راهبرد تاجیکستان در بخش انرژی

انرژی سهم قابل توجهی در اقتصاد جمهوری تاجیکستان دارد. استراتژی دولت تاجیکستان در بخش انرژی بازگشت به سیستم یکپارچه انرژی آسیای مرکزی موسوم به GAPS - بازسازی و راه اندازی سیستم ها و نیروگاههای برق آبی- حرکت به سمت انرژی‌های تجدید پذیر و اقتصاد سبز می‌باشد. برای تحقق اهداف در هر یک از حوزه‌های یاد شده دولت تاجیکستان نیازمند جذب سرمایه ، تامین تجهیزات و بهره برداری از خدمات فنی مهندسی گسترده است.

منابع انرژی در تاجیکستان:

منابع اصلی انرژی درتاجیکستان شامل انرژی آبی، نفت وارداتی، گاز و زغال سنگ است.

منابع آب در تاجیکستان

تاجیکستان از نظر منابع آبی از جمله رودخانه‌ها، دریاچه‌ها، یخچال های طبیعی و چشمه‌های معدنی غنی است. تاجیکستان دارای بیش از 60 درصد از کل منابع آب شیرین در آسیای مرکزی است. تاجیکستان با میانگین بارندگی سالانه 691 میلی متر مرطوب ترین کشور منطقه است. منابع آبی کشور برای امنیت غذایی و دسترسی به تغذیه با کیفیت ضروری است.

زغال سنگ

تاجیکستان کشوری کوهستانی با منابع فراوان زغال سنگ است. زغال سنگ 25 درصد از ترکیب انرژی تولیدی و مصرفی تاجیکستان را تشکیل می دهد و مصرف آن در دو دهه اخیر افزایش چشمگیری داشته است.

تاجیکستان حدود 4.5 میلیارد تن ذخایر زغال سنگ دارد که 80 درصد آن زغال سنگ کک است. از جمله معادن مهم زغال سنگ می‌توان به  میدان شوراب، فن-یاگنوب، آنتراسیت نظر-آیلوکسکویه و میدان Ha-Tu ویتنام اشاره نمود.  

زغال سنگ  تاجیکستان به افغانستان و ازبکستان صادر می‌شود. ضمن اینکه این کشور بخشی از زغال سنگ مصرفی خود را بصورت فرآوری شده از کشورهای دیگر وارد می‌کند. چرا که  بیش از 200 شرکت در تاجیکستان از زغال سنگ به عنوان سوخت استفاده می‌کنند.

هر مرحله از فرآوری زغال سنگ می‌تواند موجب کسب درآمد و توسعه کشور تاجیکستان باشد ضمن اینکه صنعت معدن زغال سنگ با کمبود نیروی متخصص  مواجه است. کمیته حفاظت از محیط زیست بر شرکت های استخراج زغال سنگ نظارت دارد.

نفت و گاز

همانگونه که پیش تر ذکر شد تاجیکستان با اینکه دارای ذخایر نفت و گاز و زغال سنگ است اما هر سه ماده خام نفت، گاز و زغال سنگ فراوری شده را وارد می‌کند چرا که صنعت نفت و گاز این کشور توسعه نیافته است. تاجیکستان تا سال 2020 به میزان20 تریلیون فوت مکعب (Tcf) ذخایر گاز اثبات شده داشت که برای حدود 298 سال مصرف گاز در سطوح مصرف فعلی کافی است.

همچنین این کشور دارای 12000000 بشکه ذخایر اثبات شده نفت بود که در سطح مصرف فعلی حدود 2 سال مصرف نفت است. هم اکنون تاجیکستان 24 میدان نفتی و 14 میدان گازی دارد. در سال 2022، تاجیکستان حدود 800 هزار متر مکعب گاز طبیعی تولید کرد با این حال تاجیکستان نفت و گاز خود را از روسیه ، ازبکستان ، ترکمنستان، و قزاقستان وارد می‌کند. هم اکنون دولت تاجیکستان با شرکت های نفت و گاز برای اکتشاف و کشف منابع بیشتر همکاری می‌کند.

تولید برق آبی در تاجیکستان

دولت تاجیکستان با توجه به توان بالقوه خود برای تولید برق آبی و انرژی خورشیدی، قصد دارد خود را از یک واردکننده به یک صادرکننده انرژی تبدیل کند.  بر اساس گزارش بانک جهانی، تولید برق تاجیکستان 92 درصد انرژی آبی، شش درصد هیدروکربن و دو درصد از منابع دیگر است.  بر اساس آمار رسمی، متوسط تولید برق سالانه در جمهوری تاجیکستان که عمدتاً توسط نیروگاه‌های برق آبی تولید می‌شود، 17 میلیارد کیلووات ساعت است.

پتانسیل تولید برق آبی تاجیکستان 527 میلیارد کیلووات ساعت در سال تخمین زده می‌شود که 300 درصد از مصرف برق موجود در کشورهای آسیای مرکزی بیشتر است.  تاجیکستان دارای هشتمین ذخایر ویژه منابع برق آبی در جهان است.

دولت تاجیکستان در تلاش است تا به استقلال انرژی دست یابد و چندین تأسیسات از جمله نیروگاه‌های برق آبی سنگتوده-1 و سنگتوده-2 و نیروگاه CHP-دوشنبه-2 را ساخته و به بهره برداری رسانده است. نیروگاه برق آبی نوراک در حال بازسازی و نوسازی است تا توان تولیدی خود را به 3400 مگاوات برساند.

بزرگترین پروژه کشور، پروژه نیروگاه آبی سد راغون است که با تکمیل آن 3600 مگاوات انرژی  تامین  خواهد شد. با تکمیل این پروژه سدی به ارتفاع 335 متر بر روی رودخانه وخش آماده بهره برداری می‌شود.   بزرگترین نیروگاه‌های برق موجود که توسط شرکت برق دولتی بارکی تاجیک اداره می‌شوند عبارتند از: نوراک (3000 مگاوات)، سنگتوده 1 (670 مگاوات)، بایپازا (600 مگاوات)، گولوونایا (240 مگاوات)، سنگتوده 2 (220 مگاوات)، و قایراکم (126 مگاوات).  بیشتر آنها در حال بازسازی و نوسازی هستند.

شایان ذکر است انرژی آبی به سطح آب رودخانه‌ها وابسته است که در هوای سرد کاهش می یابد.

در حال حاضر بیش از 285 نیروگاه برق آبی کوچک فعال با ظرفیت 5 تا 4300 کیلووات در جمهوری ثبت شده است. از این تعداد، 16 واحد نیروگاه برق آبی کوچک توسط شرکت بارکی تاجیک JSC ساخته و مورد بهره برداری قرار گرفته و متعلق به دولت است. برنامه استراتژی توسعه تاجیکستان افزایش ظرفیت برق از 5.1 گیگاوات در سال 2021 به 10 گیگاوات تا سال 2030 است.

انرژی‌های نو

 این کشور دارای پتانسیل زیادی برای تولید انرژی‌های تجدیدپذیر از جمله باد و خورشید است. طبق برنامه‌های اعلام شده توسط مقامات این کشور، تاجیکستان تولید انرژی‎های تجدیدپذیر  را تا سال 2037 به 98 درصد افزایش خواهد داد.

انرژی خورشیدی

پتانسیل انرژی خورشیدی و بادی در تاجیکستان بسیار بالاست. این کشور بین 36 درجه و 40 دقیقه و 41 درجه و 05 دقیقه عرض شمالی واقع شده است. هواشناسان این منطقه را "کمربند طلایی" آفتاب می نامند.

بر اساس گزارش آژانس آب و هواشناسی تاجیکستان، مدت زمان تابش خورشید در این کشور 2100-3166 ساعت در سال است و تعداد روزهای آفتابی در سال از 260 تا 300 روز متغیر است.

محاسبات اولیه وزارت انرژی تاجیکستان نشان داده است که پتانسیل استفاده از انرژی خورشیدی 3103 میلیارد کیلووات ساعت در سال است. این مقدار برای پوشش بخشی از کمبود برق زمستانی در تاجیکستان در مناطقی از کشور که 70 درصد جمعیت در آن زندگی می‌کنند کافی است. لازم به ذکر است در تاجیکستان تعادل انرژی در تابستان و زمستان مختل می‌شود: در تابستان بیش از حد برق و در زمستان کسری وجود دارد که به همین دلیل در بسیاری از مناطق کشور محدودیت 8 تا 10 ساعته در نظر گرفته شده است.

از انرژی خورشیدی می‌توان در تاجیکستان برای موارد زیر استفاده کرد:

تولید برق: وزارت انرژی تاجیکستان تخمین می زند که انرژی خورشیدی می‌تواند 3.1 میلیارد کیلووات ساعت در سال تولید کند.

آب گرم: از انرژی خورشیدی می‌توان برای گرم کردن آب استفاده کرد.

گرم و خنک کردن خانه‌ها: از انرژی خورشیدی می‌توان برای گرم کردن و خنک کردن خانه‌ها استفاده کرد.

کاهش وابستگی به فرآورده‌های نفتی: انرژی خورشیدی می‌تواند به تاجیکستان کمک کند تا وابستگی خود را به فرآورده‌های نفتی کاهش دهد.

محدود کردن انتشار گازهای گلخانه ای: انرژی خورشیدی می‌تواند به تاجیکستان کمک کند تا انتشار گازهای گلخانه ای را محدود کند.

بهبود زندگی خانوارهای محلی: انرژی خورشیدی می‌تواند زندگی خانوارهای محلی را بهبود بخشد، به ویژه در مناطق دور افتاده که دسترسی به شبکه‌های برق مرکزی محدود است.

با این حال، در سال 2020، اولین نیروگاه خورشیدی کشور در مرغاب (استان خودمختار گورنو بدخشان) راه اندازی شد. این امر با همکاری آژانس توسعه بین المللی ایالات متحده (USAID) و انرژی پامیر اتفاق افتاد.

ظرفیت نیروگاه خورشیدی 220 کیلووات است. برای مقایسه، ظرفیت کوچکترین نیروگاه برق آبی در تاجیکستان - نیروگاه برق آبی ورزاب-3 3.52 مگاوات و بزرگترین نیروگاه برق آبی فعال - نوراک - 3000 مگاوات است که 70 درصد برق مصرفی تاجیکستان را تولید می‌کند.

انرژی بادی

در مورد باد، پتانسیل انرژی بادی تاجیکستان، اگرچه به خوبی مورد مطالعه قرار نگرفته است، اما طبق برآوردهای مختلف بین 30 تا 100 میلیارد کیلووات ساعت در سال متغیر است. با توجه به این داده‌ها، می‌توان گفت که انرژی باد می‌تواند با پتانسیل انرژی آبی کشور رقابت کند.

بر اساس اطلاعات وزارت انرژی تاجیکستان، تنها 9 توربین بادی با ظرفیت کل 5.1 کیلووات و 2433 ژنراتور خورشیدی با ظرفیت کل تنها 8.87 کیلووات در این کشور وجود دارد.

بسیاری از کارشناسان تاجیکستان و وزارت نیرو ادعا می‌کنند که انرژی باد و خورشید منابع گرانی برای تولید برق هستند. آنها قیمت برق را به عنوان مثال ذکر می‌کنند: 1 کیلووات ساعت برق تولید شده توسط نیروگاه‌های برق آبی در حال حاضر 2.5 سنت قیمت دارد، در حالی که برای مثال، 1 کیلووات ساعت برق بادی، طبق کشورهایی که از این انرژی استفاده می‌کنند، حدود 20 سنت هزینه دارد.

 استراتژیها و برنامه‌های آتی دولت تاجیکستان در بخش انرژی:

بازگشت به نظام واحد انرژی آسیای مرکزی موسوم به (CAPS)

بخش انرژی تاجیکستان به دلیل کمبودهای فصلی مستعد شوک های عرضه است. سیاست انرژی این کشور بر بهبود کارایی بخش انرژی و ارائه دسترسی بی وقفه به منابع انرژی متمرکز است در این راستا سیاست پیوستن مجدد به نظام واحد انرژی می‌تواند  انعطاف پذیری سیستم انرژی تاجیکستان را افزایش دهد. در واقع، ادغام مجدد با این سیستم منطقه ای موجب بازدهی بیشتر انرژی آبی و همچنین به حداکثر رسیدن صادرات می‌شود.

دراواخر دوره شوروی ، نظام واحد انرژی آسیای مرکزی موسوم به (CAPS ) تعداد 80 نیروگاه را با ظرفیت تولید 25 هزار مگاوات به هم متصل کرده بود که بیش از نیمی از آن در ازبکستان و بقیه در سایر جمهوری‌های این منطقه تولید می‌شد. پس از فروپاشی شوروی این نظام همکاری منطقه ای هم به تدریج از هم گسیخته شد. تنش های مرزی برسر آب میان ازبکستان با قرقیزستان و تاجیکستان درگرفت. درسال 2003 ترکمنستان و درسال 2009 تاجیکستان از این نهاد(نظام واحد انرژی) خارج شدند. خروج تاجیکستان از این سیستم از سال 2009 مشکلاتی را برای این کشور ایجاد نمود چرا که سیستم بهره وری موازی کشورهای همسایه این امکان را برای  تاجیکستان فراهم می نمود که در زمان کمبود برق بخصوص در فصل زمستان از برق کشورهای همسایه و ازبکستان بهره مند گردد.

هم اکنون دولت تاجیکستان نیز در حال ارتقا و توسعه سیستم های انتقال و توزیع برق  است که در دهه 1970 در دوران اتحاد جماهیر شوروی طراحی شده بودند تا امکان انتقال نیرو از تاجیکستان به کشورهای اطراف فراهم گردد.

کمبود برق از طریق تجارت چندجانبه انرژی و تسهیل ادغام انرژی‌های تجدیدپذیر متغیر از طریق ادغام منطقه ای وافزایش همکاری با کشورهای همسایه مرتفع خواهد شد. به همین دلیل اتصال مجدد به سیستم CAPS  اولویت دولت تاجیکستان است.

بر همین اساس پروژه (CASA-1000) با بودجه بانک جهانی، با هدف کمک به صادرات تاجیکستان و قرقیزستان است. با اجرایی شدن  این پروژه مازاد برق تولیدی در تابستان به کشورهای قزاقستان، ازبکستان، افغانستان و پاکستان صادر خواهد شد. این پروژه شامل ساخت تاسیسات 500 کیلوولت DC درتاجیکستان است.

نوسازی و ترمیم نیروگاهها و تجهیزات تولید و توزیع برق

امنیت انرژی تاجیکستان به دلیل زیرساخت های قدیمی آن تهدید می‌شود، زیرا 80 درصد از نیروگاه‌های برق آبی شامل تأسیسات تولید و توزیع برق نیاز به تعمیر و بازسازی فوری دارند. از این جهت دولت تاجیکستان  نیازمند جذب سرمایه و سرمایه گذاری در بهره وری انرژی، به ویژه در بخش های مسکونی و صنعتی که به طور همزمان است. دولت بطور ویژه برای استقرار فناوری‌های جایگزین و تولید  انرژی‌های تجدیدپذیر و  افزایش بهره وری انرژی به جذب سرمایه نیاز دارد. مکانیسم های مدرن قیمت گذاری انرژی سیاست‌هایی برای تشویق سرمایه‌گذاری در بخش انرژی است.

توسعه انرژی‌های تجدید پذیر وحرکت به سمت اقتصاد سبز

تاجیکستان استراتژی توسعه ملی خود را با چشم انداز خود برای تغییر آب و هوا به روزرسانی کرده است تا به مسائل مربوط به انتشار کربن، انتشار گازهای گلخانه ای، و تهدیدات محیط زیست خود، از جمله کیفیت هوا و یخچال های طبیعی متعدد که به عنوان منبع سیستم های آبی و برق آبی تاجیکستان عمل می‌کنند، رسیدگی کند.  در حالی که تاجیکستان به طور کلی انتشار گازهای گلخانه ای کم دارد، حجم آن در حال افزایش است و این کشور می خواهد اقداماتی را برای کاهش اثرات منفی انجام دهد.  این شامل تعهد به تولید برق با انتشار کم کربن (آبی، خورشیدی و بادی)، انتقال به وسایل نقلیه الکتریکی، و انتقال فناوری‌های ساختمانی و صنعتی به مدل‌های کارآمد، کم انرژی و حفاظتی است.  تاجیکستان به سرمایه گذاری سالانه حداقل 7 درصد از تولید ناخالص داخلی خود برای تأمین مالی فعالیت های مبارزه با تغییرات آب و هوایی تا سال 2030 نیاز دارد. کل نیازهای مالی آب و هوا تا سال 2030 می‌تواند بیش از یک میلیارد دلار در سال باشد. 

مدیریت زباله، بازیافت، کنترل آلودگی هوا، و سیستم های تصفیه و تصفیه آب، همگی برای تاجیکستان اهمیت حیاتی دارند.  این کشور فاقد ظرفیت توسعه این سیستم ها به تنهایی است، که فرصتی را برای صنایع پیشرو برای ورود به بازار در این مرحله انتقالی از توسعه تاجیکستان فراهم می‌کند.