اخبار تحولات و رویدادهای اقتصادی کلمبیا و پاناما( نیمه اول شهریور ماه 1399)

اهم اخبار و تحولات رویدادهای اقتصادی کلمبیا و پاناما ( در نیمه اول شهریور ماه 1399) که در رسانه‌های این دو کشور منتشر شده به شرح ذیل است:

کلمبیا

تبعات اقتصادی شیوع ویروس کرونا: افزایش ناامنی در کلمبیا   

 با توجه به تبعات ناشی از شیوع بیماری کووید 19 در کشور کلمبیا، تعطیلی بسیاری از مشاغل غیررسمی و کاهش سطح رفاه طبقه متوسط و اُفت شدید درآمد طبقات پائین جامعه طی هفته‌های جاری میزان جرم و بزهکاری در کلمبیا بویژه در بوگوتا، پایتخت افزایش پیدا کرده است

- اطلاعیه سفارت آمریکا در بوگوتا پیرامون خودداری از انجام سفرهای غیرضروری به کلمبیا: بخش کنسولی سفارت ایالات متحده در بوگوتا، 16 مردادماه با صدور اطلاعیه‌ای اعلام نموده است که شرایط کنونی در این کشور آمریکای جنوبی به صورتی است که شاهد افزایش جرم بویژه آدم‌ربایی و تروریسم می‌باشیم. خطر گسترش ویروس کرونا نیز مزید علت برای عدم انجام هرگونه مسافرت غیرضروری به کلمبیاست. اطلاعیه مزبور، سطح ناامنی در کلمبیا را بالاترین میزان ارزیابی نموده و این کشور را در کنار کشورهای دیگری همانند افغانستان، دماغه سبز، ایران (!)، عراق، سوریه و مصر قرار داده است. اطلاعیه مزبور خطراتی همانند بسته شدن مرزهای کلمبیا، تعطیلی فرودگاه‌ها و جلوگیری کشور میزبان از هرگونه سفر را از دیگر خطرات ناشی از مسافرت به کلمبیا دانسته است. بخش کنسولی سفارت آمریکا، شهروندان آمریکایی را از سفر به پنج استان آرائوکو، کاوکا، چوکو، نارینیو و نورته دِ سانتاندر[2] به طور جدی برحذر داشته است.  

* اجرای معاهده تجارت آزاد بین کلمبیا و رژیم صهیونیستی

          با برگزاری ویدئوکنفرانسی بین ایوان دوکه مارکز، رئیس‌جمهور کلمبیا و بنجامین نتانیاهو، نخست‌وزیر رژیم صهیونیستی، معاهده تجارت آزاد بین بوگوتا و تلاویو به طور رسمی از 20 مردادماه اجرایی گردید. رئیس‌جمهور دوکه با استقبال از این تحول در روابط دوجانبه، این معاهده را از نتایج مذاکرات فشرده دو کشور طی سال‌های 2012 تا 2015 عنوان نمود. عملیاتی شدن توافق مزبور، اجازه صادرات 7 هزار قلم کالا و به طور تقریبی 97% از محصولات کلمبیایی به سرزمین‌های اشغالی را خواهد داد که بر روی آن هیچ‌گونه عوارض و تعرفه گمرکی وضع نخواهد گردید. ایوان دوکه اجرایی شدن معاهده تجارت آزاد را "سرمایه‌گذاری راهبردی اسرائیل در کلمبیا" و "جهش استراتژیک در کلیه بخش‌های بازرگانی کشور" توصیف نمود.  

          لازم به ذکر است که رژیم صهیونیستی بزرگ‌ترین شریک تجاری کلمبیا در منطقه خاورمیانه است و حجم روابط تجاری فی‌مابین طی یک دهه گذشته رشد بالایی داشته و به مرز نیم میلیارد دلار رسیده که سهم کلمبیا 366 میلیون دلار بوده است. طبق برآورد انجام گرفته، میزان صادرات این کشور آمریکای جنوبی به رژیم صهیونیستی در شش ماهه اول سال 2020 بالغ بر 197 میلیون دلار بوده که نسبت به دوره مشابه سال قبل افزایش 18% را نشان می‌دهد. بیشترین اقلام صادراتی کلمبیا قهوه، گل، تولیدات مرتبط با کاغذ بوده است.  

* افزایش اختلافات میان کشورهای آمریکای‌لاتین بر سر انتخاب رئیس بانک توسعه بین‌آمریکایی

          با توجه به نزدیک شدن موعد اجلاس کشورهای عضو بانک توسعه بین‌آمریکایی (بید)[3] در سپتامبر سال جاری در شهر بارانکیا کلمبیا، اختلافات بین کشورهای آمریکای‌لاتین با واشنگتن بر سر نامزدی این پست افزایش پیدا کرده است. دولت دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا در اقدامی غیرمتعارف مائوریسیو کلیور کرون[4]، مشاور امنیت ملی دولت خود در حوزه نیمکره‌ی غربی را به عنوان کاندیدای پست ریاست بر بید معرفی کرد.

          دولت ایوان دوکه تیرماه سال جاری، حمایت خود را از نامزدی مائوریسیو کلیور-کرون اعلام نمود. بدین ترتیب، تعداد کشورهای لاتینی حامی‌کاندیداتوری آمریکا جهت تصدی پست ریاست بید به عدد 12 رسید: اکوادور، کلمبیا، برزیل، پاراگوئه، هندوراس، هائیتی، اروگوئه، السالوادور، جامائیکا، پاناما، ونزوئلا (به ریاست خوآن گوایدو) و بولیوی. از سوی دیگر، کشورهای مخالف اقدام کاخ سفید به رهبری آرژانتین و حمایت شیلی، مکزیک، و کاستاریکا در تلاشند تا ضمن به تعویق انداختن اجلاس مذکور، نسبت به انتخاب یک رئیس لاتینی جهت بانک توسعه بین‌آمریکایی اجماع‌سازی نمایند.  

          شایان ذکر است، پیش از این نیز پنج رئیس‌جمهور سابق آمریکای لاتین: ریکاردو لاگوس، فرناندو انریکه کاردوسو، خولیو ماریا سنگینتی، خوآن مانوئل سانتوس و ارنستو زدیو از شیلی، برزیل، اروگوئه، کلمبیا و مکزیک با انتشار نامه‌ای سرگشاده به تمامی اعضای بید، خواستار اتحاد کشورهای آمریکای‌لاتینی جهت انتخاب یکی از گزینه‌های ذیل به عنوان رئیس بعدی بانک توسعه بین‌آمریکایی شدند:

1. خانم لائورا چینچیا: رئیس‌جمهور پیشین کاستاریکا (2014-2010) و یا
2. گوستاو بلیز: مسئول امور راهبردی ریاست جمهوری آرژانتین از سال 2019 تاکنون.

* رایزنی‌های اقتصادی-امنیتی هیأت عالی‌رتبه آمریکایی در کلمبیا  

          بر اساس اعلام وزارت روابط خارجی ایالات متحده، یک هیأت عالی‌رتبه آمریکایی به ریاست رابرت سی اوبراین[5] مشاور امنیت ملی کاخ سفید (جانشین جان بولتون)، مائوریسیو کلیور-کرون مشاور امنیت‌ ملی کاخ سفید در امور آمریکای‌لاتین و کریگ فالر[6] رئیس ستاد فرماندهی جنوبی ایالات متحده آمریکا (یواس ساوتکام)[7] 27 مردادماه وارد بوگوتا شدند. بر اساس اخبار منتشره، هدف سفر هیأت مذکور بررسی آخرین وضعیت روابط دوجانبه در حوزه اقتصادی، امنیتی، مبارزه علیه تروریسم و موضوعات مرتبط به ونزوئلا می‌باشد.

           کلیور-کرون یکی از دغدغه‌های کاخ سفید در منطقه آمریکای لاتین را دولت نیکلاس مادورو و فعالیت‌های وی در منطقه آمریکای جنوبی دانسته است. وی حمایت مادورو از برخی کارتل‌های موادمخدر، اقدامات بازدارنده واشنگتن در کشورهایی همانند مکزیک، هندوراس و گواتمالا و همکاری کاراکاس با چریک‌های ارتش آزادیبخش ملی (ای. ال. ان)[8] را از دیگر محورهای گفتگوهای دوجانبه دانست. وی عملیات موفقیت‌آمیز ایالات متحده در منطقه کارائیب و کشف 163 تُن مواد مخدر کوکائین و ماریجوآنا به ارزش تقریبی 4 میلیارد دلار را اعلام داشته و تصریح نموده که محموله‌های مذکور از طریق ونزوئلا در حال حرکت به سمت مکزیک و  منطقه آمریکای شمالی بوده است.    

          در این سفر هم‌چنین قرار است برخی از برنامه‌های مساعدت و همکاری ایالات متحده در قالب بانک توسعه بین‌آمریکایی (بید) جهت تبیین و تثبیت ریاست آمریکا بر بید ارائه گردد. شایان ذکر است دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا در اقدامی غیرمتعارف مائوریسیو کلیور کرون را به عنوان کاندیدای پست ریاست بر بید معرفی کرد. 12 کشور آمریکای لاتینی حامی‌کاندیداتوری کلیور-کرون جهت تصدی پست ریاست بید عبارتند از: اکوادور، کلمبیا، برزیل، پاراگوئه، هندوراس، هائیتی، اروگوئه، السالوادور، جامائیکا، پاناما، بولیوی و ونزوئلا (به ریاست خوآن گوایدو). این در حالی است که کشورهای مخالف به رهبری آرژانتین و حمایت شیلی، مکزیک، و کاستاریکا در صدد مقابله با این سنت‌شکنی کاخ سفید هستند.

* بیانیه وزارت خارجه کلمبیا در خصوص بانک توسعه بین‌آمریکایی

          به دنبال سفر هیأت عالی‌رتبه ایالات متحده به کلمبیا و رایزنی صورت گرفته میان واشنگتن و بوگوتا، وزارت روابط خارجی کلمبیا 28 مردادماه با صدور بیاینه‌ای مطبوعاتی آخرین موضع کشورهای قاره آمریکا در خصوص بانک توسعه بین‌آمریکایی (بید) را بیان داشته و حمایت اغلب کشورهای آمریکای لاتینی از نامزد معرفی شده توسط ایالات متحده برای ریاست این نهاد مالی منطقه‌ای را رسمیت بخشید. در این بیانیه با اشاره به وضعیت فعلی شیوع ویروس کرونا در قاره و تبعات شدید اقتصادی این بحران، حمایت 17 کشور: باهاماس، بولیوی، برزیل، کلمبیا، اکوادور، السالوادور، ایالات متحده آمریکا، گواتمالا، گویان، هائیتی، هندوراس، جامائیکا، پاناما، پاراگوئه، جمهوری دومینیکن، سورینام و ونزوئلا (به ریاست خوآن گوایدو) از نماینده کاخ سفید علنی گردیده و به آن رسمیت بخشیده شد.

          در بیانیه صادره با اشاره به اجلاس شورای حکام بانک توسعه بین‌آمریکایی در شهریورماه سال جاری، بر قطعیت برگزاری آن به صورت ویدئو کنفرانس و تعیین تکلیف ریاست این نهاد تأکید شده است. وزارت خارجه کلمبیا تصریح نموده که حل مشکلات اقتصادی کشورهای قاره نیازمند مدیریتی قوی بوده و نمی‌توان یافتن راه‌حل در این خصوص را به تعویق انداخت.  

* صادرات 21 تُن میوه از کلمبیا به امارات    

            چهار شرکت بزرگ تولیدکننده میوه‌های استوایی در کلمبیا اقدام به صادرات 21 تُن میوه تازه به کشور امارات متحده عربی نمودند. به دنبال ارسال سومین محموله کمک‌های بشردوستانه امارات به کلمبیا از طریق خطوط هواپیمایی اتحاد[14] این شرکت‌ها، 21 تُن میوه استوایی شامل گرانادیا، انجیر، موز، گوایابا، اوچوآ و آوکادو[15] را از طریق هواپیمایی اتحاد به ابوظبی صادر نمودند.

          رئیس پروکلمبیا[16] (سازمان مسئول در زمینه‌ی ارتقای صادرات غیرسنتی، جذب گردشگر و سرمایه‌های خارجی) با قدردانی از تلاش‌های سفارت امارات در بوگوتا، این کشور حوزه خلیج فارس را از بازارهای جدید و قابل توجه جهت صادرات محصولات کلمبیایی عنوان نمود. بر اساس اعلام سازمان ملی آمار کلمبیا (دنه)[17]، صادرات میوه کلمبیا در سال 2019 به رقم تقریبی 1 میلیون دلار رسید که در مقایسه با سال قبل از آن رشد 10 % داشته است. میزان صادرات میوه کلمبیا در 5 نخست سال جاری در مقایسه با دوره مشابه سال 2019 شاهد رشد 48 % بوده که عمده صادرات آن گرانادیا و آوکادو بوده است.

* کاهش 16% تولید ناخالص داخلی کلمبیا در سه ماهه دوم سال 2020    

            بر اساس گزارش منتشره توسط سازمان ملی آمار کلمبیا (دنه)، تولید ناخالص داخلی کلمبیا در دوره سه ماهه آوریل، می و ژوئن به میزان 15.7 % (پانزده و هفت دهم درصد) نسبت به دوره مشابه در سال 2019 کاهش داشته است. طبق این ارزیابی، بیشترین بخش‌های آسیب دیده عبارتند از بازرگانی، مسکن، رستوران‌داری و صنعت سرگرمی. بنا به گفته خوآن دنیل اُویدو[18]، رئیس سازمان ملی آمار کشور این میزان از رشد منفی در طول تاریخ معاصر کلمبیا بی‌سابقه بوده است. پس از بخش‌های مزبور، صنعت ساخت‌وساز با کاهش 31.7% (سی و یک و هفت دهم درصدی) و صنایع تولیدی با کاهش 25.4 % (بیست‌وپنج و چهار دهم درصدی) در رتبه بعدی قرار می‌گیرند.

          البته لازم به ذکر است که فعالیت‌هایی همانند خرید و فروش مسکن (2%)، مالی-بیمه (1%) و کشاورزی، دامداری و ماهیگیری (0.1%) نسبت به دوره سه ماهه دوم سال 2019 رشد مثبت داشته‌اند که با توجه به شرایط ناشی از شیوع ویروس کرونا و تمهیدات دولت ایوان دوکه مارکز جهت کنترل بیماری از طریق اعلام قرنیطنه عمومی و اجباری، بسیار حائز اهمیت می‌باشد.   

* تداوم رشد بیکاری در کلمبیا و زیان صنعت بیمه    

          طبق اعلام سازمان ملی آمار کلمبیا (دنه) ، در ماه ژوئن 2020 میزان بیکاری در کلمبیا به رقم 19.8%  (نوزده و هشت دهم درصد) رسید که در مقایسه با ماه ژوئن سال قبل رشد 10.4% (ده و چهار دهم درصدی) را نشان می‌دهد. به عبارت دیگر، طی دوازده ماه منتهی به ژوئن 2020 تعداد 4 میلیون و 200 هزار شهروند کلمبیایی شغل خود را از دست داده‌اند.

          یکی از بخش‌های آسیب دیده اقتصادی کلمبیا در سال جاری صنعت بیمه بوده است که با ضرر 1 میلیارد و 100 میلیون پزویی (حدود 350 هزار دلار)، رشد منفی 14% را در مقایسه با دوره مشابه سال 2019 تجربه کرده است. طبق گزارش دنه، بیشترین آسیب صنعت بیمه در بخش‌های ذیل بوده است:

• بیمه عمر: کاهش 33%
• بیمه بیکاری: کاهش 13%
• بیمه بدنه خودرو: کاهش 11%
• بیمه شخص ثالث خودروها: کاهش 6%
• بیمه سرقت: کاهش 6%
• بیمه حوادث انفرادی: کاهش 4%
• بیمه مخاطرات شغلی: کاهش 2%
• بیمه حمل‌ونقل: کاهش 1%

* برنامه‌ریزی دولت کلمبیا جهت احیای اقتصادی در دوره پساکرونا

          بنا بر اعلام خوزه مانوئل رسترپو[19] وزیر بازرگانی، صنایع و گردشگری، 99% از بخش‌های اقتصادی کشور از تاریخ 11 شهریورماه به فعالیت عادی خود بازخواهند گشت. بر این اساس، دولت تمامی صنایع و بخش‌های اقتصادی اعم از تولیدی و خدماتی را ملزم به رعایت دستورات بهداشتی نموده است. آقای رسترپو برخی از سیاست‌های حمایتی دولت جهت رونق اقتصادی را در قالب "کاهش مالیات بر ارزش افزوده" و "مستثنی نمودن صنعت گردشگری از این نوع مالیات غیرمستقیم" اعلان نمود.

          وی سیاست‌های حمایتی دولت از بخش توریسم را تا پایان ماه دسامبر اعلام کرده و ابراز امیدواری نمود که با حذف مالیات بر ارزش افزوده در صنعت گردشگری، شاهد رونق بخش‌های هتلداری، رستورانداری و سایر مشاغل مرتبط با این گردشگری باشیم. وزیر بازرگانی، صنایع و گردشگری کلمبیا، صنعت توریسم کشور را یکی از مهم‌ترین بخش‌های آسیب دیده کشور در دوره شش ماهه شیوع ویروس کرونا دانست. وی از بین رفتن 30% از مشاغل مرتبط با هتلداری و اسکان گردشگران در مناطق توریستی را از مصادیق این مسأله دانست.

* نشست مشترک رئیس‌جمهور کلمبیا با پروسور و سازمان‌های منطقه‌ای

          ایوان دوکه مارکز، رئیس‌جمهور کلمبیا به منظور بررسی آخرین اقدامات منطقه‌ای در زمینه مقابله با بیماری کووید 19 نشست مشترکی را در قالب ویدئوکنفرانس با سباستین پینیئرا، رئیس‌جمهور شیلی و رئیس دوره‌ای مجمع پیشرفت آمریکای جنوبی (پروسور)[20] برگزار نمود. در این نشست، رئیس منطقه‌ای سازمان بهداشت جهانی[21]، رئیس منطقه‌ای برنامه توسعه سازمان ملل متحد برای آمریکای لاتین و کارائیب[22] و رئیس بانک توسعه بین‌آمریکایی نیز حضور داشتند.

          رؤسای جمهور کلمبیا و شیلی ضمن تبادل نظر در خصوص سیاست‌ها و تمهیدات اتخاذ شده در زمینه مبارزه علیه گسترش بیماری کووید 19، از تلاش‌ها و هماهنگی‌های انجام شده توسط نهادهای منطقه‌ای برای کنترل و تحدید خطرات این ویروس حمایت کردند. ایوان دوکه و سباستین پنیئرا هم‌چنین به تبادل نظر در زمینه راهکارهای مناسب جهت احیای اقتصادی در دوره پساکرونا پرداختند.  

 

* سال 2020 چهارمین سال در تاریخ اقتصادی کلمبیا به لحاظ رشد منفی تولید ناخالص داخلی

          بنا بر ارزیابی اندیشکده فه دسارویو[23]، پیامدهایش شدید شیوع بیماری کووید 19 باعث گردیده است تا اقتصاد کلمبیا در سال 2020 برای چهارمین بار در طول 113 سال اخیر کوچک‌تر گردد؛ به عبارت دیگر، تولید ناخالص داخلی کلمبیا در سال جاری میلادی به منفی 3.3-% (منفی سه و سه دهم درصد) در مقایسه با سال 2019 می‌رسد.

          اولین بار: در سال 1930 رشد منفی 0.9-% (منفی نه دهم درصد) تولید ناخالص داخلی کلمبیا.

          دومین بار: در سال 1931 رشد 1.6-% (منفی یک و شش دهم درصد) تولید ناخالص داخلی.

          سومین بار: در سال 1999 رشد 4.5-% (منفی چهار و نیم درصد) تولید ناخالص داخلی.

          این اندیشکده می‌افزاید، اقتصاد کلمبیا در شش ماهه اول سال جاری به میزان 15.7% (پانزده و هفت دهم درصد) نسبت به دوره شش ماهه اول سال 2019 کوچک‌تر شده است که با توجه به برنامه‌ریزی دولت جهت احیای اقتصادی و ارائه مشوق‌های اقتصادی هم به تولیدکنندگان و هم به مصرف‌کنندگان داخلی، انتظار می‌رود تبعات این رشد منفی در شش ماهه دوم کمتر گردد.

          گزارش اندیشکده فه دسارویو تصریح می‌نماید که کلمبیا در بین کشورهای منطقه آمریکای‌لاتین به لحاظ تعداد سال‌های رشد منفی تولید ناخالص داخلی دارای کمترین رکورد می‌باشد. بر این اساس، کشورهایی که بیشترین تعداد سال‌های رشد منفی تولید ناخالص داخلی در منطقه آمریکای لاتین را داشته‌اند، عبارتند از:

• آرژانتین: 33 سال
• ونزوئلا: 27 سال
• مکزیک: 21 سال
• شیلی: 20 سال
• پرو: 16 سال
• برزیل: 15 سال

پاناما

* نیاز اقتصاد پاناما به دو سال زمان جهت ترمیم خسارات ناشی از کرونا ویروس  

          دومینگو لاتوراکا[24]، رئیس پیشین اتاق بازرگانی پاناما در مصاحبه با کانال رادیویی رادیو گرافیا[25] با اشاره به پیامدهای شدید شیوع ویروس کرونا بر اقتصاد پاناما، تصریح نموده که در صورت هدفمند بودن دولت در جهت حمایت از بخش خصوصی و اختصاص بودجه در قالب خط اعتباری یا وام، این کشور آمریکای مرکزی حداقل 2 سال زمان نیاز خواهد داشت تا بتواند به رونق اقتصادی پیش از شیوع بیماری کووید 19 برسد. وی فرصت‌های پاناما در دوره پساکرونا را بهره‌گیری از مزایای نسبی در صنعت کشاورزی و صنعت هوانوردی غیرنظامی و خدمات‌دهی در زمینه امور لجستیکی آن دانسته است. رئیس پیشین اتاق بازرگانی، احیای اقتصادی سایر بخش‌های اقتصاد را زمان‌‌بر و نیازمند اعمال برخی سیاست‌های راهبردی میان‌مدت و بلندمدت دانسته است.

* ضرر اقتصادی 2 میلیارد دلاری صنعت گردشگری پاناما در دوره کرونا ویروس   

          ارنستو اوریجاک[26]، رئیس اتاق گردشگری پاناما 5 شهریورماه اعلام نمود که صنعت توریسم پاناما در دوره شیوع ویروس کرونا، متحمل زیان 1 میلیارد و 800 میلیون دلاری شده است. وی تصریح داشت که ضرر اقتصادی کشور به طور متوسط معادل 12 میلیون دلار در روز بوده که رقم ماهیانه آن بالغ بر 360 میلیون دلار برآورد گردیده است.

            رئیس اتاق گردشگری افزود وضعیت کنونی توریسم در پاناما را "فلج شده" و "فاجعه‌بار" توصیف نمود، که هم به طور مستقیم و هم به صورت غیرمستقیم مشاغل و حِرف بسیاری را تحت تأثیر خود قرار داده است. وی در ادامه، کاهش تردد مسافر از مرزهای هوایی قاره آمریکا را در دوره ژانویه تا ژوئیه 2020 را 63.7% (شصت و سه و هفت دهم درصدی) اعلام نمود که نتیجه عمده آن، کاهش درآمد کشورهای "قطب پذیرش و ترانزیت مسافر" همانند مکزیک، پاناما، کلمبیا، برزیل و پرو بوده است. وی درآمد پاناما از گردشگری در سال 2019 را حدود 4 میلیارد و 500 هزار دلار اعلام نمود.

          لازم به ذکر است، بر اساس اعلان دولت پاناما، صنعت گردشگری سهم 14% در تولید ناخالص داخلی این کشور آمریکای مرکزی دارد؛ و گردشگری داخلی به طور متوسط بین 10% تا 15% از کل درآمد توریسم کشور را به خود اختصاص می‌دهد. بنا به هشدار سازمان جهانی گردشگری[27]، شیوع ویروس کرونا منجر به از بین رفتن 100 میلیون فرصت شغلی به طور مستقیم در جهان شده است که تأثیر عمده آن، کاهش 2.8% (دو و هشت دهم درصدی) تولید ناخالص داخلی جهان بوده است.

 

                                                                                  

[1]. Ricardo Hérnandez Ménendez  

[2]. Departamentos de Arauca, Cauca, Chocó, Nariño y Norte de Santander

[3]. Banco Interamericano de Desarrollo (BID)

[4]. Mauricio Claver – Carone 

[5]. Robert Charles O'Brien Jr.

[6]. Almirante Craig Faller

[7]. Comando Sur de los Estados Unidos (Southcom)

[8]. Ejército de Liberación Nacional (ELN)

[9]. El Espectador

[10]. Los negocios entre Irán y Venezuela, dos países sancionados por EE. UU.

[11]. Elliott Abrams

[12]. Máxima Presión

[13]. Mike Pompeo  

[14]. Etihad Airways

[15]. Granadilla, banano, Guayaba y Uchua    

[16]. ProColombia

[17]. Departamento Administrativo Nacional de Estadística (DANE)

[18]. Juan Daniel Oviedo

[19]. José Manuel Restrepo

[20]. Foro para el Progreso de América del Sur )Prosur(

[21]. Organización Panamericana de Salud (OPS)

[22]. Programa de las Naciones Unidas para el Desarrollo en América Latina y el Caribe (PNUD)

[23]. Fedesarrollo

[24]. Domingo latorraca   

[25]. RadioGrafía  

[26]. Ernesto Orillac    

[27]. Organización Mundial del Turismo (OMT)