مهمترین مقاصد صادراتی کشورهای آفریقایی (2020-1995)

ارزش تجارت از مبادی صادراتی قاره آفریقا تا سال 2020 سالانه بیش از 106 میلیارد دلار بوده است که بیشتر به مقاصد کشورهای غربی انجام می‌شده است اما از آن سال به این سو همزمان با 3 برابر شدن ارزش صادراتی کشورهای آفریقایی، صادرات آنها سمت و سوی آسیایی یافته است. به لحاظ ارزش صادراتی، محصولات قاره آفریقا، به عنوان دومین قاره پهناور کره زمین، بر روی منابع طبیعی مانند نفت، طلا، الماس، گاز طبیعی و زغال سنگ متمرکز است. محصولات کشاورزی همچون چای، قهوه و پنبه نیز بخش مهمی از صادرات قاره آفریقا را تشکیل می‌دهند.

اینفوگرافیک ذیل که توسط سباستین گراف[1] با استفاده از اطلاعات و داده‌های اطلس اقتصادی دانشگاه‌ هاروارد، بانک جهانی و مجله اقتصادی بلومبرگ تهیه شده است، به این سوال پاسخ می‌دهد که در حال حاضر مشخصاً کدام کشورها مقاصد اصلی صادراتی کشورهای قاره آفریقا به شمار می‌آیند؟ در این تصویر کشورهایی که سهم یک درصدی یا بیشتر از یک درصد را از کل صادرات قاره آفریقا به خود اختصاص داده‌اند آورده شده است.

وضعیت صادرات آفریقا بین سال‌های 1995 تا 2005:

ایالات متحده آمریکا به دلیل تقاضای این کشور برای فرآورده‌های نفتی مقصد اصلی صادراتی کشورهای آفریقایی بوده است که اوج آن به سال 2005 مربوط می‌باشد. در این سال ایالات متحده آمریکا مقصد صادراتی یک پنجم از کالاهای قاره آفریقا به ارزش 55 میلیارد دلار بوده است. در جدول ذیل کشورهایی که در فاصله زمانی 1995 تا 2005 یک درصد یا بیشتر از یک درصد از کل ارزش صادراتی قاره آفریقا را شامل می‌شده‌اند درج گردیده است.

در دوره زمانی 1995 تا 2005 کشورهای اروپای غربی – ایتالیا، فرانسه، اسپانیا، آلمان، بلژیک و انگلستان – نیز سهم قابل توجهی از صادرات قاره آفریقا را شامل می‌شدند که بخشی از آن ناشی از روابط صدساله و میراث استعماری است، اما بخش دیگر آن به مشوق‌های منبعث از ابتکاراتی همچون کنوانسیون لومه [2]1976 بر می‌گردد که بر مبنای آن به عنوان نوعی کمک توسعه‌ای، تولیدات کشورهای در حال توسعه آفریقایی (به ویژه مستعمرات سابق) امکان دسترسی معاف از عوارض را به بازارهای اروپایی یافته‌اند.

در طول دهه 2000 میلادی بنا بر اقتضائات منبعث از فرآیند صنعتی شدن چین و نیاز این کشور به کالاهایی همچون نفت، سنگ آهن و مس، چین افزایش سهم خود از کالاهای آفریقایی را در دستورکار قرار داد.

رشد سهم صادراتی آسیا از محصولات آفریقایی از 2010 تا 2020:

در سال 2010 که ارزش صادراتی محصولات آفریقایی از 481 میلیارد دلار (سالانه) عبور کرد، بازار جهانی به سرعت شروع به تغییر نمود. در آغاز این رشد مرهون افزایش تولید نفت و گاز طبیعی بوده است و البته در این سال ایالات متحده واردات نفت از آفریقا را کاهش داد، و همزمان چین به عنوان بخشی از راهبرد کلان ژئوپلیتیکی خویش فعالانه در جستجوی منابع و فرصت‌های سرمایه‌گذاری در جهان در حال توسعه بود.

در سال 2015 چین موفق شد جایگاه نخست مقاصد صادراتی کشورهای آفریقایی را به خود اختصاص داده و از ایالات متحده آمریکا پیشی بگیرد.

تصویر ذیل کلیه کشورهایی که سهم یک درصدی یا بیشتر از آن را به لحاظ ارزش صادراتی محصولات قاره آفریقا در طول 2010 تا 2020 به خود اختصاص داده‌اند را نشان می‌دهد.

چین به همراه هند و امارات متحده عربی که دارای سریع‌ترین رشد صنعتی هستند، بیشترین رشد تقاضا برای محصولات آفریقایی را دارند. در سال 2020 بیش از 40درصد از صادرات قاره آفریقا به کشورهای آسیایی و به طور ویژه چین و هند بوده است. در مقام مقایسه، کشورهای اروپای غربی هم به لحاظ حجم و هم ارزش واردات شروع به چشم پوشیدن از واردات کالا از مبداً آفریقا نموده‌اند. علاوه بر افزایش تقاضا توسط کشورهای در حال توسعه، با ورود کشورهای آسیایی همچون مالزی و پاکستان، کشورهای اروپای شرقی همچون لهستان و روسیه و نیز گسترش تجارت درون قاره همچون جمهوری دموکراتیک کنگو و اوگاندا، شاهد تنوع مقاصد صادراتی می‌باشیم.      

آینده مقاصد صادراتی کشورهای آفریقایی:

علیرغم اینکه هم اکنون بزرگترین بازارهای صادراتی آفریقا خارج از این قاره می‌باشد، یک ظرفیت بالقوه وسیع برای صادرات درون قاره‌ای وجود دارد. در حال حاضر حجم صادرات درون قاره‌ای آفریقا تنها 15درصد می‌باشد. ولیکن اقداماتی برای توسعه تجارت درون قاره‌ای تحت موافقتنامه منطقه آزاد آفریقا (AfCFTA) با کاهش موانع تجاری از سال 2018 آغاز گردیده است. طبق برآورد سازمان ملل‌متحد ظرفیت بالقوه تجارت درون قاره آفریقا بیش از 3 تریلیون دلار می‌باشد.

یکی از نکات حائز اهمیت درخصوص صادرات کشورهای آفریقایی تمرکز صادراتی این کشورها بر کالاهای سنتی و غیرفرآوری شده می‌‌باشد، هر چند اقداماتی توسط برخی از کشورهای آفریقایی جهت افزایش صادرات کالاهای غیرسنتی از طریق تکمیل چرخه ارزش افزوده تولید، صورت گرفته است. در این زمینه قابلیت‌های نسبی صنعتی ایران امکان همکاری برای کمک به تکمیل زنجیره ارزش افزوده تولید کالا در قاره آفریقا را مقدور می‌سازد.

با عنایت به اینکه موافقتنامه منطقه تجارت آزاد آفریقا (AfCFTA) عملاً از سال 2022 وارد فاز عملیاتی شده است و ظرف یکسال اخیر تجارت‌هایی بین کشورهای آفریقایی در قالب این موافقتنامه صورت گرفته است، با توجه به شمول این موافقتنامه که تمامی‌کشورهایی آفریقایی (به جز اریتره) آن را امضا کرده و به تصویب رسانده‌اند، شناخت سازوکارهای حاکم بر این موافقتنامه از اهمیت قابل توجهی در توسعه مناسبات اقتصادی آتی با این قاره برخوردار است. در واقع در چارچوب این توافق می‌توان از مزایایی همچون حذف یا تقلیل موانع تجاری، دسترسی آسان‌تر به بازار گسترده منطقه، تامین امنیت برای فعالان اقتصادی، دسترسی به مواد اولیه ارزان‌تر، و ارتقاء امنیت سرمایه‌گذاری اشاره کرد.

[1] Sebastian Graff

[2] Lome Convention 1976