کوبا، چین و ویتنام - دو مدل اقتصادی سوسیالیستی

مقاله حاضر به قلم کارملو مسا لاگو (CARMELO MESA-LAGO)، استاد بازنشسته اقتصاد و مطالعات آمریکای لاتین در دانشگاه پیتسبورگ سعی دارد به این پرسش پاسخ دهد که چرا کوبا مدل موفق اقتصادی چینی ـ ویتنامی‌ را دنبال نمی کند. این مقاله بر اساس کتاب این نویسنده به نام مقایسه مدل‌های اقتصادی و عملکرد امنیت اجتماعی در کوبا و چین-ویتنام، انتشارات دانشگاه پیتسبورگ، چاپ سال 2024 تهیه شده است و آمارهای مورد استفاده در آن آمار رسمی سه کشور تا پایان سال 2022 میلادی است.

پس از فروپاشی کمونیسم در اتحاد جماهیر شوروی و کشورهای اروپای شرقی، پنج نظام اقتصادی سوسیالیستی در جهان تحت کنترل حزب کمونیست باقی مانده اند: چین، کره شمالی، کوبا، لائوس و ویتنام. بدون در نظر گرفتن کره شمالی و لائوس، به دلیل کمبود اطلاعات آماری، ما با سه کشور با دو مدل متفاوت اقتصادی-اجتماعی روبرو هستیم. یکی سیستم متمرکز دولتی کوبا که در آن شرکت های بزرگ دولتی بر بازار و مالکیت خصوصی در این کشور تسلط دارند، با اصلاحات محافظه کارانه و ناقص بازار محور که قادر به ایجاد رشد اقتصادی نبوده اند. کره شمالی نیز از این مدل اما بدون اصلاحات پیروی می‌کند.

مدل دیگر «سوسیالیسم بازار» چینی ـ ویتنامی است که در آن مشاغل کوچک، متوسط و برخی از مشاغل خصوصی بزرگ و بازار تحت یک نظام غیرمتمرکز (نوعی نقشه راه توسعه) وجود دارند، در حالی که دولت اقتصاد را تنظیم کرده و اقتصاد کلان را کنترل می‌کند. لائوس نیز از این مدل پیروی می‌کند. در این چارچوب، سهم بخش دولتی از تولید ناخالص داخلی (GDP) در چین و ویتنام به طور قابل توجهی کاهش یافته است: به ترتیب 27 درصد و 31 درصد در سال 2019، اما در کوبا، این میزان در سطح 91 درصد باقی مانده است.

به منظور مقایسه مناسب بین این دو مدل و سه کشور، ابتدا لازم است به مشکل ویژگی‌های متنوعی که می‌تواند مانع از چنین مقایسه ای شود، پرداخت. به عنوان مثال، قلمرو چین 86 برابر و جمعیت آن 123 برابر کوبا است. علاوه بر این، تحریم‌های آمریکا علیه کوبا طولانی‌تر از تحریم‌های ایالات متحده بر علیه ویتنام بوده است. با این حال، وقتی شاخص های متعددی از جمله جمعیت شناسی، شاخص توسعه انسانی و غیره را بررسی می‌کنیم، متوجه می‌شویم که بیشتر آنها در این سه کشور مشابه هستند.

علاوه بر این، کشورهای کوچک، چه از نظر مساحت و چه از نظر جمعیت، مانند سوئیس، هلند، دانمارک و استونی با وجود داشتن مساحت کمتر از نصف کوبا، موفق به دستیابی به سطوح بسیار بالایی از توسعه انسانی شده‌اند. سرانجام، تحت تحریم ایالات متحده، ویتنام روند اصلاحات را آغاز کرد. بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که شاخص های واگرا مانعی به وجود نمی آورند و این مدل ها و کشورها با یکدیگر قابل مقایسه هستند.

 سیاست های اصلی اقتصادی

پنج سیاست اصلی اقتصادی این دو مدل ( کوبا از یک سو و چین و ویتنام از سوی دیگر ) عبارتند از:

• مالکیت ابزار تولید و نقش اقتصاد بازار در مقابل برنامه ریزی متمرکز
• اصلاحات ارضی
• فرآیند صنعتی شدن
• اشتغال و بیکاری
• یکسان سازی پولی و ارزی

یک تحلیل مقایسه ای دقیق نشان می دهد که سیاست های چین و ویتنامی موثرتر از سیاست های کوبا بوده است. برای مثال، اصلاحات ارضی در چین و ویتنام به تولیدکنندگان محصولات کشاورزی آزادی داد تا هر آنچه را که می‌خواهند تولید کنند، به هر کسی که می‌خواهند بفروشند و قیمت‌ها را بر اساس عرضه و تقاضا تعیین کنند. این امر قحطی‌های مکرر را در چین از بین برد و چین را عملاً از نظر مواد غذایی خودکفا کرد. ویتنام نیز از یک واردکننده مواد غذایی به یک صادرکننده مواد غذایی تبدیل شد و امروز دومین صادرکننده بزرگ برنج در جهان است. بر عکس، در کوبا، دولت بر محصولاتی که باید تولید شوند، تأثیر می‌گذارد، تولیدکنندگان کشاورزی را مجبور می‌کنند بخشی از محصول را بفروشند (تا 70 درصد) و قیمت فروش را کمتر از قیمت بازار تعیین می‌کند. در نتیجه، تولیدات کشاورزی کوبا به شدت کاهش یافته است و این جزیره مجبور است هر سال 2 میلیارد دلار مواد غذایی وارد کند و از کمبود شدید مواد غذائی رنج می‌برد.

اثر مشابه دیگر، یکسان سازی پولی و ارزی بوده است که در چین و ویتنام در یک دوره نسبتاً کوتاه انجام شد و به زودی تورم را کاهش و صادرات را گسترش داد. در حالی که در کوبا یکسان سازی پولی و ارزی باعث تورم بین 500 تا 1000 درصد، با روند افزایشی و کاهش 59 درصدی صادرات بین سال‌های 2022-2013 شده است. در رتبه بندی سه کشور در مورد سیاست های پنج گانه، کوبا همیشه از چین و ویتنام عقب است.

اندازه گیری عملکرد اقتصادی-اجتماعی دو مدل و سه کشور با استفاده از 20 شاخص مرتبط و قابل مقایسه که شامل 10 شاخص اقتصادی و 10 شاخص اجتماعی است، نشان می دهد که مدل چین ـ ویتنام تأثیر مثبت قابل توجهی داشته است در حالی که مدل کوبا منجر به بحران‌های اقتصادی و زوال اجتماعی بین سال‌های 2009 تا 2020 شده است. تولید ناخالص داخلی در بازه زمانی پیش گفته به طور متوسط سالانه 7.4 درصد در چین، 5.9 درصد در ویتنام و تنها  0.9 درصد در کوبا رشد داشته است.

تأثیر این دو مدل اقتصادی مختلف بر حمایت ها و تامین اجتماعی شامل حقوق بازنشستگی، مراقبت‌های بهداشتی و کمک‌های اجتماعی در سه کشور،  که بر اساس اصول تأمین اجتماعی که توسط سازمان بین‌المللی کار تدوین شده است، رتبه‌بندی برابر با موارد قبلی را نشان می‌دهد که به ترتیب متعلق به چین، ویتنام و کوبا می‌باشد.

 شاخص های توسعه

زمانی که نتایج را مورد تجزیه و تحلیل قرار می دهیم ، می‌بینیم که در زمان انقلاب های خود، دو کشور آسیایی از سطح توسعه اقتصادی-اجتماعی بسیار پایین تری نسبت به کوبا برخوردار بوده اند که این امر از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. این شکاف مستلزم آن بود که چین و ویتنام تلاش بیشتری برای همسانی و پیشی گرفتن از دستاوردهای کوبا انجام دهند. کوبا تامین اجتماعی (نظام آموزشی و سلامت رایگان) را خیلی زودتر، سریع‌تر و گسترده‌تر از آن‌چه می‌توانست از نظر مالی حفظ کند، توسعه داد، که این امر آن را در درازمدت، به‌ویژه با توجه به عملکرد ضعیف اقتصادی آن ناپایدار کرده است. در مقابل، نظام تامین اجتماعی چین و ویتنام به تدریج توسعه یافت و با عملکرد موفق اقتصادی پشتیبانی شد و از نظر مالی پایدارتر گردید. در نهایت، پیری سریع جمعیت کوبا تأثیر نامطلوبی بر پایداری مالی سیستم تأمین اجتماعی گذاشته است، در حالی که این امر در چین شروع به تأثیرگذاری کرده است، اما هنوز ویتنام را تحت تأثیر قرار نداده است.

چرا موفقیت مدل چینی ـ ویتنامی‌که حزب کمونیست را در قدرت نگه داشته و به عبارتی سبب ایجاد مشروعیت سیاسی بر آن شده ، توسط دولت کوبا دنبال نشده است؟ به این سوال نمی‌توان پاسخ قطعی داد، اما تاریخ کوبا در دوران انقلاب دو توضیح را ارائه می دهد. اولین مورد این است که رهبری کوبا تمایلی به تفویض قدرت اقتصادی به بخش غیردولتی ندارد زیرا معتقد است که این امر مستلزم واگذاری قدرت سیاسی است. اگرچه در چین و ویتنام ، با اجرای این سیاست ، حزب کمونیست همچنان در قدرت است. دوم اینکه، رهبران کوبا از اجرای اصلاحات ساختاری به سبک چینی ـ ویتنامی نیز نگرانی دارند ، زیرا آنها نوعی پویایی ایجاد می‌کنند که آن را غیرقابل توقف می سازد ، مانند تشبیه گلوله برفی که از کوه می غلتد و سبب شکل گیری بهمن می‌گردد.

کوبا از بدترین بحران اقتصادی و اجتماعی پس از انقلاب خود در سال 1959 میلادی رنج می‌برد. این کشور در دو سال گذشته به سمت مدل اقتصادی روسی یا سرمایه داری الیگارشی حرکت کرده است. با این حال، سرانه تولید ناخالص داخلی روسیه بسیار کمتر از بیشتر کشورهای اروپای مرکزی و شرقی است که تحت حاکمیت شوروی بودند. راه حل برای کوبا این خواهد بود که مسیر مدل چینی ـ ویتنامی را در پیش بگیرد و آن را با ویژگی‌های خود تنظیم کند اما همانگونه که ذکر آن رفت بنظر می رسد اجرای آن از نظر سیاسی برای کوبا دشوارتر است.

 منبع :

https://latinoamerica21.com/en/cuba-and-china-vietnam-two-socialist-economic-models-which-is-more-efficient/