وضعیت ذخایر آبی در ازبکستان

در حال حاضر، تاسیسات آبی ازبکستان حدود 300 مورد شامل بیش از 60 سد و مخازن سیل با ظرفیت 20 میلیارد متر مربع برآورد و به طور موثر در جمهوری ازبکستان مورد استفاده قرار می‌گیرد. امروزه آب ذخیره شده در مخازن به طور گسترده در تمام بخش‎های کشاورزی استفاده می‌شود.

مخازن نقش مهمی در تنظیم آب رودخانه، آبیاری، توسعه شیلات، سازماندهی خدمات تفریحی دارد. در عین حال بیش از 55 مخزن در کشور وجود دارد که میزان کل آنها 19.2 کیلومتر مکعب و 15.3 کیلومتر مکعب آنان قابل بهره‌برداری است. 20 مورد از آنها مخازن بزرگ هستند که میزان کل آنها 17.8 کیلومتر مکعب و میزان قابل بهره‌برداری آنان 14.1 کیلومتر مکعب می‌باشد. در سال‌های اخیر به منظور ساماندهی استفاده بهینه از منابع آبی همراه با تنظیم رژیم آبی رودخانه‌ها، مخازن آبی فراوان در کشور احداث شده است. از جمله، تویاموئین (آمو دریا)، چوردا (سیردریا)، تویابوگیز (آهنگران)، اندیجان (قاره‌دریا)، قوی‌مزار (آمو-زرافشان)، آق‌تپا (آمو-کانال زنگ)، سورخان جنوبی (سورخانداریا)، چیم‌قورغان (قشقه‌دریا)، شورکول (زرافشان)، توداکول (کانال آمو - بخارا)، قوروولتپا (کانال تویاتورتر قدیم)، اوچکیزیل (کانال آمو - زنگ)، کاسانسای (کاسانسای)، کرکیدن (اسفیرم‌سای)، زامین (زامین‎سای)، جیزک (سنگزار)، قَمَشی (قاره‌باغ‌دریا)، آقدریا (آقدریا)، حیسارک (آقسو) احداث شده است.

در سال های اخیر اهمیت مخازن آب افزایش یافته است. سد کته‌قورغان (میزان کل 900 میلیون متر مکعب) در سال 1951؛ قوی‌مزار (میزان کل 250 میلیون متر مکعب) در سال 1967؛ چیم‌قورغان (میزان کل 450 میلیون متر مکعب) در سال 1960؛ سرخان جنوبی (میزان کل 610 میلیون متر مکعب) در سال 1967؛ توده‌کول (میزان کل 800 میلیون متر مکعب) در سال 1968؛ تلیمرجان (میزان کل 1530 میلیون متر مکعب) در سال 1985؛ چارواق (میزان کل 1950 میلیون متر مکعب) در سال 1964؛ سردابه (میزان کل 930 میلیون متر مکعب) در سال 2017 احداث شده است. سد کته‌قورغان قدیمترین سد کشور می‌باشد. احداث سد سردابه در سال 2017 در استان سیردریا فرصت بهره‌برداری از زمین‌های کشاورزی استان‎های سیردریا و جیزک را فراهم ساخت.

 

کمبود آب در منطقه

با توجه به رشد طبیعی جمعیت و افزایش مصرف آب، در پی تغییر اقلیم، آب هوای غیرعادی گرم در حال تبدیل به یک هنجار جدید، تعداد روزهای برفی در حال کاهش است و همچنین استفاده غیرمنطقی از منابع آب، منجر به مشکلات اکولوژی و کمبود آب در آسیای مرکزی می‌شود. آسیای مرکزی منطقه‌ای خشک است و دور از اقیانوس‌های کرۀ زمین قرار دارد، منابع آب در منطقه از اهمیت راهبردی برخوردار است. کشورهای منطقه از نظر منابع آبی تقسیم بندی شده است. کشورهایی مانند قزاقستان، ترکمنستان و ازبکستان به عنوان کشورهای "پایین دست" و تاجیکستان و قرقیزستان به عنوان کشورهای "بالا دست" در نظر گرفته می‌شوند. از نظر تأمین آب، کشورهای گروه اول به کشورهای گروه دوم متصل هستند. به طور خاص، ازبکستان  20 درصد از کل منابع آبی مورد استفاده خود را از داخل کشور و 80 درصد را از کشورهای همسایه تاجیکستان و قرقیزستان دریافت می‌کند. این دو کشور نسبتاً فقیر "بالادستی" علاقه‌مند تولید و صادرات بیشتر برق از طریق احداث سدها و نیروگاه‌های برق آبی هستند که مشکلات جدی برای تأمین آب کشاورزی سایر کشورهای منطقه ایجاد می‌کند. این جنبه ریشه اصلی درگیری‌ها و اختلاف نظرها بین کشورهای آسیای مرکزی در طول سال‌ها متمادی بوده است. اگرچه "دیپلماسی آب" که در سال‌های اخیر توسط دولت ازبکستان پیش برده شده است، تنش در استفاده از منابع آب فرامرزی در منطقه را به میزان قابل توجهی کاهش داده است، اما تاکنون مقررات کلی برای استفاده از آب بر اساس استانداردهای بین‌المللی بین کشورهای آسیای مرکزی تدوین نشده است. طبق نظر کارشناسان بانک جهانی، پیش بینی می‌شود تا سال 2050 منابع آبی در حوزه سیرداریا 5 درصد و در حوزه آمودریا 15 درصد کاهش یابد. در سال 2050، کمبود آب شیرین در آسیای مرکزی می‌تواند به کاهش 11 درصدی تولید ناخالص داخلی منجر شود. با توجه به افزایش روزافزون کمبود آب، احتمال بروز مشکلاتی بین کشورهای بالادست و پایین دست در موارد زیر وجود دارد:

• افزایش تمایل به مدیریت یکجانبه و غیر توافقی منابع آبی رودخانه‌های فرامرزی؛
• تجاری ‎سازی آب و تمایل روزافزون به رفتار با آن به عنوان یک کالا؛
• در نتیجه تغییر اقلیم، کشورهای بالادست تمایل ساخت سدهای جدید بزرگ برق آبی در شاخه‌های فرامرزی اصلی آمودریا و سیرداریا برای رفع نیازهای انرژی داخلی را دارد. در حال حاضر 85 درصد برق در قرقیزستان و 91 درصد در تاجیکستان توسط نیروگاه‌های برق آبی تولید می‌شود. کاهش منابع آب تاثیر جدی بر افزایش کمبود برق در این کشورها خواهد داشت. برای مقایسه، سهم نیروگاه‌های برق آبی در تأمین انرژی 15 درصد در ازبکستان و 10 درصد در قزاقستان می‌باشد.

بر اساس محاسبات کارشناسان، در 40 سال گذشته 30 درصد از مساحت بیش از 8 هزار یخچال طبیعی در تاجیکستان و 16 درصد از مساحت حدود 10 هزار یخچال طبیعی در قرقیزستان ذوب شده است. ضمن اینکه در 30-20 سال گذشته میزان بارندگی در منطقه کاهش چشمگیری داشته است. به طور کلی احداث سدها و نگه‎داری ذخایر آب در مناطق کوهستانی تاجیکستان و قرقیزستان به نفع کشورهای پایین دستی نیز می‌باشد. اما امکان استفاده از این عامل به عنوان ابزار سیاسی برای فشار بر کشورهای پایین دستی این اجازه را نمی دهد.

کمبود آب در ازبکستان

در سال‌های اخیر، کمبود آب در ازبکستان از دو جهت رخ می‌دهد: اولین، آب آشامیدنی سالم کافی برای نیازهای جمعیت وجود ندارد و همچنین مشکلات جدی در تأمین منابع آب کشاورزی به وجود آمده است. طبق گزارش وزارت منابع آبی جمهوری ازبکستان، در دهه 80 قرن گذشته، مصرف سالانه آب ازبکستان 64 میلیارد متر مکعب برآورد شده است. از این میزان، 20 درصد مربوط به رودخانه‌ها و نهرهای داخل کشور، ذخایر آب زیرزمینی و 80 درصد به میزان آب برداشت شده از رودخانه‌های فرامرزی در قلمرو جمهوری‌های همسایه است. میانگین سالانه مصرف آب در کشور در سال 2019، 53.9 میلیارد مترمکعب، در سال 2020، 51.2 میلیارد مترمکعب و در سال 2021، 43.2 میلیارد متر مکعب بوده است. در واقع، به دلیل کمبود آب، میزان آب مصرفی ازبکستان حتی به 75 تا 80 درصد آب استفاده کشور که در دهه 80 قرن گذشته محاسبه شده است، نمی رسد. در ازبکستان 4.3 میلیون هکتار زمین قابل کشت آبی وجود دارد (کل مساحت زمین‌های آبی در آسیای مرکزی 7.9 میلیون هکتار است که سهم ازبکستان حدود 55 درصد است). 90 درصد منابع آب کشور در بخش کشاورزی مصرف می‌شود. از این رو، کاهش منابع آب با پیامدهای منفی بیشتری برای ازبکستان نسبت به سایر کشورهای منطقه همراه است.

طبق گفتۀ آقای انور محمدعلی‌اف، کارشناس ارشد شرکت سهامی “O‘zsuvta’minot”، کمبود آب به نوبه خود منجر به کمبود آب آشامیدنی می‌شود. در 15 سال گذشته میزان سرانه آب سالانه از 3048 مترمکعب به 1589 مترمکعب کاهش یافته است. بنا به شاخص‎ های تحلیلی بانک جهانی، تا سال 2050 تقاضا برای آب در ازبکستان از 59 کیلومتر مکعب به 62 تا 63 کیلومتر مکعب افزایش و منابع آبی موجود از 57 کیلومتر مکعب به 52 تا 53 کیلومتر مکعب کاهش خواهد یافت. این امر کسری آب فعلی (از 2 کیلومتر مکعب به 11-12 کیلومتر مکعب) را پنج برابر افزایش می دهد. علاوه بر دریاچه آرال، وضعیت اکولوژی در سیستم دریاچه ایدار-آرناسای نیز سال به سال بدتر می‌شود. با توجه به اینکه در سال‌های اخیر مقدار کمی آب از طریق مخزن "چهاردره" به مخزن ارناسوی تخلیه می‌شود. از سال 2005 به بعد میزان آب 34.46 میلیارد متر مکعب و سطح کل دریاچه‌ها 320 هکتار کاهش یافته است.