تغییر خیره کننده در رهبری جهانی تحقیقاتی در دو دهه گذشته: پیشتازی جهانی چین

اندیشکده سیاست راهبردی استرالیا (ASPI) در گزارشی جدید به بررسی وضعیت جایگاه کشورهای جهان در حوزه نوآوری علمی و پژوهشی در فناوری‌های حیاتی (ST) و با بهره مندی از شاخص تحقیقات با تاثیر بالا (10 درصد از مقالات پراستناد به عنوان شاخص عملکردی پیشرو در حوزه تحقیقاتی فناوری‌های حیاتی) پرداخته است.

 در این گزارش جایگاه کشورها در 64 فناوری حیاتی در زمینه‌هایی نظیر دفاعی، فضایی، انرژی، محیط زیست، هوش مصنوعی (AI)، بیوتکنولوژی، رباتیک، سایبر، محاسبات، مواد پیشرفته و حوزه‌های کلیدی فناوری کوانتومی، پوشش داده شده است.

یافته‌های این گزارش، تغییر خیره کننده یی در بحث رهبری تحقیقاتی در حوزه نوآوری و فناوری طی دو دهه گذشته به سمت اقتصادهای بزرگ در ایندوپاسفیک را نشان می دهد که به واسطه دستاوردهای استثنایی چین رهبری می‌شود. ایالات متحده از 2003 تا 2007 در 60 فناوری از 64 فناوری در جایگاه پیشرو قرار داشته اما در پنج سال اخیر (2023-2019) فقط در 7 رده پیشتاز بوده است. در نقطه مقابل، چین در سال‌های 2003 تا 2007 تنها در 3 فناوری از 64 فناوری پیشتاز بوده اما در فاصله سال‌های 2019 تا 2023 در 57 فناوری از 64 فناوری پیشتاز شده است.  همچنین هند به عنوان یک مرکز کلیدی نوآوری و تحقیقاتی جهانی نوظهور، در حال تثبیت موقعیت خود به عنوان یک قدرت می‌باشد. با این حال، ایالات متحده، بریتانیا و طیفی از کشورها از اروپا، آسیای شمال شرقی و خاورمیانه، علیرغم تلاش‌های شتاب‌زده قدرت‌های نوظهور S&T (کشورهایی که پس از چین و ایالات متحده رتبه‌بندی شده‌اند)، نقاط قوت خود را در تحقیقات پرتأثیر در برخی از حوزه‌های فناوری کلیدی حفظ کرده‌اند.

این گزارش روندهای کوتاه مدت و بلندمدت را بررسی می‌کند تا نگرش های خاص و منحصر به فردی را به وجود بیاورد. نتایج به دست آمده، مقاطعی را نشان می دهد که در این برهه‌ها کشورها در تحقیقات علمی و نوآوری پیشرفت کرده‌اند، جایگاه خود را از دست داده‌اند و یا در معرض خطر از دست دادن برتری جهانی خود می‌باشند. همچنین به مشخص شدن جایگاه کشورها و بسیاری از مؤسساتی که احتمالاً شاهد ظهور نوآوری‌ها و پیشرفت‌های آینده از آن‌ها خواهیم بود نیز کمک می‌کند.

چین در حوزه سنسورهای کوانتومی، محاسبات با عملکرد بالا، حسگرهای گرانشی، پرتاب فضایی و طراحی و ساخت مدار مجتمع پیشرفته (ساخت تراشه‌های نیمه‌هادی) به دستاوردهای مهمی رسیده است. ایالات متحده در محاسبات کوانتومی، واکسن‌ها و اقدامات متقابل پزشکی، پزشکی هسته‌ای و رادیوتراپی، ماهواره‌های کوچک، ساعت‌های اتمی، مهندسی ژنتیک و پردازش زبان طبیعی هم پیشرو می‌باشد.

یکی از بخش هایی که خود چین آن را حیاتی تعریف کرده ، بخش تراشه است. اگرچه این کشور هنوز از نظر تولید و فناوری از غرب عقب تر می‌باشد اما چین در تحقیقات در زمینه تولید پیشرفته ترین فناوری‌های تراشه پیشرو می‌باشد. سهم چین در تعداد درخواست‌های ثبت اختراع در برابر سهم جهانی ایالات متحده در حال افزایش است. چین برای بهره مندی از دستاوردهای علمی و پیشرفت های خود در تولید تراشه‌های پیشرفته، خود را در موقعیت بسیار بهتری نسبت به پنج سال پیش قرار داده است.

اما هلند به طور خاص در مقوله تحقیق و توسعه تراشه‌ها وضعیت خود را بدتر کرده است. این گزارش بیان می‌کند که طی 21 سال گذشته، بارزترین تغییرات مربوط به ناپدید شدن هلند و تایوان در رتبه‌بندی‌های اخیر و صعود چین می‌باشد. این کاهش برای هلند بیشتر بوده چرا که از رتبه دوم در دوره 2003-2007 به رتبه بیستم در 2023-2019 سقوط کرده است.

هند هم اکنون از 45 فناوری مهم از 64 فناوری حیاتی در بین 5 کشور برتر جهانی قرار دارد. تغییر قابل توجه دیگر مربوط به بریتانیا است که از قرار گرفتن در رتبه بندی 5 کشور برتر در هشت فناوری برتر جهانی خارج شده و جایگاه این کشور از پیشرو بودن در 44 حوزه در سال گذشته به 36 حوزه در سال جدید تقلیل یافته است. علاوه بر هند و بریتانیا، عملکرد اکثر قدرت‌های تحقیقاتی S&T در 5 رتبه‌بندی برتر تا حد زیادی بدون تغییر باقی مانده است. رتبه آلمان (27)، رتبه کره جنوبی (24)، رتبه ایتالیا (15)، رتبه ایران (8)، رتبه ژاپن (8) و رتبه استرالیا(7) حفظ شده است.

در این گزارش بر اساس 2 شاخصه سهم خروجی تحقیقاتی با تأثیر بالا و تعداد مؤسسات پیشرو در کشورها، به به اندازه‌گیری ریسک کشورهایی که انحصار تحقیقات برخی فناوری‌های حیاتی را دارند نیز پرداخته شده است. تعداد فناوری‌های طبقه بندی شده به عنوان "پرخطر" از 14 فناوری در سال گذشته به 24 فناوری در حال حاضر افزایش یافته است. چین در هر یک از فناوری‌هایی که به تازگی به‌عنوان پرخطر طبقه‌بندی شده‌اند، پیشرو است و در مجموع 24 فناوری از 64 فناوری در معرض خطر بالا در انحصار چین قرار دارد. نکته نگران‌کننده این است که فناوری‌هایی که به تازگی به‌عنوان پرخطر طبقه‌بندی شده‌اند، شامل بسیاری از فناوری‌هایی هستند که کاربردهای دفاعی مانند رادار، موتورهای هواپیمای پیشرفته، هواپیماهای بدون سرنشین، ربات‌های گروهی و مشارکتی و موقعیت‌یابی و ناوبری ماهواره‌ای می‌شوند.

از نظر بررسی وضعیت موسسات مهم در کشورها، شرکت‌های فناوری ایالات متحده از جمله گوگل، آی‌بی‌ام، مایکروسافت و متا، موقعیت‌های پیشرو یا قوی در فناوری‌های هوش مصنوع (AI)، کوانتومی و محاسباتی دارند. سازمان‌های کلیدی دولتی و آزمایشگاه‌های ملی در آمریکا منجمله سازمان ملی هوانوردی و فضایی (ناسا) -که در فناوری‌های فضایی و ماهواره‌ای برتر است- نیز عملکرد خوبی دارند. نتایج این گزارش همچنین نشان می‌دهد که آکادمی علوم چین (CAS) - که تصور می‌شود بزرگ‌ترین مؤسسه علم و فناوری در جهان می‌باشد – با اختلاف بالاترین مؤسسه در جهان به ثبت رسیده است. آکادمی علوم چین در 31 فناوری از 64 فناوری در جایگاه پیشروی جهانی قرار دارد.

در این گزارش تاکید شده که "نتایج این گزارش باید برای دولت های سراسر جهان یادآور این نکته باشد که کسب و حفظ برتری علمی و پژوهشی، به مانند شیر آبی نیست که بتوان آن را باز و یا بسته کرد. اغلب کشورها سرمایه‌گذاری در زمینه‌هایی که در آن‌ها مزیت رقابتی طولانی‌مدت داشتنه اند (به مانند فناوری‌های 5G) را متوقف کرده اند. کشورهای دموکراتیک در طیف وسیعی از بخش‌های اساسی در معرض خطر از دست دادن مزیت‌های بلندمدت در علم و تحقیقات پیشرفته هستند: عنصری حیاتی که زیربنای بسیاری از توسعه و پیشرفت مهم‌ترین فناوری‌های جهان است. در عین حال، نتایج این گزارش ما را قادر می‌سازد تا ببینیم که چگونه سرمایه‌گذاری‌های عظیم و دهه‌ها برنامه‌ریزی استراتژیک چین در حال حاضر نتیجه داده است".

ایجاد قابلیت‌های فن‌آوری مستلزم سرمایه‌گذاری پایدار و انباشت دانش علمی، استعدادها و داشتن مؤسسات با عملکرد بالا می‌باشد که تنها از طریق سرمایه‌گذاری‌های کوتاه‌مدت یا موقت به دست نمی‌آیند. باید بین سیاست‌های واکنشی دولت‌ها و مسایل مربوط به صرفه جویی در هزینه‌ها با هزینه از دست دادن مزیت حاصل از دهه‌ها سرمایه گذاری و برنامه ریزی استراتژیک تعادل و توازن برقرار شود. در حالی که چین به گسترش پیشتازی خود ادامه می‌دهد، برای سایر کشورها مهم است که نقاط قوت تاریخی، ترکیبی و مکمل خود را در همه حوزه‌های کلیدی فناوری بررسی کنند.