نوسازی صنعت گردشگری ایران در عصر کرونا از طریق دستیابی به قرارداد اجتماعی و تشکیل اتاق فکر
پاندمی‌کرونا، تمام سازوکارهای جهانی را تغییر داده است و نه فقط در کوتاه‌مدت، بلکه در بلندمدت نیز اثرات مهمی را از خود برجای خواهد گذاشت. خارج از بخش مراقبت‌های بهداشتی که قهرمانانی با لباس سفید در خط مقدم حفظ سلامت جامعه بیش‌ازپیش در مرکز توجه جامعه قرار خواهند داشت، صنایع مختلف، از ضررهای ناشی از شیوع کرونا متأثر خواهند شد. از جمله مهم‌ترین آن‌ها، صنعت گردشگری و مهمان‌نوازی است که تا زمانی بسیار نامعلوم باید با این شوک کاهش تقاضا دست‌وپنجه نرم کند.در این نوشتار سعی شده است؛ ضمن ارائه گزارشی کمّی از شوک وارده بر تقاضای اقتصاد گردشگری، نقش دستیابی به قرارداد اجتماعی در نوسازی سیستم گردشگری ایران در عصر کرونا را بررسی شود.
سه نهاد معتبر جهانی (UNWTO,ICAO,IATA) در حوزه سفر و خدمات حمل‌ونقل هوایی، حالت‌های مختلف احیای تقاضای سفر را پیش‌بینی و محتمل‌ترین و ضعیف‌ترین شکل را تشریح کرده‌اند. براساس نظریه‌های مطرح‌شده احتمال وقوع ۵ شکل در روند رشد اقتصادی وجود دارد. اگرچه در ابتدا اکثر تحلیل‌گران براین باور بودند که روند رشد اقتصادی جهان به شکل V مانند "ریکاوری سریع" رخ خواهد داد؛ اما با گذشت زمان و با طولانی شدن روند شیوع کرونا و غیرقابل‌پیش‌بینی بودن زمان مهار کامل این ویروس ریکاوری به شکل U "رشد تدریجی" را متحمل‌تر دانسته و حتی برخی وقوع شکل L "توقف روند رشد منفی اقتصاد بدون رشد مثبت در آینده نزدیک" را مطرح کرده‌اند.
سازمان جهانی گردشگری و ایکائو، سه سناریوی اصلی و دو سناریوی فرعی مبنی بر زمان احتمالی بازگشایی مرز‌های بین‌المللی و بازیابی بازار توریسم جهان را مطرح کرده‌اند که براین اساس در خوش‌بینانه‌ترین حالت اگر سفر‌ها از هم‌اکنون پا بگیرد، روند رشد اقتصادی بازار گردشگری به شکل V رخ خواهد داد و وضعیت بازار گردشگری به سرعت به دوران پیشاکرونا بازخواهد گشت.
مجمع جهانی اقتصاد، احتمال وقوع این سناریو را کم می‌داند، زیرا در جریان این بحران اقتصادی عادات مصرفی و سرمایه‌گذاری مردم تغییر کرده است و تا زمانی که مردم دنیا نتوانند به اقتصاد دنیا اعتماد کنند و مصرف را جایگزین پس‌انداز برای روز مبادا کنند، روند بازسازی اقتصاد دنیا با شدتی که انتظار می‌رود، اتفاق نخواهد افتاد. اگر دوران قرنطینه و فاصله‌گذاری‌ها به مدت ۶ ماه دیگر ادامه داشته باشد، شکل روند رشد اقتصادی به‌صورت U خواهد بود که بازیابی بازار توریسم را در مدت طولانی‌تری امکان‌پذیر می‌کند. در این شکل ابتدا باید شرکت‌ها و اشخاص فعال در حوزه گردشگری، بدهی‌های خود را که در دوران قرنطینه برایشان ایجاد شده، بازپرداخت کنند.
برخی از نظریه‌پردازان پیش‌بینی خود را براساس شکل W مطرح کرده‌اند که با کاهش آمار مبتلایان، دولت‌ها به‌منظور بازگشت رونق اقتصادی خود، سریعاً فرآیند بازگشت به وضعیت عادی را در پیش می‌گیرند، اما با کاهش یا برداشتن قرنطینه و فاصله‌گذاری‌های اجتماعی، این بیماری مجدداً پیک جدید شیوع خود را آغاز می‌کند و مجدداً اقتصاد و بازار توریسم را معرض بحران قرار می‌دهد و پس از رکودی دوباره به شکل سریع به رشد و توسعه بازار توریسم بازمی‌گردد. پنجمین سناریوی مطرح‌شده از سوی نظریه‌پردازان که احتمال تحقق آن بسیار زیاد است، روند رشد اقتصادی و بازگشت بازار توریسم به شکل "تیک" (همانند لوگوی شرکت نایک) است. پس از تجربه کاهش شدید رشد اقتصادی دنیا در جریان همه‌گیری ویروس کرونا و تعطیلی گسترده فعالیت‌های اقتصادی به‌ویژه بازار توریسم، پیش‌بینی می‌شود اقتصاد به‌صورت تدریجی رشد خواهد کرد. یعنی باوجود بازشدن اقتصاد و فعالیت عادی کسب‌وکارها، اما مردم برای بازگشت به وضعیت عادی قبل از کرونا نیاز به‌صرف زمان بیشتری داشته باشند.
در این وضعیت، روند بازسازی اقتصادی کند و تدریجی خواهد بود و رشد اقتصادی دنیا طی سال‌های ۲۰۲۰ و ۲۰۲۱ به شکلی شبیه نشانه "تیک" خواهد بود. این وضعیت را می‌توان در تمامی‌بحران‌های ایجاد شده در جریان همه‌گیری‌ها یا جنگ‌ها و قحطی‌ها مشاهده کرد، زیرا مردم برای حفظ سلامتی خود و خانواده خود در روز‌های سخت بحران، عادات تازه‌ای در خودشان ایجاد کرده‌اند و تا زمانی که ذهن آن‌ها بپذیرد روز‌های سخت و غیرقابل‌اعتماد پایان یافته است، زمان بیشتری موردنیاز است. با توجه به مطالب فوق، مدل محتمل برای اقتصاد گردشگری ایران، مدل U خواهد بود، یعنی رشد منفی اقتصاد عمدتاً جبران خواهد شد، اما با سرعتی بسیار کمتر. آنچه که از داده‌های فوق مشخص است، مسیر دشواری است که پیش روی اقتصاد گردشگری ایران قرار دارد. علی‌رغم بحران‌ها و رخدادهای به وجود آمده، اقتصاد گردشگری ایران در بخش "مدیریت و سیاست‌گذاری" می‌تواند از بحران کنونی فرصتی برای جمع‌بندی، اجماع‌نظر و دستیابی به یک قرارداد اجتماعی برای توسعه گردشگری ایران خلق کند.
تأثیرات بیماری کرونا، تجارب متفاوتی را برای مدیران و فعالان عرصه صنعت گردشگری فراهم آورده است. این تجارب می‌توانند در مسیر احیای تقاضای گردشگری و رسیدن به قرارداد اجتماعی برای توسعه پایدار و مستمر صنعت گردشگری ایران بکار گرفته شوند.
چگونه برای پیشرفت صنعت گردشگری به قرارداد اجتماعی دست یابیم؟
توسعه‌یافتگی، چه تابع اصول مشترک میان ملت‌ها باشد و چه الگوی خاص هر کشور، آنچه مسلم می‌نماید، این است که توسعه یافتن به عنوان یک فرآیند، به مجری یا ترکیبی از مجریان نیاز دارد، زیرا توسعه‌یافتگی تصادفی نیست، بلکه تابع تصمیم‌گیری‌ها و اقدامات تسلسلی است. توسعه‌یافتگی صنعت گردشگری ایران به تفاهم سه قشر بستگی دارد : صاحبان صنایع گردشگری، صاحبان قدرت و صاحبان فکر. نخبگان ثروت، قدرت و اندیشه می‌بایست به هم‌زیستی مسالمت‌آمیز دست یابند و اهداف مشترک و منافع همگونی را شکل دهند، تا تکلیف عمومی صنعت گردشگری روشن شود. این فرمول چه در غرب و چه در خاوردور، در میان مصادیق متعدد صنعت گردشگری توسعه‌یافته، مشاهده می‌شود.نخبگان پراکنده نمی‌توانند ساز و کاری منسجم برای صنعت گردشگری ایجاد کند. (جهت آشنایی باتجربه شهر ویَن در این مورد رجوع کنید به: (Vienna Tourism Strategy 2020)
ایجاد اتاق فکر توسعه گردشگری ایران
اتاق‌های فکر و اندیشکده‌ها مؤسسات پژوهش، بررسی و مطالعات سیاست‌های عمومی هستند که مسائل داخلی و بین‌المللی را بررسی و رهنمودهای لازم را به طراحان سیاست و مردم در اتخاذ تصمیم‌های آگاهانه در مسائل عمومی ارائه می‌نمایند. برخی از گروه‌های مطالعاتی متعلق به سازمان‌های مختلف دولتی و غیردولتی و برخی دیگر مؤسسات مستقلی هستند که به‌عنوان یک نهاد دائمی و نه موقت تشکیل می‌شوند. این مؤسسات گاهی نقش پل بین جوامع پژوهش و طراحان سیاست را ایفا و به نفع عام مردم به‌عنوان یک‌صدای مستقل عمل می‌کنند. همچنین پژوهش‌های اساسی و آکادمیک را به زبان و شکل قابل‌فهم، معتبر و قابل‌دسترسی برای طراحان سیاست ارائه می‌نمایند.
وظایف اتاق فکر توسعه گردشگری
۱. انجام مطالعات استراتژیک و مشاوره در امر برنامه‌ریزی گردشگری
۲. توجه به موضوع توسعه زیرساخت‌های گردشگری و انتقال صحیح فناوری و تکنولوژی
۳.فرهنگ‌سازی و ارائه مدل شهروند میزبان برای شهروندان
۴. مدیریت و نظارت بر توسعه صحیح منابع انسانی در بخش‌های سه‌گانه
۵. پیش‌بینی و تحلیل موقعیت‌ها، فرصت‌ها و تهدیدها و ارائه آن‌ها به سیاست‌گذاران
۶. ارائه مشاوره در زمینه تدوین استانداردهای مدیریت تجارت
۷. ارائه ایده‌های نو و کاربردی برای استفاده مدیران بخش‌های صنعتی و تجاری در کشور
۸. برقراری ارتباطات میان‌فرهنگی و ایجاد سیستم پیگیری انتقادات و پیشنهادات گردشگران
اعضای اتاق فکر
اعضای اتاق فکر توسعه گردشگری ایران باید متشکل از نویسندگان، دانشگاهیان، محققان، کارشناسان، خبرنگاران و هنرمندانی باشند که اندیشه، روش، رهیافت و راهبرد، تولید می‌کنند. اگر به کشورهای توسعه‌یافته در صنعت گردشگری توجه شود، می‌بینیم، عده‌ای تصمیم‌گیرنده با طیف وسیعی از اندیشمندان در تماس هستند. ما در کشورمان باید در مسیری پیش برویم تا کانونی به وجود آوریم که بهترین، پیچیده‌ترین، عاقل‌ترین حوزه سیاست، ثروت، نویسندگی، دانشگاه، خبرنگاری، در آن جمع شوند و به تناسب تخصصی که دارند حول‌وحوش مسائل گردشگری به تبادل‌نظر بپردازند. در متدولوژی اقتصاد توسعه و روابط میان فرهنگی تأکیدی هم وجود دارد مبنی بر اینکه در رأس امور، پای افراد متخصص و نخبه در میان باشد. دانشجویان و کارشناسان این حوزه باید مقاله‌هایی ارائه دهند و در انجمن‌های تخصصی فعالیت‌های مستمر انجام دهند تا بدین ترتیب شایستگی لازم برای حضور در مراکز مطالعاتی و اتاق‌های فکر را داشته باشند. در بزرگ‌ترین دانشگاه‌ها و آکادمی‌های گردشگری جهان، اگر کسی این فعالیت‌ها را انجام ندهد، دانشجوی خوبی به شمار نمی‌رود.
در پایان مطالب فوق، اهمیت دستیابی به یک تشکل اجتماعی پایدار و دائمی در صنعت گردشگری نوپای ایران، به‌خصوص در دوران کرونا احساس می‌شود. قراردادی که می‌تواند در سال‌های آینده، گفتمان گردشگری ایران را جهانی کند.