چالش حقوقی انتقال گاز روسیه به اتریش
شرکت OMV بزرگترین شرکت انرژی اتریشی است که قراردادی طولانی مدت با شرکت گازپروم دارد. این قرارداد در سال 2018 تحت نظارت سباسیتن کورتس، صدراعظم وقت اتریش و ولادیمیر پوتین قرارداد موجود به صورت پیش از موعد برای 20 سال بعد از اتمام یعنی تا سال 2040 تمدید شده بود اما تحولات اخیر تداوم آن را با چالش مواجه کرده است.
با جنگ اکراین کلیه معادلات به هم خورد و دولت اتریش هم راستا با دولتهای اروپایی به سیاست فشار علیه روسیه روی آورد، هرچند صادرات گاز روسیه را تحریم نکرد، اما با این وجود بین دو شرکت اختلافاتی پیش آمد. دولت اتریش سعی کرد با حمایت از شرکت اتریشی آن را متقاعد به خروج از قرارداد کند، اما عواقب حقوقی و مالی برای خروج بسیار زیاد است. با این وجود شرکت گازپروم نیز در چند ماه اقدام به کاهش گاز ارسالی خود به اتریش کرد و حتی در ماه سپتامبر 2022 تحویل گاز خود به شرکت اتریشی را قطع کرد. شرکت اتریشی هم از این موقعیت استفاده کرد و علیه گازپروم اقامه دعوا نمود. نهایتا اخیرا نتیجه دادگاه مشخص شد و شرکت گازپروم محکوم به پرداخت 230 میلیون یورو غرامت شد. لذا شرکت انرژی اتریش اعلام کرد تا زمان مشخص شدن تکلیف پرداخت غرامت، پرداخت پول به گازپروم را قطع خواهد کرد. در مقابل گازپروم هم اعلام کرد که تحویل گاز به شرکت اتریشی را قطع می نماید.
واکنش مقامات اتریشی
دولت و شرکت انرژی اتریش OMV بهطور آگاهانه ریسک احتمال قطع گاز از سوی روسها را پذیرفتند. وزیر محیطزیست اتریش، لئونوره گویسولر (سبزها) توقف گاز روسیه را یک فرصت توصیف نمود. صدراعظم اتریش، کارل نهامر نیز در واکنش به این تحولات اعلام کرد که این وضعیت از آغاز جنگ در اوکراین پیشبینی شده بود. او اظهار داشت: «ما دقیقاً برای این وضعیت آماده بودیم و همیشه بر این اصل استوار بودهایم که اتریش نباید فشارپذیر باشد.» وی افزود که تحولات اخیر استراتژی بلندمدت کشور برای کاهش وابستگی به انرژیهای فسیلی را تأیید میکند. صدر اعظم اتریش توضیح داد که گازپروم پیشتر نیز تلاش کرده بود تا با قطع گاز، اتریش را تحت فشار قرار دهد تا این کشور سیاستهای تحریمی خود علیه روسیه را تغییر دهد. اما نهامر تاکید کرد که ذخایر گازی اتریش به میزان 93 درصد پر است و این ذخایر بهاندازه کافی برای تأمین نیازهای اتریش در طول زمستان موجود است. وی گفت: «در ذخایر استراتژیک گازی، 94.5 تراتوات ساعت گاز ذخیره شده است که بیشتر از مصرف سالانه اتریش است». نهامر در ادامه تاکید کرد که به رغم توقف تحویل گاز از سوی گازپروم، تأثیر قابلتوجهی بر قیمتها برای مصرفکنندگان پیشبینی نمیشود. وی افزود که مصرف گاز در اتریش بهطور نسبی برای بازار اروپا غیرمهم است و نگرانی از افزایش قیمتها در کوتاهمدت وجود ندارد.
واکنش شرکت انرژی اتریشی
شرکت انرژی اتریشی OMV پیشتر اعلام کرده بود که برای چنین سناریویی آماده است. این شرکت تأکید کرده است که با گازهای غیرروس، به ویژه گاز از نروژ و گاز مایع (LNG)، تأمین گاز خود را از دیگر منابع تقویت کرده است. این بدان معناست که حتی در صورت توقف تأمین گاز از سوی گازپروم، شرکت اتریشی قادر خواهد بود به مشتریان خود گاز مورد نیاز را تأمین کند.
هنوز کارشناسان نمیدانند که چطور باید اعلام قطع گاز که شرکت گازپروم روسیه را ارزیابی کنند. آیا گاز روسیه کاملاً قطع خواهد شد؟ یا فقط مقداری که به OMV و اتریش اختصاص دارد، ولی گاز برای دیگر کشورهای همجوار همچنان جریان خواهد داشت؟ یا شاید همچنان حجم کامل گاز به اتریش برسد؟
واضح است که اتریش به احتمال زیاد آمادگی کامل دارد، حتی اگر گاز روسیه به طور کامل قطع شود. این را نه تنها شرکت OMV بلکه بهطور مثال، نهاد مستقل تنظیم مقررات دولتی یعنی E-Control نیز تأیید کرده است. اکنون برای اتریش سناریوی وحشتناک «قطع گاز» که در ماههای بحران انرژی سال ۲۰۲۲ مطرح شده بود، دیگر آنطور که قبل از این ترسناک بود، نیست. حتی اگر قیمتها کمی افزایش یابد، دیگر هیچکس نگران این نیست که خانهها سرد بمانند و کارخانهها تعطیل شوند.
بررسی حقوقی ادامه قرارداد انتقال گاز روسیه به اتریش
یکی از روزهای مهم در تاریخ انرژی اتریش، 16 نوامبر 2024 خواهد بود؛ روزی که گازپروم عرضه گاز به OMV اتریش را متوقف کرد. هرچند همچنان گاز روسی به ایستگاه توزیع در اتریش سفلی میآید، اما دیگر به OMV تحویل داده نمیشود و توسط سایر شرکتهای انرژی یا تجار گاز تحویل گرفته میشود. اما این توقف تحویل گاز چه معنایی برای قرارداد بین OMV و گازپروم دارد؟ این دو شرکت از زمانهای دور یک قرارداد بلندمدت دارند که به دهه 1960 برمیگردد و آخرین بار در پاییز 2018 تا سال 2040 تمدید شده است.
تا کنون، OMV هیچگونه اطلاعاتی در خصوص ادامه قرارداد خود فاش نکرده است. جزئیات دقیق قرارداد OMV و گازپروم کاملاً محرمانه است، اما آنچه در قرارداد به صراحت بیان شده این است که گازپروم باید گاز را تحویل دهد و OMV باید در مقابل هزینه آنرا پرداخت کند، حتی اگر نیازی به گاز نداشته باشد.
معمولاً یک قرارداد زمانی قابل فسخ است که یکی از طرفین به تعهدات خود عمل نکند. این موضوع پیش از این در سال 2022 مطرح شده بود، زمانی که OMV اعلام کرد که تنها حدود 30 درصد یا کمتر از حجم گاز مورد توافق در ایستگاه انتقال گاز را تحویل گرفته است
در حال حاضر، قرارداد بین OMV و گازپروم توسط کمیسیونی از وزارت انرژی اتریش بررسی میشود. این کمیسیون تحت عنوان کمیسیون استقلال گاز مأمور است تا شرایط انعقاد قرارداد و امکان فسخ آن را بررسی کند. اما بسیاری از حقوقدانها معتقدند اقدام گازپروم در قطع گاز میتواند مستمسک حقوقی خوبی به شرکت اتریشی برای فسخ کامل قرارداد باشد.
تاثیرات اقدامات سالهای اخیر اتریش برای آمادگی علیه بحران
اما اینکه ریسک قطع گاز روسیه امروز به نظر قابل تحمل میآید، تا حد زیادی به سیاست انرژی سالهای گذشته مربوط میشود. از زمان آغاز جنگ اوکراین و بحران انرژی ناشی از آن، اتریش بهشدت به سمت تنوع منابع انرژی حرکت کرده است. در حال حاضر، هنوز حدود ۸۰ درصد از گاز مصرفی اتریش از روسیه تأمین میشود، اما این تنوع بهطور فزایندهای امکان تأمین این منبع را از دیگر منابع فراهم کرده است. این منابع شامل گاز مایع از بندر روتردام یا گاز خط لوله از نروژ میشود. علاوه بر این، توسعه انرژیهای تجدیدپذیر نیز به سرعت در حال پیشرفت است.
این وضعیت تفاوت زیادی با چند سال پیش دارد: اتریش، که بهطور کلی در اروپا وابسته به انرژی روسیه در صدر قرار داشت. شرکت OMV بهدلیل ارتباط نزدیک با روسیه بهعنوان «گازپروم غرب» مورد تمسخر قرار میگرفت. قراردادهای بلندمدت تحویل بین این شرکت اتریشی و گاز پروم روسیه که در سال 2020 تمدید شده بود، برای اقتصاد و سیاست اتریش یک دستاورد بزرگ بود.
کاهش وابستگی به روسیه، بهویژه از زمان آغاز بحران اوکراین، امکانپذیر شد و این امر باعث شد که OMV بتواند بهطور جدی علیه گازپروم در دادگاه داوری بینالمللی در ابتدای سال ۲۰۲۳ بهخاطر کاهش عرضهها اقدام کند. از همان ابتدا این احتمال مطرح بود که در صورت پیروزی اتریش، روسها ممکن است با قطع گاز انتقام بگیرند. اکنون این اتفاق افتاده است، اما اتریش میتواند با پیامدهای آن کنار بیاید. کارشناسان معتقدند گام بعدی که OMV باید بردارد، لغو قراردادهای تحویل با روسیه است. این قراردادها نهتنها امنیت وعده دادهشده را فراهم نکردند، بلکه حتی موجب تأمین مالی روسیه نیز میشوند.
تاثیر تحولات بر قیمت گاز
هم اکنون تحلیلها نشان میدهند که قیمتها پس از توقف تحویل گاز ۱۰ تا ۴۰ درصد افزایش خواهد یافت. در حال حاضر، مشتریان در بازار حدود ۴ تا ۵ سنت (بدون مالیات) برای هر کیلوواتساعت گاز میپردازند. پس از توقف تحویل، این مبلغ یک تا دو سنت افزایش خواهد یافت. گرهارد رویس، مدیر پیشین OMV، پیش از این از احتمال مداخله دولت اتریش سخن گفته بود. وی گفته بود اتریش ذخیره استراتژیک گاز دارد که دولت آن را تهیه کرده است. اگر قیمتها افزایش یابد، دولت میتواند این ذخیره را در بازار به فروش رسانده و قیمتها را کاهش دهد.
یکی از چالشهای دیگری که در ماههای آتی دامن کشورهای واردکننده اروپایی گاز از روسیه را خواهد گرفت، پایان یافتن قرارداد گاز بین روسیه و اوکراین است. اکنون روسیه گاز لوله خود را از اوکراین به کشورهای اروپایی انتقال میدهد. کییف بارها اعلام کرده که تمایلی به تمدید این قرارداد ندارد. در این صورت، احتمالاً پایان خط گاز از روسیه خواهد بود.
به گفته کارشناسان، این اقدام گازپروم در ماههای آینده بهطور محسوس باعث افزایش قیمتها برای مصرفکنندگان نخواهد شد. با این حال، از آنجا که هزینههای شبکه انتقال از ۱ ژانویه ۲۰۲۵ افزایش خواهد یافت، هزینههای خانوارها بهطور کلی افزایش پیدا خواهد کرد. در هفتههای اخیر، قیمت گاز در بورس گاز اروپا (TTF) کمی افزایش یافته است: روز جمعه گذشته، قیمت هر مگاواتساعت گاز (برای ماه دسامبر) حدود ۴۵ یورو بود، در حالی که در ماه مارس این قیمت ۳۰ یورو بود. یکی از عواملی که به این افزایش قیمت کمک کرده است، توقف احتمالی تحویل گاز از سوی فروشندگان روسی به خاطر دعوای حقوقی بین دو شرکت بود که اکنون به تحقق پیوسته است.
وضعیت روز شنبه 16 نوامبر در انتقال گاز
مقامات نظارتی دولتی در اتریش، E-Control، اعلام کردند که گاز روسیه همچنان به گرهگاه بومگارتن در ایالت اتریش سفلی وارد میشود، هرچند که این جریان کمیکاهش یافته است. دقیقاً جریان گاز به اتریش حدود ۱۷ درصد کاهش یافته بود. طبق گزارش رویترز، وضعیت روز یکشنبه تغییر زیادی نکرده است. در حالی که جریان گاز از روسیه از راه اوکراین به اسلواکی بدون تغییر باقی ماند، جریان گاز از اسلواکی به اتریش تا صبح یکشنبه حدود ۱۶ درصد نسبت به میانگین ماه نوامبر کاهش یافته بود. اما جریان گاز از اسلواکی به جمهوری چک بدون تغییر باقی مانده بود. بنابراین جریان گاز روسیه از طریق اوکراین به اروپا ثابت باقی مانده است. این بدان معناست که از مسیر اوکراین همان گازی که هفته گذشته وارد میشد، همچنان به اسلواکی میرسد. اما به نظر میرسد قسمتی از این گاز نیز در اسلواکی باقی میماند. بنابراین، احتمالاً شرکتهای اسلواکی بخش از مقادیر OMV را برعهده گرفتهاند.
این سناریویی است که کارشناسان بارها درباره آن بحث کردهاند: در اتریش هیچ ممنوعیتی برای واردات گاز روسی وجود ندارد، همچنین هیچ تحریمی از سوی اتحادیه اروپا وجود ندارد که گازپروم را از بازارهای گاز اروپا حذف کند. به عبارت دیگر، روسیه میتواند گاز را به اروپا بفروشد. احتمالاً گاز روسیه اکنون مستقیماً در بازار گاز مرکزی اروپا (Central European Gas Hub) معامله خواهد شد. این موضوع نشان میدهد که چرا قیمت گاز در روز جمعه پس از اعلام توقف تحویل به OMV ابتدا افزایش یافت، اما سپس به سطح اولیه خود بازگشت. نتیجه این تغییرات این است که اتریش همچنان گاز از روسیه دریافت خواهد کرد، هرچند بهطور غیرمستقیم.
آیا واقعا گاز روسی، ارزان ترین گاز است؟
اما سؤالی که همیشه مطرح بوده این است که آیا گاز روسی که OMV دریافت میکند واقعاً ارزانتر است؟ موسسه مطالعات عالی اتریش در تحلیلی که پیشتر منتشر کرده بود، نشان داد که از زمان آغاز جنگ در اوکراین، قیمت گاز برای خانوارها در هیچیک از کشورهای اتحادیه اروپا به اندازه اتریش افزایش نیافته است. با توجه به وابستگی بالای اتریش به گاز روسیه و این گزاره مشهور که گاز روسیه ارزانترین گاز است، دلیل این افزایش قیمت در نسبت با دیگر کشورهای اروپا مشکوک به نظر میرسد.
قرارداد OMV با گازپروم روسیه بطور عمومی در دسترس نیست، اما گمانه زنیها میگویند که قیمت توافقشده در این قرارداد احتمالاً به قیمت بازار نزدیک است. زمانی که قیمتهای بازار در سال ۲۰۲۲ بهخاطر توقف تحویل گاز به آلمان و لهستان و نگرانیها از کمبود گاز افزایش یافت، اتریش نیز بهطور کامل قیمت های بالا به روسیه داد. در واقع قیمت گاز در قرارداد منعقده، شناور است.
دلیل دیگری که نشان میدهد گاز روسی واقعاً ارزان نیست، آمارهای منتشرشده از سوی نئوس-لب، اندیشکده حزب نئوس اتریش است. این اندیشکده بارها دادههای تجارت خارجی از آمارهای اداره آمار اتریش را بررسی کرده است. شرکتها موظفند گزارش دهند که به چه قیمتی گاز خریداری کردهاند. این دادهها بهطور کلی دقیق و قابل اعتماد هستند. طبق آمارهای این اندیشکده، گاز روسی تقریباً به همان قیمت گازی است که از طریق آلمان یا ایتالیا به اتریش وارد میشود. انتقال پول به روسیه در سال ۲۰۲۲، با افزایش قیمت انرژی به شدت افزایش یافته است. به گفته کارشناسان این اندیشکده «مفهوم گاز ارزان روسی یک افسانه است».
آیا اگر هیچ گازی از روسیه وارد اروپای مرکزی نشود، چه اتفاقی خواهد افتاد؟
اتحادیه اروپا هماکنون تأمین گاز خود را تنوع بخشیده است. طبق تحلیل اندیشکده بروگل در بروکسل، تنها پنج درصد از گاز وارداتی اتحادیه اروپا از روسیه از طریق اوکراین به اتریش، اسلواکی و مجارستان میرسد. اتحادیه اروپا از آغاز جنگ در اوکراین واردات گاز از روسیه را ۷۰ درصد کاهش داده است. این گاز روسی با گاز وارداتی از نروژ، ایالات متحده و بریتانیا جایگزین شده است. به این ترتیب، اهرم روسیه کاهش یافته است. با این حال، همچنان واردات گاز برای اتریش، اسلواکی و مجارستان اهمیت دارد. در آخرین آمارها، بین ۸۰ تا ۹۰ درصد از گاز وارداتی اتریش از روسیه میآمد.
اما در مورد اتریش کارشناسان وزارت محیط زیست و تغییرات اقلیمیپیشبینی میکنند که اتریش با توجه به ذخایر پر گاز، میتواند توقف تحویل گاز را تحمل کند. این نتیجهگیری تحلیلی است که در ماه ژوئن منتشر شده بود و نشان میداد واردات بیشتر از ایتالیا و آلمان میتواند برای اتریش کافی باشد. اتریش در صورت عدم تأمین گاز از طریق خط لوله اوکراین، میتواند از گاز مایع (LNG) وارداتی از آلمان و ایتالیا استفاده کند. بر اساس پیشبینیهای سازمان انرژی اتریش و E-Control در ژوئن 2024، ظرفیتهای واردات از آلمان و ایتالیا به حدی است که حتی در صورت قطع تأمین گاز از روسیه و از دست رفتن خط لوله اوکراین، اتریش قادر است از دو زمستان بسیار سرد عبور کند. این منابع میتوانند تا ماه مه 2026، ذخایر گاز کشور را تا 50 درصد کاهش دهند، بدون اینکه کمبودی در تأمین انرژی ایجاد شود.
چالشهای واردات گاز از طریق آلمان
البته اتریش برای واردات گاز از طریق خط لوله از آلمان نیز مشکلات دیگری دارد. پس از شکست ائتلاف دولت آلمان از احزاب SPD، سبزها و FDP، مشخص نیست که مالیات ذخیرهسازی گاز به میزان 2.5 یورو به ازای هر مگاواتساعت (MWh)، که پیش از این قرار بود تا پایان سال 2024 برای اتریش اعمال نشود، همچنان بعد از این زمان نیز برقرار خواهد بود یا خیر. در واقع اتریش نمی داند از ابتدای سال 2025 باید به آلمان مالیات ذخیره سازی بدهد یا خیر. در صورت رفع این معافیت قیمت گاز برای اتریش همچنان افزایش اندک دیگری خواهد داشت. قانونی که برای حذف این مالیات در مجلس آلمان (بوندستاگ) لازم است، هنوز به تصویب نرسیده است. مالیات ذخیرهسازی گاز در آلمان، که به نوعی مشابه یک عوارض است، باعث شده است که گاز وارداتی به اتریش از آلمان، گرانتر از گاز وارداتی از روسیه یا ایتالیا باشد.
با این حال، رئیس سازمان نظارت انرژی اتریش (E-Control) آلفونس هاپر در مصاحبهای با رادیوی ORF اعلام کرد که میزان افزایش قیمت گاز به طور دقیق قابل پیشبینی نیست. وی توضیح داد که این افزایش بستگی به این دارد که تأمینکنندگان گاز از کجا منابع خود را تأمین کنند. اگر قانون مالیات ذخیرهسازی گاز آلمان تصویب نشود، هزینههای اضافی ممکن است موجب افزایش قیمت گاز در اتریش و دیگر کشورهای اروپایی شود. با این حال، چون هنوز معلوم نیست که گاز از کجا تأمین خواهد شد، تأثیرات دقیق آن بر قیمت نهایی گاز برای مصرفکنندگان قابل پیشبینی نیست.
آیا همچنان گاز روسی منبع تامین گاز در اتریش است؟
از زمان قطع تحویل گاز گازپروم به OMV ، حجم معاملات در بورس گاز به طور قابل توجهی افزایش یافته است. برای جبران کمبود تحویل، احتمالاً OMV گاز بیشتری از طریق بورس خریداری کرده است. گفته میشود بخش عمدهای از گازی که بهطور کوتاهمدت خریداری شده، احتمالاً از طریق بورس از گازپروم میآید. بدین ترتیب، گازپروم با وجود اختلافات حقوقی با OMV، همچنان قادر است گاز خود را به اتریشیها بفروشد.
پس از قطع تحویل گاز از سوی گازپروم، حجم تحویل گاز در کانون توزیع یا همان گره گاه بامگارتن در ایالت اتریش سفلی اتریش، بین ۱۰ تا ۲۰ درصد کاهش یافته است. هفته گذشته، این مقدار حدود ۲۹۰ گیگاوات ساعت در روز بود، اما در روز شنبه و یکشنبه به کمیبیش از ۲۴۰ گیگاوات ساعت در روز رسید. باید توجه داشت گازپروم روزانه حدود ۴۲٫۴ میلیون متر مکعب گاز به اروپا صادر میکند.
گازپروم به سرعت برای مقادیر گاز که دیگر به OMV تحویل نمیشود، خریداران جدیدی پیدا کرده است، که بخشی از آن از طریق خریداران جدید، واسطهها و بورس انجام میشود. با توجه به اینکه گاز روسی نسبت به گاز سایر منابع ظاهرا ارزانتر است، علاقه به خرید آن بیشتر شده است. البته این ادعایی است که بسیاری با آن مخالف هستند.
بر اساس دادههای اولیه از شرکت انتقال گاز اسلواکی، Eustream، حجم تحویل گاز از اسلواکی به اتریش برای روز دوشنبه به ۲۲٫۳ میلیون متر مکعب رسید. پیش از قطع تحویل به OMV، این شرکت روزانه ۱۷ میلیون متر مکعب گاز از گازپروم دریافت میکرد. این مقادیر اکنون توسط خریداران دیگر یا واسطهها در اروپا خریداری میشود.
همچنین احتمالاً OMV برای جبران کمبود، گاز را از بورس خریداری کرده است. یوهانس مایر، رئیس بخش اقتصادی در سازمان تنظیم مقررات انرژی اتریش (E-Control) به خبرگزاری APA اتریش گفت که بخشی از این گاز ممکن است به طور غیرمستقیم از گازپروم به اتریش برسد. چرا که نمیتوان مشخص کرد که گاز خریداری شده از بورس از کجا آمده است.
گاز روسی همچنان به مقادیر قابل توجهی به اسلواکی، مجارستان و جمهوری چک صادر میشود. باید توجه کرد که این درحالی است که جمهوری چک قرارداد مستقیمیبا گازپروم ندارد. مقادیر کمتری نیز به ایتالیا و صربستان منتقل میشود.
از ابتدای اکتبر، حجم گاز انتقالی از اسلواکی به جمهوری چک به طور چشمگیری افزایش یافته است و اکنون ۷۴ درصد از کل واردات گاز چک را تشکیل میدهد، با وجود اینکه شرکتهای جمهوری چک ظاهراً قراردادی با گازپروم ندارند. طبق اطلاعات تحلیلگران، ممکن است این گاز از روسیه و از طریق خط لوله ترکاستریم یا اوکراین منتقل شده باشد.
منابع
https://www.derstandard.at/story/3000000245209/der-russische-gasstopp-ist-ein-befreiungsschlag-fuer-oesterreich
https://www.krone.at/3594916
https://www.diepresse.com/19079704/russischer-gasfluss-nach-oesterreich-auch-am-sonntag-aufrecht
https://www.sn.at/wirtschaft/oesterreich/ende-gasspeicherumlage-168513442
https://www.derstandard.at/story/3000000245540/endet-der-langzeitvertrag-mit-gazprom-die-omv-laesst-sich-nicht-in-die-karten-
schauen