نگاهی به برنامه سریلانکا برای تولید برق هسته‌ای

موضوع استفاده از انرژی هسته‌ای برای کمک به بهبود تولید برق در سریلانکا مسئله‌ جدیدی نیست. سریلانکا از حدود بیش از 20 سال پیش تلاش برای تولید برق هسته‌ای را در برنامه‌های میان‌مدت و بلندمدت خود قرار داده است.اکنون و به ویژه بعد از بحران اقتصادی سال 2022 رویکرد جدید در تولید برق مبنی بر عدم کفایت برق حرارتی (عمدتاً زغال‌سنگ) و آبی به یک مسئله‌ای تأیید شده در اقتصاد سریلانکا تبدیل شده است.

موضوع استفاده از انرژی هسته‌ای برای کمک به بهبود تولید برق در سریلانکا مسئله‌ جدیدی نیست. سریلانکا از حدود بیش از 20 سال پیش تلاش برای تولید برق هسته‌ای را در برنامه‌های میان‌مدت و بلندمدت خود قرار داده است. اما این موضوع به دلایل مختلف که در رأس آنها مشکلات مالی و هزینه‌ بالای راه‌اندازی نیروگاه هسته‌ای قرار دارد، با تأخیر مواجه شده است.

اما اکنون و به ویژه بعد از بحران اقتصادی سال 2022 که به خاموشی‌های بیش از 12 ساعته در کشور منجر شده بود، رویکرد جدید در تولید برق مبنی بر عدم کفایت برق حرارتی (عمدتاً زغال‌سنگ) و آبی به یک مسئله‌ای تأیید شده در اقتصاد سریلانکا تبدیل شده است.

از سوی دیگر افزایش شدید هزینه تولید برق، هزینه تولید در سریلانکا را افزایش داده و در نتیجه قدرت رقابت‌پذیری تولیدات این کشور در بازار جهانی را با چالش مواجه کرده است. همین مسئله به مبنای هدف‌گذاری مجدداً تولید برق هسته‌ای در سال 2030 از سوی مقامات این کشور تبدیل شده است؛ لذا در این گزارش، پیشینه این موضوع و بررسی سناریوهای مختلف مورد توجه قرار گرفته است.

سازمان انرژی اتمی سریلانکا

مقدمه تأسیس سازمان انرژی اتمی[1] سریلانکا  کمیته فرعی انرژی اتمی‌بود که در سال 1957 تحت شورای برنامه‌ریزی دولت سریلانکا تأسیس شد. نکته قابل‌توجه در این بین آن است که سریلانکا در همان سال یکی از بنیان‌گذاران آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) سازمان ملل متحد بود. در ادامه این روند مرکز رادیوایزوتوپ دانشگاه کلمبو در سال 1962 به توصیه کارشناسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی‌که در اواخر دهه 1950 از سریلانکا بازدید کردند، تأسیس شد.

اما سازمان انرژی اتمی سریلانکا[2] در سال 1969 تأسیس شد و در یک دوره بیست ساله تا سال 1989 این سازمان به سازمانی متشکل از 35 کارمند با 10 کارشناس علمی متخصص در زمینه حفاظت در برابر تشعشع، آزمایش غیرمخرب، پزشکی هسته‌ای و... توسعه یافت. با این حال، حتی در این مرحله این سازمان هیچ امکانات آزمایشگاهی را در اختیار نداشت و از امکانات مرکز رادیوایزوتوپ دانشگاه کلمبو به صورت غیررسمی استفاده می‌کرد.

در ادامه دکتر داگلاس نتسینگه[3] که پس از حدود 25 سال از آژانس بین‌المللی انرژی اتمی‌بازنشسته شده بود، در سال 1989 به عنوان رئیس هیئت‌مدیره AEA منصوب شد. او روابط با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را بهبود بخشید و جهت جدیدی به آژانس انرژی اتمی سریلانکا داد. از جمله ایجاد امکانات آزمایشگاهی برای AEA و یک طرح دقیق برای توسعه آینده AEA تهیه و روند توسعه آن ادامه یافت

در حال حاضر نیز سازمان انرژی اتمی سریلانکا[4] به عنوان زیر مجموعه وزارت انرژی فعالیت می‌کند و وظایف خود را ارائه خدمات علمی، انجام تحقیق و توسعه در زمینه‌های مرتبط و اطمینان از انجام کلیه استفاده‌های پرتوها و ایزوتوپ‌های رادیویی بر اساس استانداردهای بین‌المللی، ترویج و تشویق کاربردهای صلح‌آمیز فناوری هسته‌ای و استفاده از مزایای آن برای توسعه اقتصادی - اجتماعی کشور تعریف کرده است.

پیشینه تاریخی

موضوع استفاده از انرژی هسته‌ای برای تولید برق در سریلانکا مسئله‌ای است که از طرح اولیه آن حدود دو دهه می‌گذرد. به صورت جدی برای اولین‌بار در اواخر قرن گذشته میلادی و اوایل قرن جدید موضوع علاقه سریلانکا به تولید برق هسته‌ای مطرح شد. فرنیناندو[5]، قائم‌مقام وقت وزارت انرژی سریلانکا در دیدار با سرمایه‌گذاران، از برنامه سریلانکا برای تولید برق هسته‌ای و همچنین نیروگاه زغال‌سنگ سخن گفت و اشاره کرد که مطالعات امکان‌سنجی این موضوع به‌زودی آغاز خواهد شد.

این در حالی است که در آن زمان اقتصاد 42 میلیارد دلاری سریلانکا، 60 درصد برق خود را از نیروگاه‌های حرارتی و 40 درصد آن را از نیروگاه آبی تأمین می‌کرد. البته نیمی از وعده ارائه شده محقق شد و نیروگاه زغال‌سنگی نورچولای با توان 900 مگاوات در سال 2011 و با هزینه 1.3 میلیارد دلاری افتتاح شد، اما موضوع نیروگاه هسته‌ای به دست فراموشی سپرده شد.

البته در سال‌های بعد نیز موضوع ساخت نیروگاه هسته‌ای مطرح می‌شد؛ اما با توجه به وضعیت اقتصادی سریلانکا و موانع فنی، همواره چندان جدی گرفته نمی‌شد و برخی از از بیم از دست رفتن منابع درآمدی خود از نیروگاه‌های حرارتی و آبی، مانع این موضوع می‌شدند.

اقدامات بین‌المللی

سریلانکا از جمله کشورهایی است که بیشترین همکاری را با سازمان‌های بین‌المللی از جمله سازمان انرژی هسته‌ای و بدو تأسیس این سازمان در سال 1957 به آن ملحق شد داشته است.

سریلانکا به عموم قطعنامه‌ها و اسناد بین‌المللی ذیل سازمان بین‌المللی انرژی هسته‌ای ملحق شده و NPT را نیز در سال 1984 امضا و به رسمیت شناخت. البته این کشور هنوز عضو کنوانسیون حفاظت فیزیکی از مواد هسته‌ای (CPPNM) و اصلاحیه کنوانسیون حفاظت فیزیکی از مواد هسته‌ای (ACPPNM) و همچنین کنوانسیون مشترک و ابزار(های) مسئولیت هسته‌ای نیست.

اما از سوی دیگر سریلانکا به‌تازگی الحاق رسمی خود به پیمان منع جامع آزمایش هسته‌ای[6] را اعلام کرد. البته باید اشاره کرد که سریلانکا در سال 1996 نسبت به امضای این پیمان اقدام کرده بود، اما روند تأیید آن در سریلانکا به طول انجامید و نهایتاً در ژوئن سال 2023 تمامی اقدامات و تأییدیه‌های نهایی صادر و بر اساس گفته رابرت فلوید، دبیر اجرایی این پیمان، سریلانکا تعهد مطلق خود را به CTBT و همچنین مشارکت فعال در آن به منظور تقویت صلح و امنیت برای نسل‌های کنونی و آینده را نشان داد.

وضعیت تولید برق در سریلانکا

همان گونه که اشاره شد، موضوع حرکت مجدد به سمت تولید برق هسته‌ای به بحران انرژی در این کشور، خاموشی‌های طولانی و فهم نیاز سریلانکا به تولید برق پایدار باز می‌گردد. به‌طورکلی تولید برق در سریلانکا به دلیل اتکای آن به برق حرارتی هزینه‌های قابل توجهی را در پی دارد. همین موضوع در کنار عدم توسعه مناسب آن موجب شده است که توان اسمی این کشور به حدود 4500 مگاوات ساعت برسد هرچند توان واقعی تولید برق در این کشور حدود 2500 تا 3000 مگاوات است و این میزان تقریباً با اوج مصرف که رقمی حدود 2200 تا 2500 مگاوات از برابری می‌کند.  

از سوی دیگر مشکل عمده سریلانکا اتکای بسیار زیاد به دو بخش نیروگاه‌های حرارتی و نیروگاه‌های آبی است. به طوری که بیش از 50 درصد برق مورد نیاز از نیروگاه‌های حرارتی (20-25 درصد از نیروگاه زغال‌سنگ) و حدود 27.5 درصد نیز از نیروگاه‌های آبی تأمین می‌شود. اما نکته قابل توجه آن است که در فصول خشک سال نیروگاه‌های آبی بخش قابل توجهی از توان خود را از دست می‌دهند و از سوی دیگر نوسان قابل توجه قیمت سوخت، هزینه تولید برق را با نوسانات قابل توجهی مواجه کرده است. به عنوان نمونه می‌توان از ناتوانی در واردات سوخت در سال 2022 که به خاموشی‌های بیش از 12 ساعت در کشور منتهی شد، اشاره کرد. علاوه بر این سریلانکا در نظر دارد به دلیل مخاطرات زیست‌محیطی نیروگاه زغال‌سنگی و 900 مگاواتی نورچولای را تا اوایل دهه 2030 تعطیل کند، لذا برای جبران این امر یا باید نیروگاه‌های آبی را توسعه دهد که افزایش آن به میزان مذکور امکان‌پذیر به نظر نمی‌رسد و یا باید به سمت انرژی‌های تجدیدپذیر مانند برق خورشیدی و بادی برود که البته برنامه‌هایی برای تحقق این امر مانند پروژه 500 مگاواتی شرکت آدانی[7] هند در شمال سریلانکا در دست اجرا است؛ اما به هر حال در این بین موضوع تولید برق هسته‌ای نیز در برنامه‌های دولت قرار گرفته است.

دور جدید توجه به انرژی هسته‌ای و نقش روسیه

در مسئله توجه مجدد سریلانکا به سمت برق هسته‌ای، نباید از روسیه غافل شد. هر چند این موضوع برای سال‌های در ذهن رهبران سریلانکا قرار داشت، اما پیشنهاد روسیه مبنی بر ایجاد یک نیروگاه هسته‌ای به جرقه‌ای برای توجه دوباره به آن تبدیل شد. برای این منظور روسیه در وهله اول پیشنهاد ایجاد سه نیروگاه هسته‌ای کوچک و شناور با ظرفیت کلی 300 مگاوات را مطرح کرد و این طرح مورد استقبال سازمان انرژی اتمی سریلانکا قرار گرفت. از سوی دیگر روسیه در پیشنهاد خود اعلام کرده است که آماده بازپسگیری زباله‌های هسته‌ای نیز می‌باشد، موضوعی که بیش از پیش این پیشنهاد را برای دولت سریلانکا جذاب کرده است. همین موضوع نیز دولت را به تکاپوی پیوستن به سایر معاهدات بین‌المللی در زمینه انرژی هسته‌ای انداخته و از سوی دیگر کابینه این کشور با تعیین 9 کمیته کاری و تحقیقاتی، روند عملی پروژه برق هسته‌ای سریلانکا را آغاز کرد.

البته در این بین فعال بودن روسیه در ساخت نیروگاه هسته‌ای در هند و بنگلادش را نیز نباید از نظر دور داشت، دو کشوری که ارتباطات بسیار خوبی با سریلانکا دارند و سریلانکا تجربیات آنها در این زمینه را نیز مدنظر دارد. همچنین بر اساس بررسی‌های اولیه و مذاکرات صورت گرفته با روسیه که البته هنوز شکل رسمی‌به خود نگرفته است و نهایی نشده، برنامه سریلانکا تحقق تولید برق هسته‌ای تا سال 2032 یعنی 9 سال آینده است.

[1]. AEA

[2].Atomic Energy Authority 

[3]. Dr. Douglas Nethsinghe

[4]. Sri Lanka Atomic Energy Board (SLAEB)

[5]. M.M.C. Ferdinando

[6]. CTBTO

[7]. Adani Group