بحران جهانی غذا و انرژی در پی بحران اوکراین: راهکارهای فرآروی افریقا

روزنامه Le Qutidien در مقاله مورخ 22 جولای 2022 به قلم کادیالی گاساما، اقتصاددان، به تحلیل اثرات بحران غذایی و انرژی حاصله از جنگ اوکراین، تغییرات آب و هوایی و ... بر قاره آفریقا و سنگال پرداخته است.

دشواری‌های بسیاری که بر جهان امروز حاکم است در مواجهه با افزایش قدرت بحران غذایی که ناشی از جنگ در اوکراین بوجود آمده و افق تاریکی را ترسیم می‌کند، بیش از پیش غیر قابل پیش بینی بوده و شبح شورش‌های غذایی را بر سر مردم دنیا انداخته است. جنگ در اوکراین، علاوه بر چشم انداز تاریک اقتصاد جهانی ناشی از همه‌گیری بیماری کرونا، تغییرات آب و هوایی، بحران بدهی‌های دولتی کشورهای عضو سازمان همکاری اقتصادی و توسعه (OECD) و تأثیرات منفی آن بر سطح عمومی قیمت‌ها، تولید محصولات کشاورزی را هر روز پیچیده‌تر می‌کند. وضعیت غذا در جهان به ویژه در آفریقا و جنوب صحرا اگر مراقب نباشیم، کشورهای جنوب صحرا را احتمالاً با مشکلاتی برای امنیت غذایی و تغذیه جمعیت خود مواجه خواهد کرد.

علیرغم احیای فعالیت‌های اقتصادی جهانی در کشورهای OECD، تولید جهانی غلات به میزان قابل توجهی کاهش یافته که ناشی از اثرات تغییرات آب و هوایی بر تولید محصولات کشاورزی است. ایالات متحده آمریکا که نیمی از صادرات ذرت و گندم جهان را تأمین می‌کند، عرضه جهانی آنها را برای تکمیل ذخایر استراتژیک خود به پایین‌ترین سطح خود خواهد رساند. روسیه نیز که پدیده خشکسالی شدید را تجربه کرده است، ذخایر غلات موجود خود را برای تغذیه جمعیت خود ذخیره کرده تا جایی که قیمت‌ها به حد انفجار به قیمت‌های سال 2008 نزدیک شده است.

بحران عمیق اقتصادی جهانی پس از بیماری کرونا، همراه با اثرات تغییرات آب و هوایی و جنگ در اوکراین بشریت را به سمت عدم تعادل و اختلال در بازار سوق می‌دهد. بدتر از آن، شرایط نامطلوب اقتصاد جهانی مردم جهان را به سمت بقای خود سوق می‌دهد که باعث به هم ریختگی نظام‌ها و تشدید بیشتر بی‌ثباتی در تجارت جهانی می‌شود.

در سطح سازمان تجارت جهانی برخی از اقدامات حمایت گرایانه و رقابت ناعادلانه به طور فزاینده‌ای گسترش می‌یابد و ما را به فکر قراردادهای مشارکت اقتصادی با دیگر کشورها می‌اندازد. در این میان اتحادیه اروپا خود را در مقابل رقابت قدرت‌های اقتصادی جدید مانند چین، هند یا برزیل قرار می‌دهد. تناقض این است که مبارزه با تغییرات آب و هوایی با کاهش مصرف سوخت‌های فسیلی و انرژی هسته‌ای برای داشتن یک انرژی جایگزین پاک، اگر چه سودمند است اما به طور غیرمستقیم بهره‌برداری از زمین‌های قابل کشت برای تولید اقلام غذایی را کاهش می‌دهد.

آفریقا نباید زمین‌های خود برای تغذیه ماشین‌های قدرت‌های صنعتی قربانی کند در حالی که قدرت‌های صنعتی فضای حیاتی خود را برای کشت محصولات غذایی حفظ می‌کنند. اینگونه است که سوئد قصد دارد تا سال 2025 استقلال تولید انرژی خود را تضمین کند و آلمان فدرال و فرانسه تا جایی که لازم باشد تمام قلمرو خود را به کشت کلزا اختصاص دهد تا از واردات روغن بی نیاز شوند. با این حال الزام به تضمین امنیت غذایی برای جمعیت این سه کشور و لزوم استفاده از انرژی سبز دولت‌ها را بر آن داشته است تا برای حفظ تعادل‌های لازم جهت تولید مواد غذایی، آیین نامه‌ای برای استفاده و تخصیص زمین وضع کنند. این وضعیت به ویژه در کشورهای ساحلی آفریقا با داشتن وضعیت نامطمئن غذایی و درآمد کم، جدی شده است که در راستای آن شرکت‌های چندملیتی و قدرت‌های اقتصادی به منظور داشتن زمین‌های قابل کشت در کشور خود برای تولید انرژی سبز با گامهای بلند در صددند تا آفریقا را مجدداً مستعمره کنند تا بقای خود را در برابر تغییرات آب و هوایی تضمین نمایند.

شوک‌های غذایی و انرژی که احتمالاً تشدید می‌شوند می‌توانند مهار شوند؛ اگر اقدامات ضروری برای تقویت اقتصاد روستایی با اختصاص سهم بیشتری از بودجه ملی برای تولید انرژی‌های جدید بعمل آید. این نگرانی برای انعطاف پذیری در برابر شوک‌های غذایی به ما این امکان را می‌داد که وابستگی غذایی خود را بیشتر کاهش دهیم و بتوانیم با استفاده از انرژی خورشیدی و باد، سدهای کوچک برای تولید برق، کنترل آب و مبارزه با فرسایش خاک در جهت برقراری امنیت غذایی بکوشیم. با این حال چشم‌اندازهای پیشرو برای تولید گاز طبیعی در سنگال به ما این امکان را می‌دهد که در کوتاه مدت شوک کمبود انرزی را کاهش دهیم.

مسائل اساسی توسعه واقعی در شکل‌بندی‌های اجتماعی قاره ما عمدتاً به پدیده‌های اقتصادی مربوط می‌شود که تأثیرات آنها در یک زمان نسبتاً طولانی اتفاق می افتد به طوری که در کشورهای افریقایی مسائل مربوط به توسعه پایدار در واقع مهم‌ترین و مهمترین محدودیت‌ها را تشکیل می‌دهند زیرا اساس تولید ثروت در بخش‌های راهبردی استفاده از نیروی کار است. باید پذیرفت که بین این دو شوک غذا و انرژی، شوک غذایی با توجه به بحران‌های اجتماعی در سیستم‌ها که می‌تواند باعث کاهش رشد شود مخرب‌ترین می‌باشد.

فائو یک بار دیگر زنگ خطر را به صدا درآورده است که نیاز مبرم کشورهای واقع در جنوب صحرا حمایت از بخش کشاورزی است و باید آنرا در خدمت توسعه قرار دهند و به سرعت اقدام کنند تا زمین‌های قابل کشت برای تولید مواد غذایی را افزایش دهند و رشد اقتصادی را افزایش دهند. از سوی دیگر این قابل درک است که بهره برداری فشرده از زمین‌های قابل کشت به سرعت خاک را فقیر می‌کند. برای این منظور کشاورزی نباید به عنوان یک مسئله ساده امنیت غذایی در نظر گرفته شود بلکه باید به عنوان یک موضوع اساسی مطرح شود. اهمیت کاهش فقر نشان دهنده اهمیت بخش کشاورزی در این حوزه است. افزایش 1 درصدی سهم کشاورزی در تولید ناخالص داخلی درآمد فقرا را تا 2 درصد افزایش می‌دهد در حالی که این میزان در صنعت 1.2 درصد و برای خدمات و زیرساخت‌ها 0.8 درصد است.

رئیس جمهور عبدودیوف حق داشت که از همان ابتدا تفکر اقتصادی خود را برای توسعه یکپارچه سنگال بر پایه ارتقای اقتصاد روستایی قرار داد. امروزه اولویت توسعه اقتصاد روستایی و کشاورزی برای مقابله و یا کاهش شوک‌های خارجی بیش از حد ضروری است. این بدان معناست که دستورالعمل‌های اقتصادی و برنامه‌های توسعه اقتصادی و اجتماعی بر اساس دیدگاه وی با توجه به تهدید بزرگ کنونی که در پس زمینه وابستگی مضاعف به غذا و انرژی با آن مواجه هستیم درست بوده است. بدیهی است که اگر عرضه جهانی مواد غذایی با افزایش تقاضای مصرف کننده کاهش یابد قیمت مواد غذایی مانند گندم، ذرت، برنج، ارزن و سایر کالاهای مصرفی مانند شیر، گوشت در بازار جهانی دچار انفجار خواهد شد که در حال حاضر چنین است. ما شورش‌های گرسنگی سال‌های 2007 و 2008 در سنگال و برخی کشورهای آفریقایی را به یاد می‌آوریم. اگر اقدامات حفاظتی اضطراری فوراً برای بهبود تولید و ایجاد ذخایر راهبردی امنیت غذایی اتخاذ نشود همان وقایع تکرار خواهد شد.

به نظر می‌رسد سنگال باید اقدامات عاجلی به سمت کنترل بیشتر ذخایر آبی، غلبه بر شوری زمین و فرسایش خاک و افزایش نسبتاً قابل توجه زمین‌های زراعی، علاوه بر نوسازی تجهیزات کشاورزی، افزایش بهره وری نیروی کار، ایجاد زنجیره‌های ارزش مواد غذایی به منظور دستیابی به حاکمیت و امنیت غذایی کشور انجام دهد. وجود گرسنگی و سوءتغذیه در شرایط نامساعد جهانی که تحت تأثیر تغییرات آب و هوایی و افزایش جمعیت جهان بدتر خواهد شد تشکیل یک ائتلاف ملی برای انقلاب کشاورزی در کشورهای افریقایی را به ما تحمیل می‌کند تا به طور مؤثر بتوانیم تاب آوری لازم در ابعاد چند وجهی در مواجه با شوک‌های بیرونی را داشته باشیم.

به قلم: کادیالی گاساما - اقتصاددان

منبع: روزنامه Le Qutidien مورخ 22 جولای 2022