رشد اقتصاد آسیای میانه ، فرصتها و چالشها

اوگنی وینوکوروف، معاون رئیس بانک توسعه اوراسیا در مصاحبه ای با سایت الکترونیکی تایمز آسیای مرکزی اظهار داشت که طی دو دهه گذشته، تولید ناخالص داخلی آسیای مرکزی به صورت واقعی چهار برابر و از نظر اسمی هفت برابر شده است.

وی در این مصاحبه پیشرفت های چشمگیر قابل پیش بینی در چشم انداز اقتصادی منطقه را برجسته کرد. در همین مدت دو دهه، افزایش سه برابری تحرک جمعیت و نیز 17 برابری سرمایه گذاری‌های ورودی به این منطقه موید این مدعا است. او معتقد است دو سال اخیر جایگاه آسیای مرکزی به عنوان یک منطقه جذاب اقتصادی و از نظر استراتژیک مهم مورد توجه ویژه سایر کشورها قرار گرفته است.

گفته‌های این مقام اقتصادی-مالی و تبیین واقعیتهای فعلی و چشم انداز افقهای آینده آسیای مرکزی توسط وی درآمدی است برای بررسی این منطقه.

آسیای مرکزی که در قلب اوراسیا قرار دارد، دارای پتانسیل حمل و نقل و ترانزیت قوی، بازار مصرف رو به رشد و فرصت های در حال گسترش برای سرمایه گذاری است. علیرغم چالش‌های خارجی، اقتصادهای منطقه انعطاف‌پذیری قابل‌توجهی از خود نشان داده‌اند و رشد ثابت خود را حفظ کرده و شوک‌های جهانی را به‌طور موثری پشت سر گذاشته‌اند. رشد اقتصادی این کشورها در دهه‌های اخیر تحت تاثیر سرمایه‌گذاری خارجی، بهره‌برداری از منابع طبیعی و تغییرات ساختاری بوده است.

بین سال‌های 2022 تا 2023، اقتصاد آسیای مرکزی با نرخ متوسط سالانه 4.8 درصد رشد را تجربه کرد که به طور قابل توجهی از میانگین جهانی 3.4 درصد پیشی گرفته است. این مسئله باعث می‌شود که نرخ رشد منطقه 1.4 برابر سریعتر از میانگین جهانی باشد. پیش بینی می‌گردد که تولید ناخالص داخلی اسمی آسیای مرکزی در سال 2024 از 500 میلیارد دلار فراتر رود. اما رشد اقتصادی در این منطقه با فرصتها و چالشهایی روبرو است.

  فرصت‌های رشد اقتصادی آسیای میانه

1.  منابع طبیعی غنی

آسیای میانه یکی از غنی‌ترین مناطق جهان از لحاظ ذخایر طبیعی است. به طور خاص:

• قزاقستان با تولید 1.8 میلیون بشکه نفت در روز، یکی از 20 تولیدکننده بزرگ نفت در جهان است. این کشور همچنین دارای ذخایر عظیم اورانیوم است که 40 درصد از تولید جهانی را تأمین می‌کند.
• ترکمنستان دارای چهارمین ذخایر گاز طبیعی بزرگ در جهان با ظرفیت 19.5 تریلیون مترمکعب است.
• ازبکستان نیز یکی از تولیدکنندگان بزرگ پنبه و طلا در سطح جهانی است.

این منابع، پایه‌ای برای توسعه اقتصادی کشورهای منطقه و جذب سرمایه‌گذاری خارجی ایجاد کرده‌اند.

2. موقعیت جغرافیایی استراتژیک

آسیای میانه به دلیل قرار گرفتن در مسیرهای تجاری تاریخی از جمله جاده ابریشم، اهمیت ویژه‌ای دارد. پروژه "یک کمربند، یک جاده" چین میلیاردها دلار سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های حمل‌ونقل این منطقه جذب کرده است. ازبکستان و قزاقستان به عنوان مراکز اصلی ترانزیت کالا همانند پلی بین اروپا و آسیا عمل می‌کنند.

3. نیروی کار جوان و پویا

این منطقه با جمعیتی بیش از 75 میلیون نفر (2023)، نیروی کار جوان و در حال رشد خوبی دارد. برای مثال، بیش از 50 درصد جمعیت ازبکستان زیر 30 سال هستند. این جمعیت پویا می‌تواند به رشد بخش‌های تولیدی و خدمات کمک کند.

4. سرمایه‌گذاری خارجی و رشد اقتصادی

در سال‌های اخیر[1] قزاقستان و ازبکستان به جذب سرمایه‌گذاری خارجی پرداخته‌اند.

مجموع سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی جذب‌شده در قزاقستان در 9 ماه اول سال 2023 حدود 19.7 میلیارد دلار بوده است. این سرمایه‌گذاری‌ها به‌ویژه در بخش‌های استخراج نفت و گاز، تولیدات صنعتی، تجارت و خدمات مالی و بیمه متمرکز شده است. به طور خاص، بخش استخراج نفت و گاز بیشترین سهم را با 6.7 میلیارد دلار به خود اختصاص داده است.

ازبکستان نیز در 9 ماهه نخست سال 2023 حدود 7.5 میلیارد دلار[2] سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی جذب کرد. این سرمایه‌گذاری‌ها بیشتر در بخش‌های صنعتی و تولیدی، از جمله سرمایه‌گذاری‌های بزرگ شرکت‌های روسی مانند "تات‌نفت" در حوزه پتروشیمی متمرکز بود.

چالش‌های رشد اقتصادی آسیای میانه

با وجود این دستاوردها، آسیای میانه با چالش های پیچیده ای مواجه است که نیازمند همکاری منطقه ای است. مسائل کلیدی عبارتند از:

1. وابستگی شدید به منابع طبیعی

اقتصاد کشورهای آسیای میانه همچنان به شدت وابسته به صادرات منابع خام، به ویژه نفت، گاز و فلزات است. برای نمونه قزاقستان در سال 2023، بیش از 60 درصد از درآمد صادراتی خود را به نفت و محصولات مرتبط اختصاص داد. حدود 80 درصد از صادرات ترکمنستان  وابسته به گاز طبیعی است.این وابستگی به منابع خام، این کشورها را به شدت در برابر نوسانات قیمت جهانی انرژی آسیب‌پذیر می‌کند. به عنوان مثال، در بحران نفتی 2020، درآمدهای صادراتی قزاقستان 40 درصد کاهش یافت.[3]

2. زیرساخت‌های ناکافی

بسیاری از کشورهای آسیای میانه با کمبود زیرساخت‌های کلیدی در حمل‌ونقل، انرژی و فناوری مواجه‌اند.

بیش از 30 درصد از جمعیت روستایی قرقیزستان و تاجیکستان به برق پایدار دسترسی ندارند. همچنین، شبکه‌های حمل‌ونقل ناکافی باعث افزایش هزینه‌های تجارت داخلی و خارجی می‌شود.در ازبکستان، سیستم ریلی و جاده‌ای این کشور هنوز به سرمایه‌گذاری‌های گسترده نیاز دارد تا بتواند نقش خود را در پروژه‌هایی مانند "یک کمربند، یک جاده" چین به خوبی ایفا کند.[4]

3. بوروکراسی سنگین یکی از موانع اصلی برای جذب سرمایه‌گذاری‌های خارجی گزارش شده‌است

4. فقر و نابرابری اقتصادی

رشد اقتصادی نامتوازن منجر به نابرابری شدید درآمدی در منطقه شده است.تاجیکستان با درآمد سرانه کمتر از 900 دلار در سال 2022، یکی از فقیرترین کشورهای منطقه باقی مانده است.قزاقستان در حالی که درآمد سرانه بالاتری (حدود 11,000 دلار در سال 2022) دارد، شکاف درآمدی بین مناطق شهری و روستایی همچنان گسترده است.

5. چالش‌های زیست‌محیطی

دریاچه آرال: خشک شدن این دریاچه یکی از بزرگ‌ترین فجایع زیست‌محیطی قرن 20 و 21 است که تأثیرات منفی گسترده‌ای بر کشاورزی و سلامت مردم منطقه داشته است.سطح آب این دریاچه از دهه 1960 تا امروز بیش از 90 درصد کاهش یافته است که ناشی از سیاست‌های بهره‌برداری نادرست از منابع آبی بوده است

بیابان‌زایی: در کشورهای تاجیکستان و ازبکستان، بیابان‌زایی ناشی از تغییرات آب‌وهوایی و مدیریت ناکارآمد منابع زمینی، بهره‌وری کشاورزی را تهدید می‌کند.

6. تنش‌های منطقه‌ای

اختلافات بر سر منابع آبی، به‌ویژه در رودخانه‌های آمو و سیردریا، موجب تنش بین کشورهای منطقه شده است. به طور خاص، قرقیزستان و تاجیکستان بر سر حقابه رودخانه‌ها درگیر اختلافات مکرر هستند.عدم هماهنگی در سیاست‌های اقتصادی و تجاری، موانعی برای تجارت منطقه‌ای ایجاد کرده است.

7. عدم دسترسی به دریا

 انزوای جغرافیایی یکپارچگی تجاری و اقتصادی را محدود می‌کند.

8. مدیریت آب و انرژی

 سیاست‌های ناهمگون بین کشورها مانع کارایی و پایداری می‌شود.

راهکارهای پیشنهادی

برای غلبه بر این چالش‌ها،  اقدامات زیر ضروری به نظر می رسد:

• تنوع‌بخشی به اقتصاد: سرمایه‌گذاری در بخش‌های غیرنفتی مانند کشاورزی پایدار و فناوری؛
• اجرای اصلاحات در سیستم‌های اداری برای کاهش بوروکراسی و جذب سرمایه‌گذاران خارجی؛
• همکاری منطقه‌ای: ایجاد توافق‌نامه‌های مشترک برای مدیریت منابع طبیعی و توسعه زیرساخت‌های فرامرزی؛
• حفاظت از محیط زیست: تدوین سیاست‌های پایدار برای مدیریت منابع آبی و کاهش بیابان‌زایی؛
• ایجاد سیاست‌های پایدار و همکاری منطقه‌ای می‌تواند به آسیای میانه کمک کند تا از فرصت‌های اقتصادی خود به بهترین شکل ممکن بهره‌برداری کند.

به منظور مقابله با چالشهای مورد اشاره تلاش های مشترک راه کار اصلی است. توسعه هماهنگ منابع آب و انرژی، انرژی‌های تجدیدپذیر و چارچوب حمل و نقل اوراسیا می‌تواند راه حل های مقرون به صرفه و کارآمدی را ارائه دهد.

نتیجه گیری

رشد اقتصادی چشمگیر آسیای مرکزی در 20 سال گذشته نشان دهنده پتانسیل آن به عنوان یک قطب کلیدی اقتصادی و ترانزیتی در اوراسیا است. در حالی که منطقه با چالش‌های مهمی مواجه است، راه‌حل‌های مشترک و سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها و پایداری می‌تواند رشد و شکوفایی بیشتر را باز کند.

  

https://en.inform.kz/news/kazakhstans-total-fdi-reaches-402-billion-new-investment-measures-come-effect-eefaa2/

[1]  

https://www.investmentmonitor.ai/news/uzbekistan-fdi-hits-7-5bn-in-first-nine-months-of-2023/.

[2]

https://daryo.uz/en/2024/01/23/kazakstan-reveals-51-economic-growth-with-197bn-in-fdi .

[3]

 https://www.ceicdata.com/en/indicator/uzbekistan/foreign-direct-investment

[4]

https://timesca.com/central-asias-economy-expands-fourfold-over-two-decades-outpacing-global-growth-rates