آزادسازی سرزمین‌های اشغالی چه نویدی برای اقتصاد جمهوری آذربایجان می‌دهد؟

مرکز تحلیل اصلاحات اقتصادی و ارتباطات جمهوری آذربایجان در خصوص چشم‌انداز اقتصاد این کشور در شرایط آزادسازی سرزمیَن‌های اشغالی تحلیلی منتشر کرده است. در این تحلیل آمده است: اگر به پارامترهای اصلی پتانسیل اقتصادی سرزمین‌های اشغالی توجه کنیم، می‌توانیم ببینیم که قره‌باغ و اطراف آن، مانند مناطق لاچین، کلبجر، قبادلی، زنگیلان، جبرائیل، آغدم (مرکز منطقه و بخش بزرگی از سرزمین آن)، فضولی(مرکز منطقه و بخش بزرگی از سرزمین آن) که در بین سال‌های 1989 الی 1993 توسط ارمنستان اشغال شد و از تاریخ اشغال تاکنون در نتیجه بهره‌برداری ناکارآمد، زیرساخت‌های این مناطق به صفر رسیده است. بنابراین، امور بازسازی در آینده باید با ایجاد زیرساخت‌های مشترک (جاده‌ها، گاز، آب، برق، ارتباطات) و شرایط اساسی زندگی آغاز شود و در مرحله بعد به پروژه‌های توسعه اقتصادی پرداخته شود. مقاله ذیل برگردان گزارش اخیر مرکز تحلیل اصلاحات اقتصادی و ارتباطات جمهوری آذربایجان می باشد . بدیهی است مسئولیت نظرات و تحلیل های مندرج در این مقاله بر عهده نویسندگان آن می باشد .

چشم‌انداز طبیعی و ظرفیت‌های گردشگری منطقه

در مناطق اشغالی آثار مختلف طبیعی، گونه‌های نادر گیاهی و جانوری گسترش یافته است. منطقه کوهستانی قفقاز کوچک اشغال شده بزرگترین منطقه جنگلی جمهوری آذربایجان است. مساحت کل جنگل‌های منطقه، حدود 246 هزار و 700 هکتار از جمله 13هزار و 197 هکتار از مناطق جنگلی با ارزش است. مساحت مناطق طبیعی محافظت شده ویژه در آذربایجان، اکنون به 890 هزار هکتار رسیده است که 42 هزار و 997 هکتار آن تحت اشغال ارمنستان است. به منظور محافظت از طبیعت، گیاهان و جانوران نادر چند ذخیره‌گاه طبیعی در سرزمین‌های اشغالی قفقاز کوچک، از جمله ذخیره‌گاه «بسیط‌چای» و ذخیره‌گاه لاچین ایجاد شده است. ذخیره‌گاه بسیط‌چای در سال 1974 در تنگه بسیط‌چای در مناطق اخیرا آزاد شده زنگیلان در جنوب غربی  جمهوری آذربایجان ایجاد شده بود، مساحت آن 107 هکتار است. مورد محافظت شده در این منطقه درخت چنار شرقی است. جنگل چنار در امتداد رودخانه 12 کیلومتر امتداد دارد. درختان این منطقه 500 ساله هستند و درخت چنار شرقی در کتاب قرمز موجود است. ذخیره‎گاه لاچین در سال 1961 در منطقه اشغال‌شده لاچین آذربایجان تأسیس شده بود. مساحت آن 21.4 هزار هکتار است. در این ذخیره‌گاه بزهای کوهی، گوزن‌ها، گرازهای وحشی و کبک‌ها محافظت می‌شدند. طبیعت جذاب شهر شوشا در قره‌باغ برای گردشگری مطلوب است. گیاه خار بلبل فقط در منطقه شوشا در آذربایجان می‌روید و نمادی از قره‌باغ است.

ظرفیت صنعتی

در دوران اتحاد جماهیر شوروی، قره‌باغ کوهستانی روابط اقتصادی نزدیکی با قره‌باغ دشت و سایر مناطق اقتصادی جمهوری آذربایجان برقرار کرد. جاده‌ها در همه جهات از نظر اقتصادی این دو منطقه را به هم متصل کرده است. اشغال قره‌باغ کوهستانی توسط ارامنه و جدا شدن آن از سایر مناطق جمهوری آذربایجان مشکلات بسیار جدی را برای جمعیت و اقتصاد منطقه ایجاد کرده است. برای سال‌های متمادی، اکثریت قریب به اتفاق شرکت‌های مستقر در قلمرو قره‌باغ کوهستانی بر اساس سوخت، مواد اولیه و ملزومات وارداتی از مناطق دیگر  جمهوری آذربایجان فعالیت می‌کردند و بسیاری از آنها به عنوان شعبات شرکت‌های بزرگ در باکو فعالیت می‌کردند. در سال 1985 تنها 8 درصد مواد اولیه پیله موجود در کارخانه بزرگ ابریشم در خانکندی قره‌باغ، در خود قره‌باغ کوهستانی تولید می‌شد. 92 درصد باقیمانده از مناطق دیگر جمهوری آذربایجان آورده می‌شد. در حالی که در سال 1986 فقط 0.3 درصد روابط اقتصادی خارجی قره باغ و 1.4 درصد واردات آن به ارمنستان مربوط می‌شد، آذربایجان 33.3 درصد از صادرات آن را تشکیل می داد. خانکندی، مرکز منطقه خودمختار قره‌باغ سابق، زمانی مستقیما به راه‌آهن و بزرگراه‌های جمهوری آذربایجان و به طور کلی به سیستم حمل و نقل و ارتباطات جمهوری متصل بود. فاصله از خانکندی تا باکو با قطار 392 کیلومتر است. این عامل بسیار مهمی در توسعه آینده منطقه است و پروژه‌های زیرساختی می‌توانند از نقشه‌های حمل و نقل استفاده کنند که در دوران اتحاد جماهیر شوروی وجود داشته است. طبیعتا اکنون سیستم حمل و نقل و ارتباطات یکپارچه‌ای که سال‌ها در سرزمین‌های اشغالی فعالیت می‌کند، در نتیجه درگیری‌های دو طرف منازعه تخریب شده است. این مقاله از 4 زاویه پتانسیل صنعتی منطقه را بررسی می‌کند و سایر جنبه‌های موجود توسعه در آینده با تحقیقات بیشتر مورد بررسی قرار می‌گیرد. بنابراین، در نگاه اول، تأمین آب غنی، برق، فرصت‌های تفریحی صنعتی و مواد معدنی غنی ستون فقرات ظرفیت صنعتی مناطق آزاد شده را تشکیل می‌دهد.

فرصت‌های تأمین آب

تغییرات آب و هوا و در نتیجه کمبود آب یکی از مهم‌ترین مشکلات در سراسر جهان است. کمبود آب برای  جمهوری آذربایجان نیز مهم است. پنهان نیست که منابع آب کشور به دلایل عینی جغرافیایی کم می‌شود و منابع اصلی در کشورهای همسایه است. کمیسیون دولتی تأسیس شده با دستور رئیس جمهوری آذربایجان در تاریخ 15 آوریل 2020 برای تأمین استفاده کارآمد از منابع آب در کشور فعالیت می‌کند. در این راستا منابع غنی آب مناطق آزاد شده برای صنعت و کشاورزی کشور از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. سد آب سرسنگ سال 1976 بر روی رودخانه ترتر چای در منطقه آغدره ساخته شده است. ظرفیت کل آن 560 میلیون متر مکعب و ارتفاع سد 125 متر است. این سد یکی از بلندترین سدهای کشور است. آزادسازی کامل منطقه آغدره، از جمله سد سرسنگ، آب آبیاری حدود 100 هزار هکتار از اراضی 6 منطقه کشور (ترتر، آقدام، بردع، گورانبوی، یولاخ و آغجبدی) را تأمین می‌کند. لازم به ذکر است که علاوه بر مخزن سرسنگ، مخازن دیگری نیز با ظرفیت کلی 80 میلیون متر مکعب در منطقه اشغالی باقی مانده است. مشارکت آنها در اقتصاد کشور می‌تواند شرایطی را برای آبیاری 15000 هکتار زمین اضافی ایجاد کند.

علاوه بر این، آزاد شدن مخزن خداآفرین در مناطق جبرائیل و زنگیلان به معنای آبیاری 75 هزار هکتار زمین جدید و بهبود آبیاری مناطق آبیاری موجود است. حجم این مخزن 1.6 میلیارد متر مکعب برآورد شده است. هم‌چنین تخمین زده می‌شود که 11 منبع آب زیرزمینی در منطقه وجود داشته باشد. به عبارت دیگر، این به معنای 1 میلیون و 968 هزار متر مکعب در روز تأمین آب زیرزمینی است.

منبع برق

تولید اصلی برق در منطقه در زمینه ذخیره و تأمین آب است. البته، در اینجا سخن از نیروگاه‌های برق سرسنگ و خداآفرین می‌باشد. نیروگاه برق «سرسنگ» یا «ترتر» یک نیروگاه برق‌آبی است که در سال 1976 بر روی رودخانه ترتر، در قلمرو منطقه آغدره سابق (ترتر فعلی) ساخته شده است.

نیروگاه برق آبی، متشکل از دو توربین، هر یک با ظرفیت 25 مگاوات، در حال حاضر در وضعیت نامناسبی قرار دارد. پس از ترمیم ایستگاه، ظرفیت تولید آن، می‌تواند بیشتر افزایش یابد و برای تأمین نیازهای برق مناطق اطراف مورد استفاده قرار گیرد.

نیروگاه خداآفرین مطابق توافقنامه امضا شده بین ایران و آذربایجان بر روی رودخانه ارس در حال ساخت است. به طوری که، در فوریه سال 2016، «توافقنامه بین دولت جمهوری آذربایجان و دولت جمهوری اسلامی ایران در مورد همکاری در زمینه ساخت، بهره‌برداری، استفاده از انرژی و منابع آبی در رودخانه ارس نیروگاه‌های «خداآفرین» و «قیز قلعه سی» امضا شده است. ظرفیت کل نیروگاه‌های بر روی رودخانه ارس می‌تواند به 280 مگاوات برسد. اجرای این پروژه‌ها می‌تواند سالانه 368 میلیون کیلووات ساعت برق برای جمهوری آذربایجان به ارمغان بیاورد. واضح است که از نیروگاه‌های برق سرسنگ و خداآفرین برای بهبود تأمین انرژی مناطق اطراف و بازسازی مناطق آزاد شده به طور فعال استفاده خواهد شد. به طور کلی، استفاده از این نیروگاه‌ها در سیستم انرژی کشور نه تنها به معنای افزایش ظرفیت، بلکه تنوع جغرافیایی منابع، یعنی کاهش بار از دوش نیروگاه‌های آبشرون، شیروان و مینگه چویر و هم‌چنین افزایش سهم تولید انرژی جایگزین (تجدیدپذیر) در کل تولید است.

فرصت تفریحی صنعتی

تخمین زده می‌شود که 39.6 درصد از کل ذخایر آب‌های معدنی جمهوری آذربایجان در مناطق اشغالی می‌باشد. در سرزمین‌های اشغالی حدود 120 کانسار معدنی با ترکیبات مختلف دارای اهمیت درمانی زیادی وجود دارد. آب‌های معدنی «ایستی سو» واقع در قلمرو منطقه کلبجر با ترکیب مطلوب گاز و شیمیایی، دمای بالا و منابع طبیعی زیاد متمایز هستند. یک کارخانه بزرگ تفریحی و آب معدنی در دهه 1980 در چشمه ایستی سو ساخته شده است. این کارخانه روزانه 800 هزار لیتر آب تولید می‌کرد. چشمه آب معدنی ترش‌سو در 17 کیلومتری شهر شوشای آذربایجان واقع شده است. بیماری‌های داخلی مختلفی با چشمه ترش‌سو معالجه می‌شدند و با آب این چشمه از طریق خط لوله نیاز آب شهری شوشا تأمین می‌شد.

پتانسیل صنایع غذایی

در مجموع 1.7 میلیون هکتار از خاک جمهوری آذربایجان اشغال شده است. بیشتر این زمین‌ها برای پرورش انواع محصولات کشاورزی مناسب است. پردازش این محصولات باعث ظهور نیروهای جدید در صنایع غذایی، تشکیل یک پایگاه تأمین مطمئن می‌شود.

فرصت‌های معدنی و مواد اولیه

در سرزمین‌های اشغالی 155 نوع مختلف ذخایر معدنی وجود دارد، از جمله 5 معدن طلا، 6 معدن جیوه، 2 معدن مس، یک معدن سرب و روی، 19 معدن سنگ روکش، 10 معدن سنگ اره، 4 معدن ماده اولیه سیمان، معادن 13 نوع سنگ ساختمانی، مواد اولیه برای تولید سودا، 21 پوکه و خاکستر آتشفشانی، 10 گل، 9 شن ماسه، 5 شن و ماسه ساختمانی، 9 گچ ، انیدرید و گچ، یک پرلیت، یک ابسیدین، 3 ورمیکولیت، 14 سنگ غیر آهنی و تزئینی (عقیق، یاسمن، اونیکس، کاد، پفریتویید و و غیره) و ذخایر دیگر واقع شده‌اند.

در این معادن 132.6 تن طلا، 37.3 هزار تن سرب، 189 میلیون متر مکعب سنگ اره، 1 میلیون 526 هزار تن خاک رس، 18 میلیون و 432 هزار متر مکعب سنگ روکش، 23 میلیون 243 هزار متر مکعب خاک رس، 57 میلیون و 965 هزار تن سنگ ساختمانی، 96 میلیون و 987 هزار تن شن و ماسه، 1898.4 تن جیوه، 4 میلیون و 473 هزار متر مکعب پرلیت، 2 میلیون و 144 هزار متر مکعب پوکه، 129 میلیون و 833 هزار متر مکعب سنگ آهک برای تولید سودا، 147 میلیون و 108 هزار تن مواد اولیه سیمان و سایر مواد معدنی مهم برای توسعه اقتصاد کشف شده است.

ذخایر معدنی نادر و با ارزش در منطقه گسترش یافته است. ذخایر سنگ معدن مس و روی در کانسارهای مهمانا در قسمت شرقی قفقاز کوچک متمرکز شده است. ذخایر سنگ معدن آماده برای بهره‌برداری در اینجا به موقع بررسی شده است. ذخایر مهم جیوه از نظر صنعتی در شوربولاق و آغیاتاق در منطقه کلبجر واقع شده است.

سرزمین‌های اشغالی از نظر انواع مختلف مصالح ساختمانی بسیار غنی است که از اهمیت زیادی در صنعت و ساخت و ساز جمهوری آذربایجان برخوردار است. ذخایر زیادی از این مواد در چوبانداغ (ذخیره آهک 140 میلیون تن و رس 20 میلیون تن)، شاه بلاق (25 میلیون تن رس)، بوی احمدلی (45 میلیون تن رس) و سایر ذخایر واقع در منطقه آغدم واقع شده است. هم‌چنین، کانسارهای بزرگ سنگ ساختمانی در خانکندی و سنگ مرمر در هارووت قرار دارد.

البته، اطلاعات مربوط به مواد معدنی فوق نسبی است و گام بعدی ارزیابی همه ذخایر، روشن شدن ارقام مربوط به دوره شوروی است. لازم به ذکر است که طی 30 سال گذشته این سرزمین‌ها به غارت رفته است. روش‌های ارزیابی جدیدی نیز پدید آمده و باید نقشه زمین‌شناسی جدیدی از منابع معدنی منطقه تهیه شود.

در نگاه اول، بهره‌برداری از مواد معدنی در آینده، می‌تواند در 3 مسیر انجام شود: فلزات غیر آهنی و متالورژی آنها، مواد ساختمانی و فلزات نادر. فلزات غیر آهنی و مصالح ساختمانی از نظر اقتصاد سنتی معمول است و منابع موجود امکان ظهور نیروهای جدید را در این مناطق فراهم می‌کنند.

این کار می‌تواند بر اساس تحقیقات انجام شده در این بخش‌ها در دوران اتحاد جماهیر شوروی و زیرساخت‌های اولیه باشد. علاوه بر این، تحقیقات زمین‌شناسی می‌تواند در مورد وجود فلزات کمیاب در منطقه انجام شود که به طور گسترده‌ای در فن‌آوری نوین استفاده می‌شود.

منبع:

 https://azertag.az/xeber/Isgal_olunmus_erazilerin_azad_edilmesi_Azerbaycan_iqtisadiyyatina_ne_ved_edir___Tehlil-1628715