اختلاف نظر اعضای سازمان جهانی تجارت درباره معافیت واکسن کووید 19 از حق مالکیت معنوی

کمبود ادامه دار واکسن کرونا و تهدیدات مربوط به سویه های جدید ویروس مهمترین مانع بازگشت فعالیت اقتصادی جهانی است و تا زمانی که همه در امنیت نباشند هیچ کس در امان نخواهد بود. طرح دوباره پیشنهاد معافیت حق مالکیت معنوی برای واکسن کووید 19 با واکنش های مختلفی در سطح جهانی مواجه شده است. در این گزارش به بررسی این موضوع پرداخته شده است.

در تاریخ 2 اکتبر 2020(11 مهر 1399) پیشنهادی توسط دو کشور هند و افریقای جنوبی مبنی بر معافیت کلیه اعضای سازمان جهانی تجارت از برخی مفاد توافق نامه TRIPS در رابطه با پیشگیری، مهار یا درمان کووید-19 ارائه شد.

این پیشنهاد که با هدف کاهش موانع دسترسی به موقع به محصولات پزشکی مقرون به صرفه  از جمله واکسن‌ها و داروها یا گسترش تحقیق و توسعه، تولید و عرضه این محصولات انجام شد، توسط 60 عضو سازمان جهانی تجارت از جمله پاکستان، کنیا، مصر، مالدیو، فیجی، گروه کشورهای افریقایی و گروه کشورهای کمتر توسعه یافته مورد حمایت قرار گرفت. این پیشنهاد در جلسات شورای TRIPS مطرح شد اما مخالفان زیادی داشت و هیچ گاه اجماع بر روی آن صورت نگرفت. ایالات متحده و بیشتر کشورهای اتحادیه اروپا از مخالفان جدی این پیشنهاد بودند.  

با وجود افزایش شکاف در واکسیناسیون بین کشورهای ثروتمند و فقیر، کشورهای در حال توسعه تلاش می- کنند محدودیتهای مالکیت معنوی مربوط به واکسن کووید 19 را کاهش دهند. بحران اخیر کووید 19 در هند  فشار را برای معافیت واکسن کووید 19 بیشتر کرده است. همچنین با تغییر دولت در ایالات متحده و در ادامه تغییر رویکرد این کشور در قبال بسیاری از مسائل بین- المللی، کاترین تای، نماینده تجاری ایالات متحده، طی بیانیه ای در روز 5 می سال جاری (15 اردیبهشت  1400) رسما حمایت این کشور را از معافیت واکسن کووید 19 از حق مالکیت معنوی اعلام کرد. موضع جدید ایالات متحده واکنشهای گوناگون زیادی از طرف سایر کشورها و همچنین ذینفعان مختلف به همراه داشت.

 - پس از انتشار خبر معافیت های احتمالی سهام شرکت های بزرگ دارویی که واکسن تولید کرده اند از  جمله جمله مدرنا، بایونتک و فایزر کاهش یافت.

 - کشورهای مهم اتحادیه اروپا با اعلام اینکه مسئله امروز در زمینه بحران کووید 19 به اشتراک گذاشتن حق ثبت اختراع نیست، به مخالفت با موضع ایالات متحده پرداخته و پایان بحران کووید 19 را در تولید و به اشتراک گذاشتن سریع واکسن دانستند.

- آلمان با اعلام اینکه بزرگترین محدودیت تولید واکسن افزایش ظرفیت تولید و تضمین کیفیت آن است و نه حق مالکیت معنوی، به رد پیشنهاد ایالات متحده اقدام نمود. 

امانوئل ماکرون با تایید نگرانیهای دولت آلمان درباره پیشنهاد معافیت حقوق مالکیت معنوی برای واکسن کووید 19،از ایالات متحده و انگلیس خواست که به جای این پیشنهاد، صادرات واکسن به سراسر جهان را آغاز کنند 

وی با ذکر این نکته که اگر چه منع قانونی رسمی در این دو کشور برای صادرات واکسن وجود ندارد، به قوانینی در ایالات متحده و انگلیس اشاره کرد که تولید کنندگان را مجبور به تامین قراردادهای داخلی قبل از سایر سفارشات می‌کند.  

- اورسولا فون در لاین، رئیس کمیسیون اروپا، در کنفرانس مطبوعاتی اولین روز اجلاس سران اتحادیه اروپا در پورتو پرتغال گفت: «معافیت از مالکیت معنوی مشکلات را حل نمی‌کند، این راهکار حتی باعث تولید یک دوز واکسن بیشتر در کوتاه مدت و میان مدت نخواهد شد.

 - در مقابل دولت اسپانیا این اقدام را حرکتی رو به جلو دانسته اما آن را به منظور حل مسئله تامین 17 واکسن برای کشورهای در حال توسعه ناکافی میداند. 

- عمده شرکتهای داروسازی، ضمن مخالفت با پیشنهاد معافیت واکسن کووید 19 از حق مالکیت معنوی، اعتقاد دارند فاکتور محدود کننده تولید و عرضه واکسن کووید 19 حق مالکیت معنوی نیست. به عقیده آنها حتی با اعمال معافیت واکسن کووید 19 در کوتاه مدت و میان مدت افزایشی در تولید  این واکسن ایجاد نخواهد شد.

 - مدیر عامل شرکت فایزر، آلبرت بورلا، هشدار داد که معافیت واکسن کووید 19 از حق مالکیت معنوی باعث ایجاد رقابت جهانی برای مواد اولیه شده و تولید ایمن و کارآمد واکسن کووید را تهدید میکند و مشکلات بیشتری ایجاد خواهد کرد.

. در نمودار زیر درصد افرادی که حداقل یک دوز از واکسن کووید 19 را دریافت کرده اند به تفکیک کشور و براساس درصد جمعیت آنها ارائه شده است.

-سران بسیاری از کشورهایی که دارنده تکنولوژی تولید واکسن کووید 19 هستند و درصد قابل توجهی از شهروندان خود را واکسینه کرده اند با پیشنهاد معافیت واکسن کووید 19 از حق مالکیت معنوی مخالفت کرده اند.

 - شرکتهای داروسازی تولیدکننده واکسن کووید 19 نیز اعلام نموده اند، این اقدام تاثیری در تولید و عرضه سریعتر واکسن به کشورهای در حال توسعه نخواهد داشت.

- اگر چه کشور امریکا این پیشنهاد را که اولین بار از سوی هند و افریقای جنوبی ارائه شده بود، ظاهرا با هدف دسترسی کشورهای در حال توسعه به واکسن کووید 19 دوباره مطرح کرده است، اما به شرکتهای تولیدکننده واکسن در ایالات متحده اجازه نمیدهد پیش از تامین تقاضای داخلی در این کشور، اقدام به صادرات واکسن نمایند. لذا بین رفتار و گفتار این کشور در قبال دسترسی یکسان همه کشورها به واکسن کووید 19 تناقض آشکار وجود دارد.

- به نظر میرسد یکی از دلایل مطرح کردن این پیشنهاد از طرف امریکا فشار افکار عمومی در زمینه مسائل حقوق بشری باشد. دولت بایدن با هدف کاهش این فشار و با اهداف سیاسی و تبلیغاتی اقدام به حمایت از این پیشنهاد کرده است.

- با توجه به موارد فوق، به نظر میرسد دلایل سیاسی و اقتصادی در تولید و توزیع واکسن بسیار موثر میباشد. کشورها و شرکتها حاضر به چشم پوشی از سود قابل توجه تولید و فروش آن نمی‌باشند و لذا حاضر به همکاری در این زمینه نیستند.