توسعه در جمهوری خودمختار نخجوان: چگونگی تبدیل چالش ها به فرصت ها

این گزارش به تشریح پیشرفت های صورت گرفته در جمهوری خودمختار نخجوان طی سال های پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و اعلام استقلال کشور جمهوری آذربایجان پرداخته است. در این مدت طرح های زیادی در جمهوری خودمختار نخجوان اجرا گردیده است که پیشرفت های قابل توجهی را به ارمغان آورده و منجر به ثبات اقتصادی، توسعه امکانات در بخشهای مختلف و بهبود رفاه اجتماعی مردم این جمهوری خودمختار شده است.

مرحله جدید توسعه در جمهوری خود مختار نخجوان از سال 1995 با ریاست واصف طالب اف بر مجلس عالی این جمهوری خودمختار آغاز و از این تاریخ به بعد چهره اجتماعی ـ اقتصادی جمهوری خودمختار نخجوان به صورت بنیادی تغییر یافته و شاخص های اجتماعی و اقتصادی این جمهوری خودمختار نسبت به دهه 90 میلادی در سطح بالائی قرار گرفته است.
شایان ذکر است توسعه این منطقه در وهه نخست مرهون ثبات مدیریتی و پیروی از طراحی‌های مستمری است که از مشورت های خارجی و مشارکت کشورها و شرکت های مختلف بهره می‌برد و البته این مدل توسعه از منظر دموکراسی، توسعه اجتماعی و فرهنگی دارای نقاط ضعف و آسیب است که می‌تواند در جای خود مورد بحث قرار گیرد.

پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، اوایل دهه 90 میلادی سالهای سختی برای مردم جمهوری خودمختار نخجوان بود. وضعیت این جمهوری خودمختار از تمامی ابعاد اقتصادی، اجتماعی، امنیتی، سطح رفاه، تامین نیازهای اساسی مردم از جمله مواد غذایی و انرژی در شرایط بسیار نامناسبی قرار داشت و به علت جنگ اول قره باغ و اشغال سرزمینهای ج. آذربایجان توسط ارامنه رابطه نخجوان با سایر اراضی ج. آذربایجان قطع گردیده و کمک رسانی به نخجوان بسیار سخت شده بود.

بعد از فروپاشی شوروی حیدر علی یف در سال 1990 به نخجوان مراجعت نمود. در همان سال بعنوان نماینده مجلس ج.خ. نخجوان و مجلس ملی ج.آذربایجان انتخاب گردید. در تاریخ 3 سپتامبر 1991 به ریاست مجلس عالی ج.خ. نخجوان انتخاب شده و تا سال 1993 ریاست این مجلس را بر عهده داشت. وی طی این سه سال که دوران بسیار سخت و سرنوشت ساز برای ج.خ. نخجوان بود اقدامات و فعالیت های زیادی انجام داده و به نوعی ناجی نخجوان گردید. حیدر علی یف طی این سالها با جمهوری اسلامی ایران ارتباطاتی را برقرار کرده، به تهران سفر نموده و همکاریهای مهم و ارزشمند ایران ـ ج. آذربایجان و ایران ـ ج.خ. نخجوان را آغاز کرد و کمک های زیادی از ایران و ترکیه برای نخجوان دریافت نمود. پل های ارتباطی با ایران و ترکیه در دوران فعالیت وی در نخجوان به بهره برداری رسید. در نتیجه سعی و تلاش حیدر علی یف وضعیت زندگی مردم نخجوان تا حدودی بهبود یافت و از شرایط اسفناک ابتدای فروپاشی شوروی خارج شد.

مرحله جدید توسعه در جمهوری خود مختار نخجوان در سال 1995 با ریاست واصف طالب اف بر مجلس عالی این جمهوری خودمختار آغاز شد. از این تاریخ به بعد چهره اجتماعی ـ اقتصادی جمهوری خودمختار نخجوان به صورت بنیادی تغییر یافت و شاخص های اجتماعی و اقتصادی این جمهوری خودمختار در سطح بالائی قرار گرفت و این روند همچنان ادامه دارد. با اجرای سیاست های برنامه‌های توسعه ای، موسسات و کارخانجات جدید تاسیس شده و حجم امور سازندگی و عمرانی افزایش یافته است که موجب افزایش فرصت های شغلی برای مردم و همچنین تقویت پتانسیل های اقتصادی گردیده است.

طی سالهای اخیر طرح های زیادی در جمهوری خودمختار نخجوان اجرا گردیده است که موفقیت های بزرگی را به ارمغان آورده و منجر به ثبات نسبی اقتصادی، توسعه امکانات در بخشهای مختلف و بهبود رفاه اجتماعی مردم این جمهوری خودمختار شده است.

اقدامات عمرانی شهری و روستایی

زیرساختهای شهری و روستایی جدید زیادی ایجاد و بسیاری از خیابان‌ها، جاده‌ها، معابر، ساختمان‌های عمومی و همچنین با هزینه دولتی ساختمان‌های خصوصی مردم بازسازی و تعمیر شده که منجر به تغییر چهره و زیباسازی شهرها و روستاهای ج.خ. نخجوان گردیده است. ج.خ. نخجوان سرمایه گذاری قابل توجهی در بخش عمران و ساخت و ساز زیربنایی شهری انجام می دهد. توسعه روستایی به موازات توسعه شهری مورد توجه بوده و اکثر روستاهای نخجوان بازسازی شده، تمامی امکانات زندگی و ارتباطات مجازی و فیزیکی برای روستانشینان که 70 درصد جمعیت این جمهوری خودمختار را تشکیل می دهند، فراهم گریده است. در تمامی مراکز شهر و نواحی و مناطق روستایی،  مراکز اجتماعی و ساختمان‌های اداری و موسسات تولیدی به بهره برداری رسیده و باعث افزایش اشتغال مردم شده است. در این خصوص، مراکز دینی و مساجد غالب شهرها و روستا بازسازی و در صورت فقدان آن، مراکز جدید احداث شده است که مهمترین آن مسجد جامع شهر نخجوان می‌باشد که بر اساس اعلام مقامات محل بزرگترین مسجد قفقاز بوده و در کنار محل مراسمات دینی، کتابخانه، مرکز تعلیم طلاب و سایر بخشها در آن در حال احداث است.

صنعت گردشگری

توجه به صنعت گردشگری و زیرساخت های آن اعم از بازسازی اماکن گردشگری قدیمی، زیباسازی محوطه‌های اماکن و معابر شهری، احداث فضای سبز شهری، ایجاد مجتمع ها و مراکز تفریحی، احداث هتل، احداث تله کابین و پیست اسکی و تاسیس شرکت های توریستی نیز از بخش های مهم توسعه در این محل می‌باشد.

وضعیت بهداشتی، علمی و آموزشی

در بخش بهداشت و درمان نیز علیرغم ضعف شدید در وجود متخصصین بهداشتی و درمانی و کمبود دارو، مراکز درمانی و بیمارستان‌های قدیمی‌بازسازی، تجهیز و مراکز مجهز جدیدی احداث شده است.

توسعه فیزیکی مراکز آموزشی در سطوح مختلف تحصیلی بویژه در سطح دانشگاهی، ارتقاء سطح علمی و افزایش جذب دانشجویان داخلی و خارجی در دانشگاه دولتی و خصوصی نخجوان (با محوریت رشته‌های پزشکی، داروسازی و دندان پزشکی با هزینه‌های مقرورن به صرفه و ارائه امکانات رفاهی)، گسترش فعالیت ها و ارتباطات علمی‌با دانشگاه‌های مختلف بین المللی، از موارد بارز و قابل توجه پیشرفت های اجتماعی در نخجوان است.

طرح های توسعه کشاورزی و دامپروری

در بخش کشاورزی ضمن اجرای طرح های مختلف و ارائه آموزش های لازم به مردم، کمک های مالی، وام و تجهیزات جدید کشاورزی از سوی دولت در اختیار کشاورزان قرار می‌گیرد و مراکزی نیز جهت فروش مستقیم محصولات فراهم شده است. همچنین، دولت نخجوان با طرح های مختلف به احیاء محیط زیست، فضای سبز، حیات وحش، مراتع و جنگل ها روی آورده است.

توسعه طرحهای مربوط به کشت مزارع و توسعه دامپروری و اعطای وام به کشاورزان باعث افزایش محصولات کشاورزی و دامپروری شده است. در نتیجه اصلاحات انجام شده در بخش کشاورزی، این بخش و دامپروری توسعه یافته است.

با توجه به شرایط اقلیمی جمهوری خود مختار نخجوان و از آنجائیکه رسیدگی به زندگی اکثر اهالی در روستاها یکی از شروط مهم توسعه کشاورزی می‌باشد، سوخت، روغن موتور و کود با  قیمت یارانه ای جهت کشت غلات، تامین تجهیزات و ماشین آلات مکانیزه کشاورزی و به صورت قسطی در اختیار آنها قرار داده شده که این برنامه باعث گسترش کشاورزی و افزایش تولیدات سالانه شده است. در نتیجه اجرای این طرح ها تعداد 672 موسسه صنعتی تولیدی در بخش کشاورزی در نواحی و مناطق روستایی جمهوری خود مختار نخجوان تاسیس و مشغول فعالیت می‌باشند.

جهت تامین میوه و تره بار اهالی در طول سال نیز طرح های مختلفی در جمهوری خود مختار نخجوان اجرا شده است. تاسیس سردخانه‌ها و گلخانه‌ها یکی از مهمترین طرح ها در این خصوص بوده و در تمامی فصول سال در بازارهای جمهوری خود مختار نخجوان میوه و تره بار مورد نیاز عرضه می‌شود. مساحت عمومی‌گلخانه‌ها و ظرفیت سیلوهای ذخیره سازی بلند مدت غلات و ذخیره سازی کوتاه مدت نیز برای تامین نیاز مردم افزایش قابل توجهی یافته است.

همپچنین در خصوص تامین نیاز بازار داخلی، امکانات مناسبی جهت فروش محصولات کشاورزی فراهم شده است. اکنون چند سال است که بازارهای عرضه کشاورزی در جمهوری خود مختار نخجوان برگزار می‌شود و به مردم محصولات با کیفیت عرضه می‌شود. علاوه بر آن، امکانات صادرات محصولات کشاورزی نیز به وجود آمده است.

احیاء و حفظ محیط زیست

برای حفظ محیط زیست و مناطق سبز جمهوری خود مختار نخجوان طرح «ایمه جیلیک İMƏCİLİK» از سوی واصف طالب اف ریاست مجلس عالی تصویب و در سراسر این جمهوری خودمختار اجرا و در پی آن نخجوان به یک منطقه سبز تبدیل شده است.

بر اساس این طرح، اکنون بیش از 10 سال است که روزهای شنبه هر هفته (بیشتر در فصلهای بهار و پاییز) کارکنان ادارات، موسسات و سازمان‌های دولتی و نیمه دولتی به اراضی مشخص شده خود آمده، درختکاری می‌کنند و همچنین به درختان کاشته شده در سالهای قبل رسیدگی می نمایند. دولت در این طرح برای هر یک از وزارتخانه، ادارات، سازمانها و آژانس های دولتی زمینی را اختصاص داده و کاشت درخت و رسیدگی به آنها در آن زمین را بر عهده اداره مربوطه گذاشته است. روزهای شنبه تمامی‌کارکنان حتی مقامات و مدیران به زمین مربوطه خود رفته و به کاشت و رسیدگی به درختان و محیط زیست می‌پردازند.

در این طرح، مجلس عالی جمهوری خود مختار نخجوان نیز زمینی داشته و خود رئیس مجلس عالی نیز در مراسم درخت کاری و رسیدگی به درختان مشارکت می‌کند.

در نتیجه اجرای این طرح اکنون تعداد درختان و حجم جنگل و مراتع سبز در جمهوری خود مختار نخجوان افزایش یافته است، آثار مثبت بسیاری در پی داشته و این طرح موفق به عنوان الگو در سراسر کشور معرفی می‌شود.

حوزه حمل و نقل و ارتباطات

در حوزه حمل و نقل و ارتباطات نیز ضمن بازسازی و تجهیز دو پایانه مرزی جلفا و شاه تختی با ایران، یکی از مجهزترین و مدرن ترین پایانه‌های مرزی کشور ج. آذربایجان در مرز مشترک نخجوان (صدرک) با کشور ترکیه احداث و به مرحله بهره برداری رسیده است و خطوط ارتباطی داخلی از جمله راه آهن و جاده‌های شهری و بین شهری نیز بازسازی و موارد جدیدی نیز ساخته شده است. در این رابطه، پس از برقراری آتش بس در جنگ اخیر قره باغ و اختصاص بند نهم بیانیه آتش بس به برقراری کریدور ارتباطی نخجوان به غرب جمهوری آذربایجان، تمرکز و پیگیری زیادی جهت تحقق این امر و احداث این کریدور ارتباطی در حال انجام است. از سوی دیگر، اتصال راه آهن نخجوان به خطوط ریلی ترکیه نیز در دستور کار بوده و مورد مذاکره و پیگیری طرفین می‌باشد.

امنیت غذایی و انرژی

یکی از مسایل مهم در امر توسعه اقتصادی جمهوری خود مختار نخجوان،  تامین امنیت غذایی و انرژی است. در هر دو بخش اصلاحات چشمگیری انجام شده است. موضوع انرژی در این جمهوری خودمختار از طریق ایجاد زیرساخت های جدید تامین انرژی بویژه انرژی‌های پاک و تجدیدپذیر برق و تنوع بخشی به تامین گاز از طریق احداث خط لوله انتقال گاز از ترکیه از جمله مواردی است که در توسعه آتی نخجوان نقش به سزایی دارد و بصورت ویژه مورد توجه است.

در این خصوص، مراکز تولید برق از طریق صفحه‌های خورشیدی و توربین‌های بادی احداث می‌شود و ساخت و بهره برداری از نیروگاه برقابی اردوباد (با ظرفیت تولید برق 36 مگاوات) بر روی رود ارس می‌تواند منجربه خودکفایی نخجوان در انرژی برق و حتی تبدیل شدن به صادرکننده این انرژی شود. نیروگاه خورشیدی نخجوان بزرگترین تأسیسات خورشیدی جمهوری آذربایجان است. ظرفیت این نیروگاه 22 مگاوات بوده و در مجموعه 27 مگاوات مزرعه صفحه‌های خورشیدی در ج.خ. نخجوان احداث شده است.

موفقیت در این بخش ها آن هم در شرایط محاصره و حتی ایجاد امکانات صادراتی کار بسیار دشواری بود که انجام شده است. در سال 1996 در جمهوری خود مختار نخجوان فقط یک نیروگاه برق آبی وجود داشت اما در حال حاضر تعداد آنها  به 7 نیروگاه رسیده است. توان تولیدی برق در این نیروگاه‌ها 217.4 مگاوات است و برای تمامی مناطق مسکونی انرژی برق و گاز تامین شده است.

دولت جمهوری خود مختار نخجوان در سال 2008 برنامه دولتی " تامین امنیت غذایی برای سال های 2015-2008 " و در سال 2012 نیز برنامه دولتی " توسعه باغداری و تره بار برای سالهای 2015-2012 " را تصویب نمود. تصویب و اجرای این برنامه‌ها علاوه بر ایجاد شرایط رشد و توسعه بخش باغداری و تولید تره بار، تامین مواد غذایی با کیفیت برای مردم را فراهم کرده است. قبلا کالاهای اساسی و مواد غذایی و محصولات صنعتی مورد نیاز را واردات می‌شد ولی اکنون بیش از 336 نوع از این محصولات از طریق تولیدات داخلی تامین و در برخی از آنها امکان صادرات از نخجوان ایجاد شده است. امروز فعالان بخش خصوصی جمهوری خود مختار نخجوان با حدود 40 کشور جهان دارای روابط تجاری هستند.

پیشرفت های صنعتی

اجرای طرح های مختلف در زمینه اصلاحات در بخش صنایع، تاسیس موسسات جدید و تامین رشد و توسعه پایدار آن از اهداف اصلی در ج.خ. نخجوان می‌باشد. اکنون در جمهوری خود مختار نخجوان در بخش های ماشین سازی، ذوب آهن، شیمی، معدن، تولید مبل، مواد غذایی و بازیافت تعداد 439 موسسه صنعتی فعالیت دارند و بخش صنایع مقام اول را در تولید ناخالص داخلی جمهوری خود مختار نخجوان دارا می‌باشد.

کارخانه ماشین سازی نخجوان (نازلیفان) یکی از مهمترین موسسات صنایع جمهوری خودمختار نخجوان است. ظرفیت تولید سالانه در این کارخانه 5000 خودرو است که اکنون 9 مدل اتومبیل در آن تولید می‌شود.

فعالین اقتصادی بخش خصوصی به عنوان موتور محرک توسعه صنعتی شناخته می‌شوند. طی سالهای گذشته طرح های مختلفی در این خصوص اجرا شده و سهم بخش خصوصی در تولید ناخالص داخلی به بیش از از 87 درصد رسیده است.

در سال 2020 در بخش صنایع جمهوری خود مختار نخجوان انواع محصولات صنایع با ارزش عمومی 1 میلیارد و 40 میلیون و 475 هزار و 900 منات تولید شده است. این مقدار در مقایسه با 10 سال پیش (سال 2010) 3.3 برابر بیشتر می‌باشد. سال گذشته ( 2020 ) 93.4 درصد محصولات تولید شده در بخش صنایع در موسسات خصوصی بوده است.

طی سال 2020 سازمان‌های وام و بانک ها مبلغ 18 میلیون و 561 هزار منات وام را در اختیار فعالین اقتصادی گذاشته اند. این مبلغ در مقایسه با ده سال پیش ( 2010) 2.6 برابر بیشتر می‌باشد. همچنین در سال گذشته ( 2020) صادرات جمهوری خودمختار نخجوان نیز افزایش داشته و به 325 میلیون و 362 هزار و 200 دلار رسیده است. در همین سال در بخش صنایع 16913 نفر اشتغال داشته و حقوق متوسط هر نفر 431.8 منات بوده است.

تعداد طرح های بهره برداری شده در جمهوری خودمختار نخجوان از تایخ 1 ژانویه 1995 تا 1 ژانویه 2021

ردیف	نام طرح (ساختمان، مرکز، بنا)	تعداد طرحهای بهره برداری شده	ساخت جدید	بازسازی و یا تعمیر
1	مراکز علمی و آموزشی	418	229	189
2	از جمله تعداد مدارس	229	171	128
3	مراکز فرهنگی	543	340	203
4	مراکز بهداشتی درمانی	306	239	67
5	مراکز ورزشی	55	27	28
6	ساختمان‌های اداری	622	337	285
7	از جمله ساختمان‌های مراکز شهر ، قصبه و روستا	172	144	28
8	مراکز خدماتی	761	64	697
9	زیرساخت ها ( آب، برق، گاز، مخابرات )	654	459	195
10	مراکز موتورخانه‌های آب	173	59	114
11	چاه عمیق آب	435	313	122
12	پل	187	108	79
13	منازل برای معلولین، کوچ کنندگان اجباری، خانواده‌های شهدا و ضرر دیدگان از حوادث طبیعی	543	522	21
14	مراکز تولیدی و خدماتی و ...	7019	4944	2075

سرمایه گذاری انجام شده در جمهوری خود مختار نخجوان از سال 2010 تا 2020 (1 دلار برابر 1.7 منات)

سال	مبلغ ( هزار منات)
2010	501105.5
2011	815572.6
2012	98226.7
2013	1037748.4
2014	924628.6
2015	951196.5
2017	1005761.0
2018	1017079.0
2019	1029283.9
2020	1041017.7

با روند فعلی بهبود وضعیت در بخش های مختلف اقتصادی و اجتماعی جمهوری خودمختار نخجوان و همچنین در صورت تحقق ایجاد کریدور ارتباطی با سایر اراضی ج. آذربایجان، در آینده نه چندان دور در کنار رشد و توسعه قابل توجه بخش های مختلف، این جمهوری خودمختار از شرایط محاصره و عدم ارتباط با سایر اراضی کشور خارج می‌شود، وابستگی به ایران و ترکیه کاهش یافته، ثبات و امنیت در بخش های مختلف افزایش می یابد و با توجه به موقعیت آن در مسیرهای ارتباطی امکان تبدیل شدن این جمهوری خودمختار نخجوان به مرکز حمل و نقل و ارتباطات منطقه ای نیز دور از انتظار نمی‌باشد.