اهمیت و جایگاه اقتصاد دریامحور در نروژ
اقتصاد دریامحور نروژ با رویکرد جامع آن به مدیریت پایدار، فنآوری نوآورانه و چارچوب نظارتی سختگیرانه متمایز است. این عوامل منحصر به فرد نروژ را قادر میسازد تا رشد اقتصادی را با نظارت بر محیطزیست متعادل کند و سلامت و بهرهوری بلندمدت منابع دریایی خود را تضمین کند.
تعاریف
در یک نگاه کلی، موضوعات مرتبط با توسعۀ دریامحور به دو بخش مسائل مرتبط با حکمرانی (شامل قوانین، سیاستها، محیطزیست و...) و اقتصاد دریامحور (از جمله بهرهبرداری از آبزیان، منابع انرژی و معادن دریایی، تجارت و حملونقل دریایی، گردشگری دریایی و ساحلی و...) قابل تفکیک است. در خصوص مفهوم توسعۀ دریامحور نیز، واژگان متعددی در ادبیات موضوع مطرح شده است که از جملۀ آنها میتوان به اقتصاد آبی (Blue Economy)، اقتصاد اقیانوسی (Ocean Economy)، اقتصاد دریایی (Marine Economy)، اقتصاد دریامحور (Sea-based Economy) و اقتصاد ساحلی (Coastal Economy) اشاره نمود که دارای تعاریف و دایرۀ شمول متفاوتی هستند و استفاده از آنها به جای یکدیگر محل اشکال است. لذا در ابتدا لازم است واژگان و اصطلاحات مشابه و گاها مترادف با «اقتصاد دریامحور» تعریف گردند تا بتوان از ادبیات موجود بینالمللی و تجارب دیگر کشورها و نهادها و سازمانهای بینالمللی بهرهبرداری درستی کرد. لذا به منظور ایجاد وحدت رویه و توافق بر سر مفاهیم لازم است به هر یک از تعاریف ذیل توجه نمود:
- اقتصاد آبی: این مفهوم توسط بانک جهانی مطرح شده است و عبارت است از «استفاده پایدار از منابع اقیانوسی در راستای رشد اقتصادی، بهبود معیشت و ایجاد اشتغال با حفظ سلامت اکوسیستم آبی» که در راستای یکی از اهداف توسعۀ پایدار سازمان ملل (هدف 14) تعریف شده است. این تعریف با تاکید بر مفاهیمی مانند پایداری، بهبود معیشت و حفظ محیطزیست بر جنبههای حکمرانی توسعۀ دریامحور تاکید بیشتری دارد.
- اقتصاد اقیانوسی: به مجموعه فعالیتهای اقتصادی مرتبط با اقیانوس و منابع آن گفته میشود.
- اقتصاد دریامحور: اقتصاد مبتنی بر دریا که اغلب به عنوان اقتصاد دریامحور یا اقتصاد دریایی شناخته میشود، مجموعه وسیعی از فعالیتهای اقتصادی را در بر میگیرد که به طور مستقیم و غیرمستقیم با اقیانوسها، دریاها و مناطق ساحلی مرتبط هستند، یعنی «تمامی فعالیتهای اقتصادی که در دریا انجام میگیرد، یا از منابع دریایی و ساحلی برای تولید کالا و خدمات استفاده میکند و یا به منظور استفاده از کالا و خدماتی در دریا و ساحل صورت میگیرد»، جزو دایرۀ شمول و تعریف اقتصاد دریایی قرار میگیرند. البته بدیهی است که مفهوم رشد پایدار و دغدغۀ حفظ محیطزیست، در سیاستگذاریهای مرتبط با اقتصاد دریامحور لحاظ میگردند، اما لزوما در تعریف وارد نخواهند شد. لذا این اقتصاد استفاده پایدار و مدیریت منابع دریایی را در بر میگیرد و بر تعادل بین رشد اقتصادی، سلامت محیطزیست و رفاه اجتماعی تاکید دارد. مفهوم اقتصاد مبتنی بر دریا فراتر از صنایع دریایی سنتی گسترش مییابد و شامل بخشهای جدید و نوظهوری است که به توسعه اقتصادی کمک میکنند.
- اقتصاد ساحلی: آنچه به عنوان اقتصاد ساحلی تعریف میشود، تنها بعد جغرافیایی فعالیتها را در نظر میگیرد و تمامی فعالیتهای صورت گرفته در مناطق یا استانهای ساحلی را بدون توجه به اینکه این فعالیتها ارتباطی با دریا دارند یا خیر در بر میگیرد. لذا در تعریف اقتصاد ساحلی، آنچه اصالت دارد، جغرافیای فعالیت است، در حالی که در تعریف اقتصاد دریامحور، اصالت با نوع فعالیت و ارتباط آن با دریا بدون توجه به جغرافیاست.
اهمیت اقتصاد دریامحور
اقتصاد مبتنی بر دریا به دلایل متعددی از اهمیت فوق العادهای برخوردار است، چرا که بر ثبات اقتصادی جهانی، سلامت محیطزیست و توسعه اجتماعی تأثیر میگذارد. این موضوع برای کشورهای مختلف از درجه اهمیت متفاوتی برخوردار است و هر یک از ابعاد آن نیز، به میزان متفاوت، مورد تاکید کشورها قرار میگیرد. برای مثال استاندارد پرورش ماهی دریایی برای مصارف داخلی کشورها کاملا متفاوت است. در کشورهای فقیر استانداردهای کمّی از اهمیت بسیار بیشتری نسبت به استانداردهای کیفی برخوردارند و برعکس در کشورهای ثروتمند و پیشرفته مانند نروژ این وضعیت برعکس است. در کشورهای پیشرفته سالانه مقدایر زیادی از ماهیهای تولید شده به علت فقدان شاخصههای بهداشتی و کیفی معدوم میگردند. با این حال اقتصاد دریامحور برای همه کشورها از جهات ذیل حائز اهمیت است.
- رشد اقتصادی: اقتصاد آبی سهم قابل توجهی در تولید ناخالص داخلی جهانی، به ویژه برای کشورهای ساحلی و جزیرهای دارد و اشتغال و امرار معاش میلیونها نفر در سراسر جهان را فراهم میکند.
- مدیریت پایدار منابع: اطمینان از استفاده پایدار از منابع دریایی به حفظ تعادل اکولوژیکی کمک میکند، از تنوع زیستی حمایت میکند و ارائۀ خدمات ضروری اکوسیستم را تضمین مینماید.
- امنیت غذایی: شیلات و آبزی پروری برای امنیت غذایی جهانی حیاتی هستند و منبع اصلی پروتئین برای میلیاردها نفر هستند. شیوههای پایدار در این بخشها برای جلوگیری از صید بی رویه و اطمینان از دسترسی طولانی مدت به غذاهای دریایی بسیار مهم است.
- تولید انرژی: توسعه منابع انرژی تجدیدپذیر فراساحلی برای گذار به اقتصاد کمکربن، کاهش اتکا به سوختهای فسیلی و مبارزه با تغییرات آبوهوایی کلیدی است.
- پیشرفت علمی و فناوری: تحقیقات و نوآوری دریایی باعث اکتشاف علمی و پیشرفت فناوری میشود که منجر به محصولات جدید، راه حلها و بهبود مدیریت منابع دریایی میشود.
- ارزش فرهنگی و تفریحی: اقیانوسها و مناطق ساحلی ارزش فرهنگی، زیبایی شناختی و تفریحی قابل توجهی دارند که به رفاه و کیفیت زندگی جوامع و افراد کمک میکنند.
- کاهش تغییرات آبوهوا و سازگاری: اکوسیستمهای دریایی سالم با عمل به عنوان محیطهایی برای امحاء کرین (carbon sinks) و ایجاد حائلهای طبیعی در برابر رویدادهای شدید آبوهوایی و افزایش سطح آب، نقش مهمی در کاهش اثرات تغییرات آبوهوا ایفا میکنند.
بخشبندی اقتصاد مبتنی بر دریا در کشورهای توسعه یافته
اقتصاد مبتنی بر دریا چند بعدی است و بخشها و فعالیتهای متنوعی را در بر میگیرد که به هم پیوسته و وابسته هستند. ابعاد کلیدی عبارتند از:
- شیلات و آبزی پروری: بخشهای سنتی شامل برداشت ماهیهای وحشی و پرورش آبزیان و شیوههای پایدار در این بخشها برای حفظ ذخایر ماهی و تنوع زیستی دریایی بسیار مهم هستند.
- حملونقل دریایی و کشتیرانی: ستون فقرات تجارت جهانی، حملونقل دریایی، جابجایی کالا و مردم را در سراسر اقیانوسهای جهان تسهیل میکند. بنادر و زیرساختهای مربوطه در این بعد نقش بسزایی دارند.
- گردشگری و تفریح دریایی: فعالیتهایی مانند سفرهای دریایی، ماهیگیری تفریحی، غواصی و گردشگری ساحلی که به رشد اقتصادی کمک میکند و فرصتهای شغلی را در جوامع ساحلی فراهم میکند.
- انرژی فراساحلی: استخراج منابع تجدیدناپذیر مانند نفت و گاز، و بخش رو به رشد منابع انرژی تجدیدپذیر، از جمله انرژی باد دریایی، جزر و مد و امواج.
- بیوتکنولوژی دریایی: اکتشاف و استفاده از موجودات دریایی برای کاربردهای صنعتی، از جمله داروها، لوازم آرایشی و سوختهای زیستی، با استفاده از خواص منحصر به فرد تنوع زیستی دریایی.
- حفاظت از دریا و مدیریت محیطزیست: تلاش برای حفاظت از اکوسیستمهای دریایی و تنوع زیستی از طریق ابتکاراتی مانند مناطق حفاظت شده دریایی (MPAs)، شیوههای ماهیگیری پایدار، و کنترل آلودگی.
- زیرساختهای ساحلی و دریایی: توسعه و نگهداری زیرساختهایی مانند بنادر، پدافند ساحلی و توسعه شهری در امتداد خطوط ساحلی، ایجاد تعادل بین نیازهای اقتصادی و حفاظت از محیط زیست.
- تحقیق و نوآوری دریایی: پژوهش علمی و نوآوری فناورانه با هدف شناخت محیطهای دریایی و توسعه روشهای جدید برای بهره برداری پایدار و حفاظت از منابع دریایی.
وضعیت اقتصاد دریامحور در نروژ و عوامل منحصر به فرد آن
- عوامل جغرافیایی و محیطی
- خط ساحلی گسترده: نروژ یکی از طولانی ترین خطوط ساحلی جهان را دارد که منابع دریایی گسترده و فرصتهایی را برای فعالیتهای اقتصادی مختلف مبتنی بر دریا فراهم میکند.
- تنوع زیستی غنی دریایی: آبهای این کشور از نظر تنوع زیستی دریایی غنی است و طیف وسیعی از گونههای ماهی و دیگر جانداران دریایی را در بر میگیرد.
- اکوسیستم آب سرد: اکوسیستمهای آب سرد نروژ مخصوصاً برای گونههایی مانند ماهی قزل آلا اقیانوس اطلس مناسب است این وضعیت نروژ را به یکی از کشورهای پیشرو در آبزی پروری جهان تبدیل کرده است.
- تمرکز اقتصادی و صنعتی
- سهم قابل توجهی در تولید ناخالص داخلی : اقتصاد مبتنی بر دریا، از جمله شیلات، آبزی پروری، نفت و گاز دریایی، و حملونقل دریایی، به طور قابل توجهی به تولید ناخالص داخلی نروژ کمک میکند.
- آبزی پروری پیشرفته: نروژ با فناوریهای پیشرفته و شیوههای پایدار در آبزی پروری، بزرگترین تولید کننده ماهی آزاد پرورشی در جهان است.
- چارچوب مقرراتی و مدیریت
- مقررات سختگیرانه: نروژ دارای مقررات سختگیرانهای است که بر فعالیتهای دریایی حاکم است و استفاده پایدار و مدیریت منابع دریایی را تضمین میکند.
- سیستمهای سهمیهای: کشور از یک سیستم سهمیه بندی به خوبی تثبیتشده برای مدیریت ذخایر ماهی، جلوگیری از صید بی رویه و ارتقای پایداری استفاده میکند.
- ارزیابی اثرات زیستمحیطی: ارزیابی جامع اثرات زیستمحیطی برای پروژههای دریایی برای کاهش اثرات منفی زیست محیطی الزامی است.
- نوآوری فناورانه
- تکنولوژی دریایی: نروژ سرمایهگذاری زیادی در فناوری دریایی، از جمله سیستمهای آبزیپروری پایدار، تجهیزات ماهیگیری پیشرفته و فناوریهای تولید انرژی در دریا انجام میدهد.
- تحقیق و توسعه: سرمایهگذاری مستمر در تحقیق و توسعه برای علوم و فناوریهای دریایی به حفظ رهبری نروژ در اقتصاد آبی کمک میکند.
- همکاری بینالمللی
-توافقنامههای جهانی: نروژ به طور فعال در موافقتنامهها و کنوانسیونهای بینالمللی مربوط به حفاظت از دریا و استفاده پایدار از منابع دریایی شرکت میکند.
- تحقیقات مشارکتی: این کشور با سایر کشورها و نهادهای بینالمللی در زمینه تحقیقات دریایی و شیوههای پایدار همکاری میکند.
ویژگیهای کلیدی اقتصاد مبتنی بر دریا در نروژ
- مدیریت پایدار شیلات: مدیریت پایدار شیلات در نروژ به دلایل متعددی از جمله تعادل اکولوژیکی، ثبات اقتصادی و رهبری بینالمللی در مدیریت منابع دریایی برای شکوفایی اقتصاد مبتنی بر دریا بسیار مهم است. نکات کلیدی در این خصوص عبارتند از:
- ماهیگیری مبتنی بر سهمیه: کل صیدهای مجاز (TAC) بر اساس تحقیقات علمیبرای اطمینان از پایداری ذخایر ماهی تعیین میشود.
- نظارت و اجرا: سیستمهای نظارتی پیشرفته از جمله ردیابی ماهوارهای و گزارش الکترونیکی به اجرای مقررات و جلوگیری از فعالیتهای ماهیگیری غیرقانونی کمک میکند.
- آبزی پروری، صنعت پیشرو: آبزی پروری به چند دلیل عامل کلیدی در موفقیت و برجستگی اقتصاد مبتنی بر دریا در نروژ محسوب میگردد. این عوامل شامل مزیتهای طبیعی نروژ، نوآوریهای تکنولوژیکی، چارچوبهای نظارتی قوی و اهمیت اقتصادی است. به طور ویژه نروژ در پرورش ماهی قزلآلا پیشگام است و از شیوههای نوآورانه و پایدار برای به حداقل رساندن اثرات زیستمحیطی استفاده میکند. اقدامات سختگیرانهای برای پیشگیری از بیماریها و مدیریت انگلهایی مانند شپش دریایی و تضمین سلامت جمعیت ماهیان پرورشی و وحشی نیز از دیگر مزیتهای این صنعت است.
- نفت و گاز فراساحل: نفت و گاز فراساحلی نقش مهمی در اقتصاد دریایی نروژ ایفا میکند و سهم قابل توجهی در تولید ناخالص داخلی و درآمدهای صادراتی این کشور دارد. در سال 2022، بخش نفت تقریبا 14 درصد از تولید ناخالص داخلی نروژ و حدود 42 درصد از کل صادرات را به خود اختصاص داد که نشان دهنده تأثیر قابل توجه آن بر اقتصاد است. نروژ یکی از بزرگترین تولیدکنندگان نفت در اروپا است و در بین ده کشور برتر جهان قرار دارد و میادین فراساحلی مانند Johan Sverdrup و Snorre سهم عمدهای در این بخش دارند. این بخش همچنین از هزاران شغل، هم به طور مستقیم در استخراج نفت و گاز و هم به طور غیرمستقیم از طریق صنایع مرتبط مانند کشتیرانی، مهندسی و خدمات پشتیبانی میکند که زمینه ساز ثبات اقتصادی و رشد در بخش دریایی است.
- انرژیهای تجدیدپذیر دریایی: انرژیهای تجدیدپذیر دریایی به طور فزایندهای برای اقتصاد مبتنی بر دریایی نروژ حیاتی است و به انتقال این کشور به انرژی پایدار و تقویت انعطافپذیری اقتصادی آن کمک میکند. از سال 2023، نروژ به طور قابل توجهی در پروژههای بادی دریایی با ظرفیت بالقوه 30 گیگاوات تا سال 2040 سرمایهگذاری کرده است که میتواند انرژی میلیونها خانه را تامین کند و انتشار کربن را کاهش دهد. انتظار میرود صنعت بادی در حال رشد به تنهایی هزاران شغل ایجاد کند و سرمایهگذاری قابل توجهی را جذب کند و دولت نروژ درآینده ایجاد یک بخش قوی صادرات محور را هدف گذاری نماید. علاوه بر این، پروژههای انرژی موج و جزر و مد نیز در حال توسعه هستند که سبد انرژی را متنوعتر میکنند و انجام تعهدات نروژ را برای استفاده از منابع دریایی گستردهاش برای رشد اقتصادی پایدار را ممکن میکنند.
- حفاظت از دریا و حفاظت از محیطزیست: حفاظت از دریا و حفاظت از محیطزیست برای اقتصاد مبتنی بر دریایی نروژ بسیار مهم است و پایداری طولانی مدت و بهره وری منابع دریایی آن را تضمین میکند. از سال 2023، نروژ تقریباً 15 درصد از مناطق دریایی خود را به عنوان مناطق حفاظت شده دریایی (MPAs) تعیین کرده است که از اکوسیستمها و گونههای حیاتی محافظت میکند که برای صنعت پر رونق ماهیگیری و آبزیپروری ضروری هستند. این تلاشها به حفظ جمعیت ماهی در سطوح قابل قبول منجر میشود و به بازار صادرات غذاهای دریایی این کشور کمک میکند.
در مجموع میتوان گفت اقتصاد مبتنی بر دریا نروژ با رویکرد جامع آن به مدیریت پایدار، فنآوری نوآورانه و چارچوب نظارتی سختگیرانه متمایز است. این عوامل منحصر به فرد نروژ را قادر میسازد تا رشد اقتصادی را با نظارت بر محیطزیست متعادل کند و سلامت و بهرهوری بلندمدت منابع دریایی خود را تضمین کند. با تعیین استانداردهای بالا در صنایع دریایی، نروژ به عنوان یک مدل جهانی برای شیوههای اقتصاد آبی پایدار عمل میکند.
عوامل جغرافیایی و محیطی در اقتصاد مبتنی بر دریا نروژ
- خط ساحلی گسترده
- طول و پیچیدگی: نروژ دارای خط ساحلی گسترده و پیچیدهای است که شامل آبدرهها، خلیجها و جزایر متعدد. این خط ساحلی وسیع، منطقه وسیعی را برای فعالیتهای دریایی مختلف، از ماهیگیری گرفته تا آبزی پروری و حملونقل دریایی فراهم میکند.
- دسترسی به مناطق غنی ماهیگیری: موقعیت جغرافیایی نروژ به آن امکان دسترسی به برخی از غنیترین مناطق ماهیگیری در جهان از جمله دریای شمال، دریای نروژ و دریای بارنتس را میدهد. این مناطق به خاطر جمعیت ماهیان فراوان و متنوع خود شناخته شدهاند.
- آبدرهها و توپوگرافی ساحلی
- سیستمهای آبدره: آبدرههای نروژ، درههای عمیق حکاکی شده یخبندان پر از آب دریا، محیطهای سرپناهی ایدهآل برای آبزیپروری، به ویژه پرورش ماهی قزلآلا را فراهم میکند. ساختار منحصر به فرد آبدرهها از تنوع زیستی غنی دریایی و شرایط آبی پایدار پشتیبانی میکند.
- آبهای محافظت شده: توپوگرافی خط ساحلی نروژ مناطق حفاظت شده متعددی را ارائه میدهد که از فعالیتهای دریایی در برابر آبوهوای سخت محافظت میکند و آن را برای آبزی پروری و بندرگاههای امن برای حملونقل دریایی مناسب میکند.
- نزدیکی به آبهای قطب شمال
- نفوذ قطب شمال: شمال نروژ به منطقه قطب شمال نزدیک است و بر اکوسیستمهای دریایی آن تأثیر میگذارد و فرصتها و چالشهای منحصر به فردی مانند مهاجرت فصلی گونههای ماهی و وجود گونههای سردآبی مانند ماهی کاد و هادوک را فراهم میکند.
- موقعیت استراتژیک برای کشتیرانی: نزدیکی نروژ به قطب شمال، آن را به یک مکان استراتژیک برای مسیرهای کشتیرانی جدید که از ذوب یخهای قطبی پدید میآیند، تبدیل میکند که به طور بالقوه زمان حملونقل بین اروپا، آسیا و آمریکای شمالی را کاهش میدهد.
- اکوسیستمهای آب سرد
- دما: آبهای ساحلی نروژ با دمای سرد مشخص میشوند که برای گونههای ماهیان سردآبی ایده آل است. این شرایط از جمعیت پررونق ماهیهای تجاری مهم مانند ماهی آتلانتیک، شاه ماهی و ماهی خال مخالی حمایت میکند.
- آبهای غنی از اکسیژن: آبهای سرد معمولاً سرشار از اکسیژن محلول هستند که برای سلامت و رشد ماهی مفید است و برای ماهیگیری وحشی و عملیات آبزیپروری بسیار مهم است.
- تنوع زیستی دریایی
- غنای گونهها: اکوسیستمهای دریایی نروژ از نظر تنوع زیستی با انواع مختلفی از ماهیها، سختپوستان، نرمتنان و پستانداران دریایی غنی هستند. این تنوع زیستی برای حفظ تعادل اکولوژیکی و حمایت از شیوههای ماهیگیری پایدار بسیار مهم است.
- اکوسیستمهای مولد: ترکیب آبهای سرد و غنی از مواد مغذی و زیستگاههای متنوع مانند جنگلهای کلپ، صخرههای مرجانی و محیطهای اعماق دریا به بهره وری بالا کمک میکند و این آبها را به یکی از حاصلخیزترین مناطق ماهیگیری در سطح جهان تبدیل میکند.
- جریانهای اقیانوسی و آبوهوا
- تأثیر جریان خلیج: گلف استریم و امتداد آن، دریفت اقیانوس اطلس شمالی، آبهای گرم خلیج مکزیک را به سواحل نروژ میآورد و آبوهوا را تعدیل میکند و از یخ زدن دریا حتی در عرضهای جغرافیایی بالا جلوگیری میکند. این جریان به آبوهوای نسبتا معتدل ساحلی نروژ کمک میکند و از ماهیگیری و آبزیپروری در تمام طول سال حمایت میکند.
- افزایش مواد مغذی: برهمکنش جریانهای اقیانوسی در امتداد سواحل نروژ، مواد مغذی را از اعماق دریا به سطح میآورد و از رشد فیتوپلانکتونها حمایت میکند و پایهای قوی برای شبکه غذایی دریایی ایجاد میکند.
- تاثیر تغییرات آبوهوا
- تغییر اکوسیستمهای دریایی: تغییرات آبوهوا بر دمای دریا، پوشش یخ و اسیدی شدن اقیانوسها و همچنین بر اکوسیستمهای دریایی و توزیع گونهها تأثیر میگذارد. نروژ به طور فعال در حال تحقیق و تطبیق اقتصاد مبتنی بر دریا برای کاهش و انطباق با این تغییرات است.
- افزایش سطح آب دریاها: مناطق ساحلی در برابر بالا آمدن سطح آب دریاها و رویدادهای شدید آبوهوایی آسیبپذیر هستند که نیاز به سرمایهگذاری در زیرساختهای انعطافپذیر و استراتژیهای مدیریت تطبیقی دارد.
لذا میتوان گفت اقتصاد دریایی نروژ به شدت تحت تأثیر عوامل منحصر به فرد جغرافیایی و محیطی است و تعهد نروژ به شیوههای پایدار، همراه با مزایای طبیعی آن، دوام و بهرهوری بلندمدت اقتصاد مبتنی بر دریا را تضمین میکند.