای آنان محسوب می‌شود. تجربه محدودسازی صادرات عناصر کمیاب به ژاپن در سال ۲۰۱۰ نشان داد که چین می‌تواند از این موقعیت برای اعمال فشارهای سیاسی بهره ببرد. در نتیجه، بازیگران جهانی اکنون به‌دنبال راهکارهایی برای کاهش این وابستگی‌اند، از جمله سرمایه‌گذاری در کشورهای نوظهور نظیر قزاقستان و ازبکستان، ایجاد زیرساخت‌های بومی فرآوری و تشکیل کنسرسیوم‌های چندملیتی استخراجی (Kane, 2023).

نتیجه‌گیری: آسیای مرکزی در آستانه خیز ژئواستراتژیک

تحولات جهانی در حوزه انرژی، فناوری و ژئوپلیتیک، فرصتی بی‌سابقه را برای کشورهای آسیای مرکزی فراهم آورده است تا از منابع معدنی غنی خود برای ارتقای جایگاه اقتصادی و سیاسی بهره‌برداری کنند. قزاقستان با پیشینه موفق در صادرات اورانیوم و کشف ذخایر جدید، و ازبکستان با اصلاحات ساختاری و توافق‌های بین‌المللی، به‌سرعت در حال تبدیل شدن به قطب‌های نوظهور تأمین مواد معدنی حیاتی‌اند.

در سال ۲۰۲۴، قزاقستان با تولید حدود ۲۳٬۲۷۰ تن اورانیوم، سهمی معادل ۴۳٪ از تولید جهانی را به خود اختصاص داد، که این کشور را به بزرگ‌ترین تولیدکننده اورانیوم در جهان تبدیل کرده است. شرکت دولتی کازاتوم‌پروم، با افزایش ۱۰٪ در تولید نسبت به سال قبل، نقش کلیدی در این موفقیت ایفا کرده است.

علاوه بر اورانیوم، قزاقستان در آوریل ۲۰۲۵ از کشف یک ذخیره عظیم عناصر کمیاب در منطقه قراغندی خبر داد. این ذخیره، با برآورد حدود ۲۰ میلیون تن، شامل عناصر حیاتی مانند نئودیمیوم، سریم، لانتانیوم و ایتریوم است، که در فناوری‌های پیشرفته مانند خودروهای برقی و توربین‌های بادی کاربرد دارند.

ازبکستان نیز با اجرای اصلاحات ساختاری و جذب سرمایه‌گذاری‌های خارجی، به‌ویژه در حوزه مواد معدنی حیاتی، گام‌های بلندی برداشته است. در سال ۲۰۲۴، صادرات این کشور به ۲۶.۹ میلیارد دلار رسید که نشان‌دهنده رشد ۸.۴٪ نسبت به سال قبل است. همچنین، سرمایه‌گذاری ۲.۶ میلیارد دلاری در ۷۶ پروژه معدنی، از جمله در زمینه عناصر کمیاب، نشان‌دهنده عزم جدی ازبکستان برای تبدیل شدن به یکی از تأمین‌کنندگان اصلی مواد معدنی حیاتی در جهان است.

این تحولات، همراه با افزایش تقاضای جهانی برای مواد معدنی حیاتی، فرصت‌های بی‌سابقه‌ای را برای کشورهای آسیای مرکزی فراهم کرده است تا با بهره‌برداری هوشمندانه از منابع خود، جایگاه اقتصادی و سیاسی خود را در سطح جهانی ارتقا دهند.

 

منابع:

“Central Asian States Ready to Meet Rising Global Demand for Critical Minerals.” Eurasianet, May 27, 2025. https://eurasianet.org.

International Energy Agency. Global Critical Minerals Outlook 2025. Paris: IEA, 2025. https://www.iea.org/reports/global-critical-minerals-outlook-2025.

Humphries, Marc. Rare Earth Elements: The Global Supply Chain. Washington, DC: Congressional Research Service, 2022.

Kane, Tim. “China’s Strategic Control of Battery Supply Chains.” Foreign Affairs, October 12, 2023.

World Bank. Uzbekistan Country Economic Update: Mining Potential and Transition Strategy. Washington, DC: World Bank, 2023.