اهمیت بخش خدمات و بررسی صادرات خدمات فنی و مهندسی بر اساس آمار جهانی

امروزه در کشورهای توسعه یافته بخش خدمات، بعد از کشاورزی یعنی گام اول و صنعت یعنی گام دوم توسعه، به عنوان گام سوم و موتور رشد اقتصادی محسوب می‌شود. بر اساس آمارهای جهانی در سال های اخیر حدود ۸۰ درصد از ارزش افزوده کل اقتصاد در برخی از کشورهای توسعه یافته در بخش خدمات حاصل شده است و رشد ارزش افزوده این بخش نسبت به بخش کالایی دارای سرعت بیشتری می‌باشد و حدود ۷۰ درصد از تولید ناخالص داخلی (GDP) برخی از کشورهای توسعه یافته حاصل این بخش بوده است. در بخش تجارت نیز می‌توان بنابر آمار سال 2019 سازمان تجارت جهانی، به سهم 22.4 درصدی تجارت خدمات از کل تجارت جهانی اشاره کرد که به عقیده برخی با توجه به سرعت رشدی که در تجارت این بخش وجود دارد، می‌توان گفت تا سالهای آتی سطح تجارت خدمات می‌تواند به سطح تجارت کالا برسد.

1- قطب های تجارت خدمات در دنیا

بنا بر آمارهای مرکز تجارت جهانی (2019) کشورهای امریکا، انگلستان و آلمان به ترتیب با 875، 416 و 340 میلیارد دلار در رتبه‌های اول تا سوم تجارت خدمات در دنیا قرار دارند. کشورهای فرانسه، چین، هلند، ایرلند، هند، ژاپن و سنگاپور نیز در رتبه‌های بعدی جدول ده کشور برتر (تاپ تِن) قرار گرفته اند. ایالت متحده امریکا دارای سهم 14درصدی از صادرات خدمات کل جهان بوده و بیشترین درآمد خود را در حوزه خدمات، از بخش خدمات سفر به میزان 193 میلیارد دلار دریافت نموده است.

 مطابق این آمار، ج. ا. ایران تا پیش از تحریم های ثانویه - پس از خروج امریکا از JCPOA با حدود 10 میلیارد دلار صادرات خدمات در رتبه 71 کشورهای جهان قرار داشته است. خدمات برتر صادراتی ج.ا. ایران عبارتند از: خدمات سفر (3.5 میلیارد دلار) ، حمل و نقل (3.5 میلیارد دلار) ، خدمات ساختمانی (1.7 میلیارد دلار) و خدمات دولتی (239 میلیون دلار). در این رابطه اطلاعات تکمیلی رتبه بندی تجارت خدمات کشورهای دنیا در ادامه آورده شده است.

2- بخش خدمات در ایران

در ایران، خدمات بخش پیشران اقتصاد به حساب می آید. نیمی از شاغلان ایران در این بخش فعال هستند و بنا بر آمار بانک جهانی، خدمات سهمی حدود 52 درصد از کل اشتغال کشور دارد. ضمن اینکه میزان اشتغال در بخش خدمات طی سی سال اخیر از میزان 44 درصد به 52 درصد افزایش یافته که نشان از گسترش این بخش بوده است.

شایان ذکر است که مطابق آمار کتاب حقایق جهانی (The worldfact book) در خصوص سهم بخش های مختلف اقتصاد از تولید ناخالص داخلی، در دو دهه گذشته روند رشد بخش خدمات در کشور صعودی و سهم خدمات از تولید ملی در سال 2017 حدود 55 درصد بوده است. در آمار 60 سال گذشته اقتصاد ایران، ارزش افزوده بخش خدمات روندی صعودی داشته و از رقم 44 درصد به 56 درصد افزایش یافته و به رقم 287 میلیارد دلار در سال 2017 و بصورت تخمینی در همین حدود تا سال 2020 رسیده است. در این گزارش سهم بخش خدمات از تولید ناخالص ملی را از کانال ارزش افزوده تبیین میکنیم تا اهمیت این بخش پررنگ تر و ملموس تر شود. دیگر اینکه، پاسخ به این سوال که علت روند صعودی موجود چیست و از کدام بخش  کم شده و به بخش خدمات اضافه شده در این مجال نمی‌گنجد و نیاز به گزارش دیگری است. ولی مسلما آنچه در تجارت و اساسا صادرات خدمات از کشور اتفاق افتاده روندی پر تلاطم و دارای تغییرات خوشه ای بوده است. در این خصوص صادرات خدمات نیز مانند تجارت کالا تحت تاثیر تحریم های ظالمانه، به اجبار منقبض شده و بازارهای بسیاری به روی نوابغ کشور بسته شده است. اطلاعات تکمیلی را در جداول و نمودارهای زیر می‌بینید.  

3- آنالیز خدمات فنی و مهندسی

تفاسیر مختلفی از تقسیم بندی خدمات فنی و مهندسی وجود دارد. متاسفانه در داخل کشور مکانیزم منسجمی‌برای ثبت و گزارش دهی میزان صادرات خدمات وجود ندارد. انتظار بر این است که هر پروژه خدمات فنی و مهندسی نسبت به سالهای انجام آن، در آمار صادراتِ هر سال تقسیم و بنا بر پرداختهای بانکی در درآمد سالانه کشور گزارش شود. بنا به اظهار کارشناسان در سیستم فعلی، هر پروژه بدون در نظر گرفتن پرداختها و مدت زمان پروژه، به محض عقد قرارداد در صادرات همان سال گزارش می‌شود که چندان شیوه مناسبی به نظر نمی آید. مشکل دیگر در شناسایی صادرات خدمات فنی و مهندسی بحث های انتقال پول است که به دلیل تحریم های بانکی نمی‌توان  اطلاعات مکفی تهیه نمود.

خدمات در گزارشات جهانی عموما به 12 بخش تقسیم می‌شود. حمل و نقل، مسافرت، بیمه و بازنشستگی، خدمات مالی، هزینه‌های مالکیت معنوی مانند اعطای نمایندگی و اعطای لیسانس برندها، خدمات تولید با نهاده کشور مقصد یا دیگران، خدمات تعمیر و نگهداری، خدمات ساخت، خدمات مخابراتی - رایانه ای و اطلاعاتی (ICT)، خدمات تحقیق و توسعه- مشاوره پروژه وخدمات تجاری، خدمات عمومی-دولتی، سایر (خدمات شخصی ، فرهنگی و تفریحی به جز گردشگری).

در این گزارش نگاه ما به خدمات فنی و مهندسی معطوف خواهد شد. مطابق ماده 1 آیین نامه اجرایی حمایت از صدور خدمات فنی و مهندسی مصوب 1387 فعالیتهایی نظیر طراحی، نظارت، تامین، نگهداری، اجرا، ساخت، بهره برداری، آموزش، خدمات مشاوره ای، نصب و راه اندازی در تاسیسات انرژی، نفت، گاز و پتروشیمی، نیرو، آب و برق، ساختمان، زیرساختهای حمل و نقل، معدن، کشاورزی، خدمات فناوری اطلاعات و ارتباطات و نظایر آن جزء خدمات فنی و مهندسی قرار می‌گیرند. نظر به اینکه این تقسیم بندی نوعی تقسیم بندی بومی است، به آمارهای بین المللی رجوع کرده و تفکیک معادل آن را از سایت مرکز تجارت جهانی (ITC) استخراج کرده ایم. این تقسیم بندی عبارتست از:

1. خدمات تولید با نهاده کشور مقصد یا دیگران
2. خدمات تعمیر و نگهداری
3. خدمات ساخت
4. خدمات مخابراتی ، رایانه ای و اطلاعاتی (ICT)
5. خدمات تحقیق و توسعه، مشاوره پروژه، خدمات تجاری
6. خدمات عمومی-دولتی
7. سایر (خدمات شخصی ، فرهنگی و تفریحی به جز گردشگری)

 4- نقاط قوت و ضعف صادرات خدمات فنی و مهندسی

همانطور که پیشتر اشاره شد صدور خدمات فنی مهندسی کشور نقاط قوت و ضعفی دارد. از جمله نقاط قوت و بعبارتی مزایای صدور خدمات فنی و مهندسی کشور می‌توان به اطلاعرسانی مناسب، نیروی انسانی ماهر و ارزان، توانایی انباشت دانش با هزینه‌های پایین، موبیلیتی بالای فن آوری در بخش تجارت خدمات، جایگاه استراتژیک و عمق راهبردی ایران در منطقه، توانایی آربیتراژ در تجارت خدمات با کشورهای همسایه، تامین خدمات فنی و زیرساختی به دلیل بافت همسایگان هستند. از جمله نقاط ضعف یا مشکلات صدور خدمات فنی و مهندسی کشور نیز می‌توان به نبود آمار دقیق از میزان صادرات خدمات فنی و مهندسی، مشکلات بانکی و پذیرفته نشدن ضمانت نامه‌های صادر شده از سوی بانک های ایرانی توسط بانک های خارجی، نبود فضای رقابتی/ مشارکت سالم بین شرکت های توانمند و فعال صادراتی، بوروکراسی شدید وزارتخانه‌ها و دستگاه‌های ذی ربط، بالا بودن نرخ صدور ضمانت نامه‌ها و آشنا نبودن فعالان این حوزه با قوانین و مقررات تجارت، بسته بودن مکانیزم رسمی انتقال پول و امکان کلاه برداری تراستی‌ها، دشواری تایید اصالت قرارداد ناشی از عدم انتقال رسمی‌پول، عدم وجود سیستم مشخص گارانتی پروژه به دلیل تحریم، کاهش قدرت چانه زنی پیمانکار به دلیل تحریم، کاهش شانس پیروزی در دعاوی بین المللی، نوسانات نرخ ارز و دشواری مدیریت پروژه می‌توان اشاره کرد. البته در گزارشی دیگر به مزایا و معایب این حوزه به صورت بسیط تر پرداخته خواهد شد.

5- نگاهی به آمار صادرات خدمات فنی و مهندسی در دنیا

در ادامه سعی شده که در هر دسته از اجزای صادرات خدمات فنی و مهندسی، ترین‌ها یا همان تاپ تِن گزارش شوند. در جدول 4 یعنی دسته "صادرات خدمات تولید با نهاده کشور مقصد یا دیگران" ، کشورهای چین، فرانسه و ویتنام به ترتیب با حدود 19.5، 11 و 10 میلیارد دلار در رده‌های اول تا سوم قرار دارند. در این رده بندی حضور ویتنام بسیار حائر اهمیت است. ویتنام با رشد بیش از هفت درصد، سریع ترین رشد اقتصادی را در یک دهه اخیر داشته و همچنین در میان کشورهای جنوب شرق آسیا در سال 2018 پرسرعت ترین رشد اقتصادی را به خود اختصاص داده است. پس می‌توان از الگوی توسعه این کشور در برنامه‌های توسعه کشور استفاده کرد. در این آمار متاسفانه نامی از ایران در میان 110 کشور گزارش شده یافت نشد.

در جدول 5 یعنی "صادرات خدمات تعمیر و نگهداری" کشورهای امریکا، آلمان و فرانسه با حدود 28، 12.5 و 10.5 میلیارد دلار در رتبه‌های اول تا سوم قرار دارند. در این ده ردیف اول ، حضور سنگاپور در رده پنجم بسیار حائز اهمیت است. این کشور با رشد اقتصادی پایدار میانگین دو دهه 3 درصد اقتصادی در حال پیشرفت و در مسیر توسعه دارد. در میان رتبه بندی 137 کشور این گروه نیز متاسفانه نامی از ایران دیده نشد.

در جدول 6 یعنی "صادرات خدمات ساخت" کشورهای چین، جمهوری کره و ژاپن با حدود 28، 12.5 و 10.5 میلیارد دلار در رده‌های اول تا سوم قرار دارند. نکته چشمگیر در بحث صادرات خدمات ساخت، سلطه آسیای شرق یعنی چین، کره و ژاپن بر این حوزه است که نشان از عمق بهره مندی از دانش در این کشورهاست. در این رتبه بندی جمهوری اسلامی ایران با 881 میلیون دلار صادرات در سال 2017 در رتبه 31 ام جهان قرار گرفته و پس از آن آمار متقنی گزارش نشده است. نکته قابل توجه در این گروه اولا مزیت رقابتی ایران و ثانیا عدم رغبت کشورهای مختلف به ورود به بحث صادرات خدمات ساخت است.

در جدول 7 یعنی "صادرات خدمات مخابراتی، رایانه ای و اطلاعاتی (ICT)" کشورهای ایرلند، هند و امریکا با حدود 124.5، 65 و 55.5 میلیارد دلار در رده‌های اول تا سوم قرار دارند. حضور هند به عنوان شریک تجاری ایران در رتبه دوم این جدول چراغی را در ذهن روشن می نماید که شاید بتوان میان این دو کشور در حوزه  همکاری و همگرایی ترتیب داد. در این رده بندی ج.ا. ایران با حدود 168 میلیون دلار صادرات در سال 2017 در رتبه 95 دنیا قرار گرفته و متاسفانه پس از آن آمار متقنی گزارش نشده است.

در جدول 8 یعنی "صادرات خدمات تحقیق و توسعه، مشاوره پروژه و خدمات تجاری" کشورهای امریکا، انگلستان و آلمان با حدود 189.5، 144 و 93 میلیارد دلار در رتبه‌های اول تا سوم قرار دارند. حضور هند و سنگاپور در میان 10 رتبه نخست این دسته به دلیل حجم مالی بالایش بسیار حائز اهمیت است.  در این دسته بندی ایران با حدود 456 میلیون دلار در سال 2017 در جایگاه 83 دنیا قرار گرفته و متاسفانه پس از آن آمار مستندی گزارش نشده است.

در جدول 9 یعنی "صادرات خدمات عمومی-دولتی" ، کشورهای امریکا، آلمان و ژاپن با حدود 22.5، 5.5 و 4.5 میلیارد دلار در رده‌های اول تا سوم قرار دارند. نکته جالب حضور بنگلادش با حدود 3 میلیارد دلار در رده پنجم این دسته بندی است. ایران نیز در این رده بندی با صادرات 308 میلیون دلار در رتبه 52 دنیا قرار گرفته و متاسفانه پس از آن آمار مستندی گزارش نشده است.

در جدول 10 یعنی "سایر خدمات؛ صادرات خدمات شخصی، فرهنگی و به جز گردشگری" کشورهای امریکا، مالت و انگلستان با حدود 23.5، 5.9 و 5.7 میلیارد دلار در رده‌های اول تا سوم قرار دارند. در این شاخص نیز نام کشور هند در میان ده کشور  اول دیده می‌شود. ایران نیز با حدود 219 میلیون دلار در سال 2017 در رتبه 49 قرار گرفته و متاسفانه پس از آن آمار مستندی گزارش نشده است.

6- سهم ایران از صادرات خدمات فنی و مهندسی دنیا

جدول 11 حجم صادرات خدمات فنی و مهندسی دنیا ، حجم صادرات ایران و همچنین نسبت صادرات خدمات فنی و مهندسی ایران به جهان را بنابر اطلاعات موجود نشان می دهد. مطابق این آمار حجم کل صادرات خدمات فنی و مهندسی جهان برابر با 2.2 تریلیون دلار بوده که ایران از آن رقم 2 میلیارد و 32 میلیون دلار سهم برداشته است. همچنین نسبت صادرات خدمات فنی و مهندسی ایران به کل صادرات خدمات فنی و مهندسی جهان معادل 0.09 درصد است که متاسفانه آمار چندان خوبی نیست. این در حالیست که کشورهای آسیای شرقی در اکثر جداول صادرات خدمات فنی و مهندسی در فهرست ده کشور نخست قرار دارند. در گزارشی دیگر به تحلیل صادرات خدمات فنی و مهندسی در آسیا و اهمیت توسعه روابط با همسایگان خواهیم پرداخت. اطلاعات تکمیلی مقایسه صادرات خدمات فنی و مهندسی ایران و جهان در جدول 11 ارائه شده است.