بررسی ابعاد عضویت جمهوری اسلامی ایران در اتحادیه اقتصادی اوراسیا

با وجود آنکه زمان کمی‌ از تأسیس اتحادیه اقتصادی اوراسیا (2015) می‌گذرد، اتحادیه در تحقق اهداف اولیه مبنی بر جذاب ساختن بازار داخلی‌اش برای سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی و ایجاد شبکه‌ای از موافقت‌نامه‌های تجارت آزاد با سایر کشورها و مناطق ازجمله با اتحادیه اروپا و چین توفیق نسبی داشته است. اهداف و اولویت‌های اتحادیه اقتصادی اوراسیا از یک سو و ویژگی‌ها و مزیت‌های اقتصادی جمهوری اسلامی ایران از سوی دیگر عملا دو طرف را به شرکای اقتصادی هم تبدیل ساخته است.

اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU) یکی از تشکل‌های منطقه‌ای در قلمرو اتحاد جماهیر شوروی سابق است که شامل بلاروس، قزاقستان، روسیه، قرقیزستان و ارمنستان می‌باشد. جمهوری اسلامی ایران از سال ۱۳۹۷ با امضای توافق تجارت آزاد با این اتحادیه همکاری با آن را آغاز کرد. همکاری ایران با این اتحادیه سبب تسهیل تجارت میان کشورمان و اعضای اتحادیه مذکور شده و یک همکاری منطقه‌ای ارزشمند را برای کشورمان به ارمغان آورده است. بر اساس آمارهای رسمی اعلام ‌شده، مجموع صادرات ایران به پنج کشور این اتحادیه از زمان اجرایی شدن موافقتنامه تا نیمه فروردین 1399 بیش از 496 میلیون دلار بوده است که 137 میلیون دلار آن شامل تعرفه ترجیحی شده است. در مقابل صادرات کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا به ایران در این مدت بالغ بر یک میلیارد و 38 میلیون دلار بوده است که بیش از 767 میلیون دلار آن شامل تعرفه ترجیحی شده است[1]. گزارش حاضر ابعاد این همکاری را بررسی نموده و به بیان مزایای این همکاری می‌پردازد.  

اتحادیه اقتصادی اوراسیا

ریشه نظری ایجاد اتحادیه اقتصادی اوراسیا را بایستی در پیشنهاد نور سلطان نظر بایف، رئیس‌جمهور قزاقستان در سال ۱۹۹۴ در خصوص تکوین بلوک تجاری منطقه‌ای جستجو کرد. پس از طرح این پیشنهاد کشورهای بلاروس، قزاقستان، روسیه، قرقیزستان و تاجیکستان در سال 2000 جامعه اقتصادی اوراسیا را با هدف ایجاد بازار مشترک برای کشورهای عضو تأسیس کردند. هفت سال بعد روسیه، قزاقستان و بلاروس درباره ایجاد اتحادیه گمرکی میان خود به توافق رسیدند. دو سال بعد توافقاتی میان مسکو، آستانه و مینسک در خصوص ایجاد تعرفه گمرکی مشترک (ایجاد کد مشترک به‌ جای قوانین داخلی) صورت پذیرفت که به امضای رؤسای جمهوری سه کشور رسید و بدین ترتیب، در سال 2010 اتحادیه گمرکی میان این سه کشور شکل گرفت. متعاقبا ایده تأسیس فضای واحد اقتصادی موجب شد رؤسای جمهور روسیه، بلاروس و قزاقستان توافقنامه ایجاد اتحادیه اقتصادی اوراسیا را در سال 2014 امضا کنند که از ژانویه سال 2015 اجرایی گردید. دو عضو جدید اتحادیه یعنی ارمنستان و قرقیزستان به ترتیب در 2 ژانویه 2015 و 6 اوت 2015 به عضویت کامل اتحادیه اقتصادی اوراسیا درآمدند. در حال حاضر، اعضای این اتحادیه شامل روسیه، بلاروس، قزاقستان، قرقیزستان و ارمنستان است که عضو اتحادیه گمرکی اوراسیا نیز هستند.

اتحادیه اقتصادی اوراسیا را با توجه به دستاوردهای اندکی که در جهت همگرایی اقتصادی اعضا کسب کرده است نمی‌توان سازمان اقتصادی قوی دانست با این حال با توجه به زمان کمی‌ که از تأسیس آن می‌گذرد می‌توان گفت در تحقق اهداف اولیه مبنی بر جذاب ساختن بازار داخلی برای سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی و ایجاد شبکه‌ای از موافقت‌نامه‌های تجارت آزاد با سایر کشورها و مناطق مثل اتحادیه اروپا و چین موفق بوده است.

اتحادیه اقتصادی اوراسیا از زمان تأسیس تا کنون رشد مثبت در تجارت و سرمایه‌گذاری مشترک را به خود دیده است. با این‌ حال رشد اقتصادی کشورهای عضو اتحادیه در سال‌های اخیر کاهش ‌یافته است. 

اگرچه هم‌اکنون تنها پنج کشور عضو این اتحادیه هستند، اما بیش از ۴۰ کشور و سازمان بین‌المللی از جمله چین، اندونزی، کره جنوبی، هند، مصر، صربستان و حتی برخی کشورهای حوزه آمریکای لاتین برای فعالیت در چارچوب این اتحادیه اعلام آمادگی کرده‌اند.

اهداف و کارکردهای اتحادیه اقتصادی اوراسیا

مهم‌ترین مأموریت و وظیفه اتحادیه ایجاد اصلاحات معنادار و کمک به دولت‌های عضو برای کشف و بهره‌برداری از پتانسیل‌های اقتصادی‌شان تعریف شده است. در چنین صورتی است که اتحادیه کارایی و قابلیت‌های خود را به اثبات خواهد رساند. با این حال در اجلاس اخیر سران اتحادیه اوراسیا (2020) که به ‌صورت مجازی برگزار شد، رهبران کشورهای عضو نتوانستند بر سر برنامه ۵ ساله اتحادیه که قرار است تا پایان سال ۲۰۲۵ اجرا شود، به توافق برسند. این عدم توافق بخشی از پیچیدگی‌های موجود بر سر راه فعالیت آرام و مؤثر اتحادیه را ثابت کرد. البته باید میان همکاری اقتصادی و همگرایی اقتصادی تمایز قائل شد زیرا همکاری اقتصادی میان اعضای اتحادیه وجود دارد اما تا رسیدن به همگرایی اقتصادی، اتحادیه راه درازی در پیش دارد.

اهداف اتحادیه گمرکی شامل موارد ذیل است:

• ایجاد فضای واحد اقتصادی
• توسعه بازار مشترک و دستیابی به حرکت آزاد کالا، سرمایه، خدمات و مردم در بازار واحد اعضا
• کاهش قیمت کالاها با کاهش هزینه‌های حمل‌ونقل مواد خام
• ترویج رقابت سالم در بازار مشترک
• سیاست‌های مشترک در کشاورزی، انرژی، فناوری و حمل‌ونقل

در چارچوب اهداف بالا اولویت‌های زیر برای اتحادیه تعریف شده است:

• حذف تعرفه‌های گمرکی داخلی کشورهای عضو
• ایجاد تعرفه خارجی مشترک
• ایجاد یک بازار واحد گسترده میان روسیه، قزاقستان و بلاروس.

ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا

قانون موافقت‌نامه تشکیل منطقه آزاد تجاری بین جمهوری اسلامی ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا و کشورهای عضو (فدراسیون روسیه، ارمنستان، قزاقستان، قرقیزستان، بلاروس) یکی از توافقنامه‌های چندجانبه کشورمان است که لایحه آن در سال 1397 تقدیم مجلس شورای اسلامی‌گردید و پس از بررسی در مجلس شورای اسلامی سرانجام در تاریخ 1398.04.05پس از تأیید شورای نگهبان به قانون تبدیل شد.

در مقدمه قانون فوق به مواردی از جمله افزایش روابط و همکاری‌های سنتی چندجانبه بین طرف‌ها، تمایل به ایجاد محیط و شرایط مناسب برای توسعه تجارت چندجانبه و روابط اقتصادی و ارتقای همکاری‌های اقتصادی بین طرف‌ها در زمینه‌های مورد علاقه متقابل، تشکیل یک منطقه بزرگ آزاد تجاری (به معنای تسهیل تجاری) بین ایران و اوراسیا، گسترش بیشتر روابط متقابل بین طرف‌ها بر پایه اعتماد متقابل، افزایش تجارت و همگرایی اقتصادی بین ایران و اوراسیا، نیاز به گسترش بیشتر روابط متقابل بین طرف‌ها بر پایه اعتماد متقابل، شفافیت و تسهیل تجاری و... اشاره ‌شده است.

بر اساس آمارهای رسمی اعلام ‌شده، مجموع صادرات ایران به پنج کشور این اتحادیه در سال گذشته میلادی 918.2 میلیون دلار بوده و در مقابل صادرات کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا به ایران در سال ۲۰۱۸ حدود یک میلیارد و ۷۷۵ میلیون دلار ثبت شد. همچنین در میان اعضای اتحادیه اقتصادی اوراسیا، ‌ایران بیشترین واردات را از کشور روسیه با رقمی معادل یک میلیارد و ۲۰۷ میلیون دلار و کمترین واردات را از کشور قرقیزستان با رقمی نزدیک به ۱۴ میلیون دلار دارد. از سوی دیگر، بیشترین صادرات ایران به اعضای اتحادیه مذکور، در سال گذشته میلادی به روسیه (‌به ارزش 533.1 میلیون دلار) ثبت‌ شده و کمترین میزان صادرات ایران نیز به کشور بلاروس (به ارزش 12.6 میلیون دلار) رقم خورده است.

منافع ایران از عضویت در اتحادیه اقتصادی اوراسیا

جمهوری اسلامی ایران، با برخورداری از منابع عظیم نفت و گاز، معادن و ظرفیت تولید محصولات کشاورزی و گردشگری یکی از اقتصادهای بزرگ دنیا است علاوه بر این با قرار گرفتن در منطقه مهم و استراتژیک جنوب غرب آسیا و پل ارتباطی کریدور شمال ـ جنوب و دسترسی به آب‌های بین‌المللی دریای عمان و اقیانوس هند، و داشتن زیرساخت‌های ریلی و جاده‌ای برای ارتباط آسیا و اروپا از جایگاه مهمی در منطقه و جهان برخوردار است. با این حال به علت تحریم‌های ظالمانه در مناسبات اقتصادی به ویژه در صادرات و واردات، با مشکلات و موانع متعدد روبرو است و به همین علت تاکنون نتوانسته است به ‌خوبی از این مزیت‌ها و فرصت‌ها در تجارت خارجی خود بهره ببرد. در چنین شرایطی تعامل با اتحادیه اقتصادی ارواسیا این امکان را به تولیدکنندگان ایرانی می‌دهد که با ارتقای کیفیت محصولات خود، بتوانند جایگاه مهمی را در بازار 183 میلیونی اوراسیا کسب کنند. به ویژه آنکه نزدیکی جغرافیایی به اتحادیه، مشتمل بر 5 کشور بازار بزرگی را برای صادرات کالاهای ایرانی فراهم می‌سازد و با تسهیل و گسترش تجارت فرصت‌های زیاد و همه‌جانبه‌ای را برای بخش خصوصی ایران و دیگر کشورهای عضو این اتحادیه ایجاد نماید.

ورود جمهوری اسلامی ایران به اتحادیه اقتصادی اوراسیا به مثابه گشودن دروازه جدیدی بر روی اقتصاد ایران است که از یک سو زمینه را برای تعامل آسان با اعضای اتحادیه و صدور محصولات ایرانی فراهم می‌سازد و از سوی دیگر با توجه به تنوع بازار و تنوع منابع موجود در کشورهای عضو اتحادیه فرصت قابل ‌توجه برای کشورمان جهت تأمین نیازهای خود و جبران بخشی از تحریم‌ها فراهم می‌سازد.

مهمترین مزیت‌های اقتصادی پیوستن به اتحادیه عبارتند از:

• تخفیف‌های تعرفه‌ای برای صادرکنندگان ایرانی به کشورهای اتحادیه اقتصادی اوراسیا
• از آنجا که اتحادیه اوراسیا با کاهش استفاده از دلار، سهم پرداخت‌های تجاری با ارز ملی را به ۷۰ درصد افزایش داده است، می‌توان به کاهش استفاده از دلار در مبادلات تجاری خوش‌بین بود که این اتفاق در شرایط تحریم برای تجار ایرانی امیدوارکننده است.
• عضویت ایران در اتحادیه اقتصادی اوراسیا به منزله اتصال به بازار ۱۸۰ میلیون نفری اتحادیه است. روسیه، بزرگ‌ترین عضو اتحادیه به تنهایی بازاری ۱۴۰ میلیون نفری را پیش روی تجار ایرانی قرار می‌دهد. تولید ناخالص داخلی منطقه در مجموع 9 هزار میلیارد دلار است که ۳.۲ درصد GDP جهان را تشکیل می‌دهد.
• توافق با اتحادیه اقتصادی اوراسیا که در حال تبدیل ‌شدن به یکی از قطب‌های اقتصادی و سیاسی جهان است، علاوه بر اهمیت اقتصادی و تجاری، منافع سیاسی برای طرفین در بر دارد. این همگرایی منطقه‌ای تأثیر قابل‌ ملاحظه‌ای بر ثبات و امنیت اقتصادی کشورمان خواهد داشت.
• به دلیل نزدیکی و دسترسی کشورمان به اتحادیه اقتصادی اوراسیا، امکان گسترش همکاری‌ها در بخش‌های مختلف اقتصادی، سیاسی، بانکی، حمل‌ونقل و خدمات فنی و مهندسی فراهم است.
• در شرایطی که ایران با تحریم‌های آمریکا و هم‌پیمانانش روبرو است، همکاری در حوزه انرژی با کشورهای عضو اتحادیه از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است
• ایران نقش مهم در شاهراه‌های مواصلاتی نیمکره شرقی یعنی جاده ابریشم، راه‌آهن سراسری آسیا، تراسیکا و کریدور شمال و جنوب دارد. اقتصاد ایران و کشورهای حوزه آسیای مرکزی و قفقاز از توان هم‌تکمیلی جدی برخوردارند. قرار گرفتن ظرفیت‌های کشورمان در کنار ظرفیت‌های اتحادیه باعث ارتقای جایگاه کشورمان در کریدورهای حمل و نقلی خواهد شد.

راهکارها و توصیه‌ها برای افزایش سطح بهره‌مندی از اتحادیه

از جمله اقداماتی که ایران می‌تواند در راستای ارتقای سطح همکاری‌ها و عضویت دائم در این اتحادیه و دستیابی به سطح مطلوب از مبادلات تجاری با اتحادیه انجام دهد عبارتند از:

• ارتقای بهبود کیفیت محصولات ایرانی: از طریق افزایش توجه صادرکنندگان ایرانی به کیفیت محصولات در قالب کنسرسیوم‌های صادراتی و استانداردسازی کالاهای صادراتی و جلوگیری از صدور کالاهای غیراستاندارد و خارج از این چارچوب
• شناخت کافی و مناسب صادرکنندگان ایرانی از ویژگی‌های بازار اتحادیه اوراسیا به‌ ویژه روسیه
• تمرکز بر صادرات محصولاتی که کشور دارای مزیت است همچون صنایع‌دستی، فرش، چرم و نساجی
• آشنایی و مسلط ساختن تجار با زبان‌های رسمی طرفین تجاری و فراگیری زبان‌های رایج بین‌المللی
• فراهم‌سازی پایه‌های حقوقی برای ارتقای سطح همکاری‌ها از طریق رایزنی‌های دیپلماتیک و انعقاد اسناد و موافقت‌نامه‌های تجاری و اقتصادی لازم
• شناخت شرکت‌های توانمندی در کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا که لزوما بزرگ و مطرح نیستند. به ‌عبارت ‌دیگر ایران نباید خود را به شرکت‌های بزرگ محدود سازد که نسبت به تحریم‌های امریکا کشش پذیرند (زود واکنش نشان می‌دهند)
• ایجاد بسترهای نرم‌افزاری و سخت‌افزاری گمرکی جهت تردد روان و آسان ناوگان‌های ایرانی به مقاصد کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا با گذر از مرز زمینی جمهوری آذربایجان ـ داغستان
• تسهیل در صدور روادید برای بازرگانان و رانندگان کامیون‌ها و نهادینه کردن این نوع اقدامات در پاسخگویی به افزایش روابط بازرگانی
• ارتقای سطح شناخت و آگاهی فعالان اقتصادی کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا از بازار اوراسیا.

پی نوشت :

[1]  وضعیت تجارت و ظرفیت‌های همکاری اقتصادی دوجانبه ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا، معاونت پژوهش‌های اقتصادی مجلس شورای اسلامی، 1399