مواجهه قاره آفریقا با فشار جدید در زمینه انرژی

احتمال محدودیت کشتیرانی در تنگۀ هرمز یادآور این نکته است که آفریقا دیگر نمی‌تواند منتظر وقوع بحران بماند تا واکنش نشان دهد. این قاره باید پیش‌بینی، سازماندهی و ظرفیت‌های تاب‌آوری خود را توسعه دهد. در جهانی ناپایدار از نظر انرژی، حاکمیت نمی‌تواند تنها اعلام شود، بلکه باید ساخته شود. گزیده مقاله خانم سوکینا لی

پیش از بحران جدید در خصوص امکان اعمال محدودیت در خصوص کشتیرانی در تنگۀ هرمز، دو رویداد دیگر یعنی بحران کرونا و جنگ اوکراین، توازن جهانی انرژی را بر هم زدند و تأثیرات مستقیمی‌بر آفریقا گذاشتند. همه‌گیری کووید-۱۹ باعث سقوط بی‌سابقه تقاضای جهانی شد و در نتیجه کاهش موقت قیمت‌های انرژی را در پی داشت. در حالی که این کاهش برای کشورهای واردکننده مطلوب بود، اما وابستگی ساختاری آن‌ها و کمبود سرمایه‌گذاری در ظرفیت‌های محلی را نمایان کرد. برعکس، جنگ در اوکراین روند را معکوس کرد، بدین صورت که شکاف میان اروپا و روسیه باعث جهش قیمت هیدروکربن‌ها و کودهای شیمیایی شد و تورم انرژی در آفریقا، به‌ویژه در بخش‌های کشاورزی و حمل‌ونقل، تشدید یافت. این بحران‌های متوالی، اهمیت دستیابی قاره به استقلال واقعی انرژی را برجسته ساخت.

اهمیت تنگۀ هرمز برای بازار انرژی جهان

تنگه هرمز، مسیر باریک و استراتژیکی که نزدیک به ۲۰ درصد از نفت جهان با گذر از آن ترانزیت می‌شود، بار دیگر در کانون توجه قرار گرفته است. این گذرگاه حیاتی، که روزانه حدود ۲۰ میلیون بشکه نفت را منتقل می‌کند، خلیج فارس را دریای عمان متصل می‌سازد. این مسیر برای کشورهای تولیدکننده‌ای چون عربستان سعودی، امارات متحده عربی و عراق و همچنین برای واردکنندگان بزرگ در آسیا، اروپا و آفریقا بسیار حیاتی است. همچنین این تنگه محل عبور گاز طبیعی مایع (LNG) است و مهمتر اینکه تنها مسیر صادراتی کشور قطر همین تنگه هرمز می‌باشد. قطر، که از بزرگترین صادرکنندگان جهانی گاز طبیعی مایع محسوب می‌شود، نزدیک به ۳۰ درصد از این بازار را تأمین می‌کند.

با این اوصاف، هرگونه اختلال در حمل‌ و نقل دریایی از تنگۀ هرمز، نه تنها بازار نفت بلکه بازار گاز را نیز تحت‌تأثیر قرار می‌دهد و فشار بیشتری بر هزینه‌های انرژی در مناطق وابسته مانند آسیا، اروپا و آفریقا وارد می‌سازد. کارشناسان پیش‌بینی می‌کنند اگر تنگه به طور کامل مسدود شود، قیمت نفت می‌تواند از ۱۳۰ دلار در هر بشکه عبور کند که موجی از تورم جهانی را به راه خواهد انداخت. همین اعلام خبر باعث افزایش ۵.۷ درصدی قیمت نفت برنت در یک روز شده است. این سناریو یادآور جهش قیمتی در جریان جنگ اوکراین است. در حال حاضر زنجیره‌های تأمین انرژی، به‌ویژه برای کشورهایی که به واردات انرژی وابسته‌اند، آسیب‌پذیرتر شده‌ است. بر اساس برآورد «آکسفورد اکونومیکس»، انسداد تنگه هرمز می‌تواند منجر به کاهش ۰.۳ تا ۰.۵ درصدی تولید ناخالص داخلی جهانی شود.

از همه‌گیری تا شوک انرژی: بحرانی متفاوت از کووید-۱۹

در حالیکه کووید-۱۹ باعث افت شدید تقاضا شد، محدودیت عبور از تنگۀ هرمز می‌تواند عرضه نفت، گاز، مواد خام راهبردی (نظیر فلزات حیاتی، کودها و محصولات نفتی) و حمل‌ونقل دریایی را مختل کند. پیامدهای اقتصادی آنی بسته شدن تنگه هرمز شامل افزایش قیمت‌ها، اختلال در زنجیره‌های تأمین، و کندی رشد اقتصاد جهانی می‌شود. گرچه برخی پیامدها شبیه پیامدهای همه‌گیری کرونا هستند، اما منشأ این بحران بیشتر لجستیکی است تا بهداشتی. واردکنندگان انرژی که در دوران کووید از کاهش موقتی قیمت‌ها سود برده بودند، اکنون با فشار جدیدی مواجه‌اند. آفریقا بار دیگر در خط مقدم قرار دارد و این بار با فشار تورمی، بخشی و لجستیکی شدیدی روبروست. این محدودیت عرضه، وابستگی آفریقا و شکنندگی شدید اقتصادهای آن در برابر ژئوپلیتیک جهانی انرژی را بار دیگر آشکار می‌سازد.

فرصتی برای حاکمیت انرژی: مورد سنگال

در صورت عملی شدن این سناریو و نزدیک شدن قیمت نفت به ۱۳۰ دلار، کشورهای آفریقایی با افزایش شدید هزینه واردات سوخت، برق، گاز و حمل‌ونقل روبرو خواهند شد. با این حال، سنگال به پروژه‌های انرژی سنگومار (استخراج نفت در دریا) و پروژه گاز «گراند تورت آهمیم» موسوم به (GTA) برای بازیابی حاکمیت انرژی خود تکیه دارد. این پروژه‌های عظیم، راهبرد کنترل هزینه‌های انرژی، افزایش درآمدهای مالیاتی میان‌مدت، کاهش هزینه‌های واردات انرژی و پشتیبانی از صنعتی‌سازی داخلی را ترسیم می‌کنند. این مسیرها امیدبخش‌اند، به شرط آن‌که به شکل پایدار ادامه یابند. فراتر از سنگال، کشورهایی چون موریتانی و غنا نیز بر بهره‌برداری از منابع فسیلی خود برای تقویت استقلال انرژی‌شان سرمایه‌گذاری می‌کنند.

درس‌های متمایز از دو بحران: به‌سوی خودکفایی انرژی

اتکا بیش از حد به بدهی، نبود هماهنگی منطقه‌ای، و عدم وجود ذخایر راهبردی، اشتباهاتی آشنا هستند. کشورهای آفریقایی دریافته‌اند که هر شوک خارجی، اقتصادهای داخلی آنها را متاثر می‌سازد. تکرار همان اشتباهات در شرایط شکننده کنونی، یک خطای راهبردی جدی خواهد بود. اکنون دیگر تنها هشدار کافی نیست، بلکه نیاز به تقویت آمادگی جمعی در برابر بحران‌های نظام‌مند وجود دارد.

کشورهایی که منابع تأمین انرژی خود را متنوع کرده و شبکه‌های لجستیکی‌شان را مستحکم ساخته‌اند، در برابر بحران‌ها مقاوم‌ترند. این امر مستلزم ظرفیت پالایش، زیرساخت‌های منطقه‌ای، ذخیره‌سازی راهبردی و مشارکت‌های قدرتمند است. اولویت‌ها در مناطق مختلف آفریقا متفاوت است به عنوان مثال غرب آفریقا بر گاز متمرکز است، جنوب به سوی تنوع‌بخشی می‌رود، در حالی که شمال از زیرساخت‌های موجود خود بهره می‌برد.

احتمال محدودیت کشتیرانی در تنگۀ هرمز یادآور این نکته است که آفریقا دیگر نمی‌تواند منتظر وقوع بحران بماند تا واکنش نشان دهد. این قاره باید پیش‌بینی، سازماندهی و ظرفیت‌های تاب‌آوری خود را توسعه دهد. در جهانی ناپایدار از نظر انرژی، حاکمیت نمی‌تواند تنها اعلام شود، بلکه باید ساخته شود.

منبع: سایت روزنامه لوسولی در تاریخ 3 تیر 1404 

نویسنده: خانم سوکینا لی (Soukeyna LY)
مهندس انرژی و اقتصاددان، دانشجوی دکتری اقتصاد در دانشگاه کبک مونترال ESG UQAM، متخصص در راهبردهای انرژی و سیاست‌های عمومی.