کشف منابع گازی توسط ترکیه؛ دستاوردها و چالش‌ها

ترکیه سال‌هاست که برای یافتن ذخایر گاز طبیعی و نفت، بخصوص در دریای سیاه و مدیترانه شرقی، دست به عملیات‌های اکتشافی و حفاری زده است. در نتیجه تلاش‌های صورت گرفته، آقای اردوغان رییس جمهور ترکیه در ماه آگوست 2020 مژده یافتن یک میدان گاز طبیعی (تونا-1 یا ساکاریا) را اعلام کرد.

این میدان گازی در 170 کیلومتری ساحل ترکیه در شمال این کشور و عمق دریای سیاه نزدیک به بلوک نپتون رومانی قرار داشته و ذخایر آن تقریباً 320 میلیارد متر مکعب برآورد شده است.

 حدود دو ماه بعد، اکتشاف دیگری در همان منطقه با ذخیره 85 میلیارد متر مکعب صورت گرفت. به این ترتیب و براساس آمار منتشر شده در خصوص ذخایر گاز طبیعی در اعماق زیر دریا، ذخایر کشف شده در ترکیه با 405 میلیارد مترمکعب، در جایگاه یازدهم قرار گرفت.

در این نوشتار، به طور خلاصه به اهمیت کشف ذخایر گاز طبیعی توسط ترکیه و چالش‌های آنکارا در این مسیر پرداخته می‌شود.

تاریخچه فعالیت‌های اکتشاف هیدروکربن در ترکیه

شروع فعالیت‌های اکتشاف نفت در ترکیه به اواخر قرن نوزدهم برمی‌گردد. با تأسیس جمهوری در سال 1923، نفت نیز اهمیت بیشتری یافت. اولین چاه اکتشافی نسبتاً مدرن ترکیه در اکتبر 1934 در نزدیکی شهر ماردین حفر شد، که به سرانجام نرسید. اولین چاه نفت تجاری ترکیه در سال 1945 در منطقه رامان در جنوب شرقی آناتولی کشف شد.

طی سال‌های 2019-1934، حدود 4500 چاه در بستر دریا توسط ترکیه حفاری شده است که هیچ کدام نتیجه‌ای در بر نداشت. در دو دهه اخیر نیز چندین بار اخبار مربوط به کشف ذخایر گازی و نفتی در ترکیه منتشر شد، اما هیچ کدام از آنها به بهره‌برداری نرسید. علیرغم نتایج منفی حفاری در دریای سیاه، مطالعات لرزه‌نگاری حاکی از وجود پتانسیل بزرگی از ذخایر انرژی در منطقه است.

وضعیت کنونی گاز طبیعی در ترکیه

بیش از چهار دهه است که ترکیه یک کشور کاملا وارد کننده گاز طبیعی است. 99 درصد گاز طبیعی و حدود 93 درصد نفت مصرفی این کشور از خارج وارد می‌شود که بیشترین میزان واردات گاز از روسیه، ایران، آذربایجان، (و بصورت LNG از) الجزایر، نیجریه، آمریکا و قطر تامین می‌شود.

رشد اقتصادی ترکیه و نیاز به انرژی و همچنین موقعیت ژئوپلتیکی این کشور موجب شد تا دولتمردان آنکارا همزمان دو سیاست کلان را در حوزه انرژی در پیش گیرند. از یکسو، ترکیه به دنبال کاهش وابستگی خود به واردات انرژی و بخصوص وابستگی به یک کشور (روسیه) و تنوع بخشی به منابع تامین انرژی خود افتاد. استراتژی دیگر آنکارا، تبدیل کردن ترکیه به‌هاب انرژی منطقه و ایفای نقش فعال میان تامین‌کنندگان انرژی (شرق و روسیه) و مصرف‌کنندگان آن (غرب و اروپا) بود.

در همین راستا، دولت ترکیه با هدف تشویق شرکت‌های داخلی و خارجی به سرمایه‌گذاری در زمینه اکتشاف و استخراج نفت، قانون نفت این کشور را در سال 2013 به تصویب رساند. متعاقباً شرکت نفت ترکیه تمرکز خود را بر فعالیت‌های اکتشافی و حفاری در دریای سیاه و مدیترانه قرار داد. در سال 2017 نیز وزارت انرژی و منابع طبیعی ترکیه، سیاست ملی انرژی را تدوین و فعالیت‌های اکتشاف گاز طبیعی و نفت را شدت بخشید. برای دستیابی به این هدف، ترکیه یک کشتی لرزه‌نگاری (به نام اروچ رییس) و سه کشتی حفاری (با نام‌ سه سلطان عثمانی: فاتح، یاووز، و قانونی) خریداری کرد و در شرق مدیترانه و دریای سیاه فعالیت‌های اکتشافی خود را آغاز نمود.

همزمان، ترکیه پروژه‌های خطوط لوله جدید مانند ترک‌استریم (از روسیه) و تاناپ (از آذربایجان) را امضا کرد و واردات گاز طبیعی مایع (LNG) خود را افزایش داد. این اقدامات از وابستگی شدید ترکیه به روس‌ها کاست بطوریکه سهم واردات گاز ترکیه از روسیه از رقم 59 درصد در سال 2012 به 34 درصد در سال 2019 کاهش یافت.

در نتیجه فعالیت کشتی‌های اکتشافی، 9 چاه عمیق در مدیترانه و دریای سیاه حفر شد، اما فقط یک میدان به نام تونا-1 به ذخایر قابل قبولی از گاز طبیعی رسید. حفاری این چاه از اواخر جولای 2020 شروع شد و به میزان 1415 متر زیر بستر دریا ادامه یافت. عمق این چاه از سطح آب 3530 متر است. در فاز دوم، این عمق تا 4525 متر ادامه یافت.

خبر کشف گاز طبیعی در ترکیه آنچنان حائز اهمیت بود که اردوغان، آن را ”مژده بزرگ“ به ملت تفسیر کرد. فاتح دونمز وزیر انرژی و منابع طبیعی ترکیه میزان گاز کشف شده در تونا-1 را معادل نیاز 9-8 سال ترکیه اعلام کرد و استخرج و بهره‌برداری از این میدان را پس از یک دوره فعالیت 3 ساله ممکن دانست.

اهمیت کشف گاز طبیعی در ترکیه

کشف ذخایر گاز طبیعی، نقطه عطفی در حوزه انرژی ترکیه محسوب می‌شود. فارغ از اینکه میدان کشف شده نهایتاً به بهره‌برداری برسد و یا مانند موارد قبلی، نتیجه‌ای در بر نداشته باشد، از ابعاد مختلف روانی و عینی حائز اهمیت است.

یکی از مهمترین دستاوردهای کشف اخیر این است که به بدبینی و ناامیدی ترک‌ها در زمینه اکتشاف گاز در کشورشان پایان خواهد داد. تلاش‌های بی‌نتیجه ترکیه طی سالیان متمادی، امیدها برای یافتن منابع هیدروکربنی را به یاس مبدل کرده بود، اما با کشف میدان گازی ساکاریا، بذر امید دیگری در میان مردم این کشور جوانه زد.

بهره دیگر این کشف، افزایش اعتماد به نفس و توانمندی ترکیه و گامی در مسیر استقلال این کشور می‌باشد. ترکیه نه تنها یک واردکننده و وابسته کامل به واردات انرژی است، بلکه تا سال‌ها توانایی حفاری و اکتشاف در عمق دریا را نداشت. ترک‌ها با استفاده از کارشناسان بومی و کشتی‌های حفاری خریداری شده، بخشی از وابستگی به کشورها و شرکت‌های خارجی را کاهش داده و در عین حال، هزینه فعالیت‌های اکتشافی را نیز کاهش دادند، چراکه پیش از این هزینه اجاره کشتی حفاری به مدت 90 روز، تقریبا 45 میلیون دلار برای اقتصاد ترکیه هزینه در برداشت.

طبیعی است که اگر این میدان گازی به نتیجه برسد، دستاوردهای عینی نیز عاید ترکیه خواهد شد که مهمترین آنها شامل موارد زیر است:

1- کمک به تامین گاز مورد نیاز داخلی: بسته به میزان استخراج گاز از این میدان، سهم واردات گاز ترکیه کاهش می‌یابد. برای کشوری که 99 درصد گاز مورد نیاز خود را وارد می‌کند، این رقم هرچه باشد، قابل توجه و غیرقابل چشم پوشی است.

2- سهم در اقتصاد ترکیه: تقاضای سالیانه گاز در ترکیه در یک دهه گذشته بین 40 تا 50 میلیارد مترمکعب در نوسان بوده است. یکی از مهمترین جنبه‌های دست‌یابی ترکیه به ذخایر نفت و گاز، جبران بخشی از کسری حساب جاری و هزینه‌های گزاف این کشور برای واردات بیش از 40 میلیارد دلار گاز سالیانه است. دستیابی به منابع گاز داخلی، به شرطی که بیش از میزان افزایش تقاضا باشد، به کاهش واردات کمک می‌کند. همچنین توسعه میادین گازی و خطوط لوله، موجب ایجاد فرصت‌های شغلی و تجاری برای شرکت‌های ترک خواهد شد. به گفته دکتر کاربوز، یکی از مدیران انجمن نظارت صنعت انرژی مدیترانه، کشف میدان تونا-1 می‌تواند اقتصاد ترکیه را در آینده متحول سازد.

3- کمک به تنظیم بازار انرژی: بیش از یک ‌چهارم قراردادهای کنونی ترکیه برای خرید گاز طبیعی طی 5 سال آینده (26-2021) منقضی خواهد شد (جدول شماره 1) و ترکیه ناچار است مذاکراتی برای تمدید و یا عقد قرارداد جدید با کشورهای صادرکننده گاز داشته باشد. کشف میدان‌های گازی در ترکیه می‌تواند اهرم استراتژیک بالقوه‌ای برای مذاکرات آتی در زمینه تمدید یا تغییر قراردادها در اختیار آنکارا قرار دهد.

اندیشکده شورای آتلانتیک در گزارشی معتقد است کشف میدان گازی تونا-1 به خودی خود موقعیت ژئوپلیتیک منطقه را تغییر نخواهد داد و تاثیر چندانی در موقعیت مذاکراتی ترکیه ایجاد نخواهد کرد. البته کشف این میدان در ده سال قبل و در اوج رقابت میان خط لوله ناباکو و جریان جنوبی می‌توانست تحول‌آفرین باشد و موقعیت مذاکراتی ترکیه را در برابر اتحادیه اروپایی و همچنین روسیه افزایش دهد. اما در عین حال، ترکیه‌ی امروز اهرم‌های فشار دیگری دارد و به لطف تنوع بخشیدن به منابع خط لوله و دسترسی به بازار گاز مایع (LNG) در موقعیت قدرتمندی قرار گرفته است. طی ده سال اخیر، ترکیه سرمایه‌گذاری‌های زیادی در زیرساخت‌های انرژی داخلی خود انجام داده است. این کشور با ساخت پایانه‌های عظیم، ظرفیت واردات گاز مایع (LNG) خود را به 50 میلیارد مترمکعب در سال افزایش داده که از کل مصرف سالانه کشور نیز بیشتر است.

4- سهم در بهبود دانش: کشف میدان گازی، فصل جدیدی را در فعالیت‌های بالادستی ترکیه باز می‌کند و اکتشافات احتمالی آینده و فعالیت‌های مرتبط را افزایش خواهد داد. همچنین تخصص و توانمندی ترکیه در زمینه اکتشاف و حفاری بخصوص در عمق دریا را نیز افزایش خواهد یافت.

چالش‌ها

بنا به اعلام بانک‌ سرمایه‌گذاری، مسئله اصلی، ارزش اقتصادی ذخایر قابل استحصال است و اینکه آیا این رقم می‌تواند هزینه‌های بالقوه عملیات اکتشاف در اعماق دریا را توجیه کند. منطقه تونا-1 یکی از مناطق بسیار عمیق دریای سیاه است که در فاصله 170 کیلومتری ساحل قرار دارد. 8 سال قبل نیز رومانی در فاصله 100 کیلومتری این منطقه، منابع گازی قابل توجهی کشف کرد، اما بدلیل مشکلات فنی و شرایط بسیار خاص بستر دریا در این منطقه، استخراج آن تاکنون ممکن نشده است. به همین دلیل، برخی این احتمال را مطرح می‌کنند که ترکیه نیز با مشکلات مشابه‌ای مواجه شده و بهره‌برداری از این ذخایر توجیه اقتصادی خود را از دست بدهد.

اکتشاف و استخراج نفت و گاز در آبهای عمیق بسیار هزینه‌مند است و باتوجه به سقوط قیمت نفت طی سال‌های اخیر، شرکت‌های بزرگ نفتی ترجیح می‌دهند که در مطلوبترین گزینه‌های استخراج، سرمایه‌گذاری کنند. مشکلات اقتصادی و تنش‌های سیاسی ترکیه با کشورهای دیگر طی سال‌های اخیر، این کشور را برای جذب سرمایه گذاران مهم بین‌المللی در این زمینه با مشکل مواجه ساخته است.

استخراج و بهره‌برداری از گاز طبیعی در عمق دریای سیاه، مستلزم منابع مالی عظیم و تکنولوژی‌های مدرن استخراج است که به نظر می‌رسد با توجه به شرایط کنونی اقتصادی دولت ترکیه و تشدید آن بخاطر شیوع کرونا، این امر با دشواری‌های زیادی مواجه شود. مدیر اجرایی آژانس بین‌المللی انرژی، ارزش ذخایر کشف شده توسط ترکیه را به قیمت روز، معادل 80 میلیارد دلار برآورد کرد و استخراج آن نیازمند حداقل 6 میلیارد دلار سرمایه گذاری است. 

نجدت پامیر، تحلیلگر برجسته انرژی ترک معتقد است که اعلام شتاب زده خبر کشف ذخایر انرژی و تبدیل آن به معادل دلاری، می‌تواند نتایج گمراه کننده‌ای در پی داشته باشد و نباید در این زمینه اغراق کرد. به گفته وی، کشف گاز، دارای ارزش اقتصادی است، اما ابتدا باید آزمایشات بیشتری انجام شود و پس از باز شدن چاه‌ها، میزان ذخایر آن را ارزیابی کرد و ارقام کنونی، بر پایه گمانه‌زنی هستند.

احزاب مخالف داخلی نیز معتقدند سوء‌مدیریت در اکتشاف و بهره‌برداری از این میدان گازی، می‌تواند بجای منفعت، هزینه‌های سنگینی را بر کشور تحمیل کند. از سوی دیگر، باتوجه به هیجان حزب عدالت و توسعه در اعلام کشف این میدان گازی، انتظارات داخلی را در کاهش وابستگی به منابع انرژی و کاهش قیمت انرژی در کشور بالا برده و در صورت عدم تحقق وعده‌های دولت، این امر می‌تواند برای حزب حاکم هزینه سیاسی داخلی در پی داشته باشد. هرچند اردوغان وعده داده است که این گاز از سال 2023 به دست مصرف‌کنندگان ترکیه برسد (همزمان با یکصدمین سال تاسیس جمهوری و احتمالا همزمان با سال برگزاری انتخابات سراسری در کشور)، اما باتوجه به عمق زیاد این ذخایر و هزینه‌ سنگین استخراج از اعماق زیربستر دریا، تردیدها در احتمال دستیابی قریب‌الوقوع ترکیه به این منابع را افزایش می‌دهد. برخی از منتقدان، اعلام تاریخ 2023 را با هدف بهره برداری انتخاباتی از سوی حزب حاکم می‌دانند.

 سخن پایانی

ترکیه  در تلاش است تا در سیاست خارجی، منافع خود را (بجای منافع ساختارهای هم‌پیمان مثل ناتو و اتحادیه اروپایی) در اولویت قرار داده و حتی برای دستیابی به این استقلال، برخی تنش‌ها با قدرتهای بزرگ و منطقه‌ای را بپذیرد. اعلام اخبار مربوط به کشف ذخایر گازی در ترکیه، ادامه اتخاذ سیاست خارجی مستقل این کشور است.

در تجزیه و تحلیل اهمیت کشف گاز طبیعی برای ترکیه، سه بعد انرژی، اقتصاد و ژئوپلیتیک باید در نظر گرفته شود:

در بخش انرژی، کشف این ذخایر گازی می‌تواند منابع تامین انرژی مورد نیاز ترکیه را متنوع ساخته و ضمن کاهش وابستگی به واردات، اهرمی‌برای مذاکره در قراردادهای بلندمدت آتی این کشور شود. باتوجه به وابستگی کامل ترکیه به واردات انرژی و سررسید برخی از قراردادهای مهم واردات گاز ترکیه طی سال‌های پیش رو، این کشف از اهمیت زیادی برخوردار است.

از نظر اقتصادی، کشف منابع گاز طبیعی در ترکیه، موجب کاهش کسری بودجه این کشور خواهد شد. ترکیه در حال حاضر سالیانه بیش از 40 میلیارد دلار بابت نیازهای انرژی گاز طبیعی خود هزینه می‌کند، که در صورت بهره‌برداری از ذخایر اعلام شده، این رقم می‌تواند اندکی جبران شود. البته ذخایر کشف شده پاسخگوی تمام نیاز ترکیه نیست و این کشور برای دستیابی به سطحی از خودکفایی، باید ضمن یافتن ذخایر جدید، سهم انرژی‌های تجدیدپذیر را افزایش داده و پروژه‌های فعلی نیروگاه هسته‌ای خود را به بهره‌برداری برساند.

و نهایتا از منظر ژئوپلیتیک، می‌توان گفت که کشف گاز طبیعی در این کشور می‌تواند جایگاه ترکیه در منطقه را بالاتر برده و استقلال بیشتری در سیاست خارجی به این کشور نصیب کند. همچنین این کشور به یکی از آرزوهای دیرین خود یعنی تبدیل شدن به‌هاب انرژی منطقه و ترانزیت آن به سمت اروپا نزدیک‌تر خواهد شد. در این زمینه نیز ترکیه باید ضمن سرمایه‌گذاری در زیرساختهای انرژی داخلی خود، زمینه‌های لازم برای واردات انرژی از کشورهای تولیدکننده و ترانزیت آن را فراهم سازد.

اگر سرمایه و فناوری مورد نیاز برای استخراج این منابع گازی تامین شود، شاید بتوان امیدوار بود که طی سالهای آتی به دست مصرف کننده داخلی برسد. این امر ضمن بالا بردن غرور ملی، می‌تواند به افزایش محبوبیت حزب عدالت و توسعه منجر شده و همچنین ژئوپلیتیک انرژی را در منطقه به سود آنکارا تغییر دهد.